Луус сум

ЛУУС СУМЫН ТҮҮХЭН ТОВЧОО

Эзэн Чингис хааныг Бурхи эрчид нутаглаж байхад,Урианхайн Зарчигудай өвгөн Зэлмэ хүүгээ дагуулан ирж албат болохоо илэрхийлсэн тухай Монголын нууц товчоонд бичсэн бий. Зэлмэ жанжин бага наснаасаа их хаанд үнэнчээр зүтгэж олон удаа гавьяа байгуулж Хүлэг баатар болж байсан түүхтэй. .Түүний долоон үе уламжилж Хотон ноёны үед зургаан мянга гаруй өрхтэй болсон эзний харьяат аймгаа “Харчин”гэж нэрлэжээ. Ингэж Халхын “Харчин” аймаг хошууны үүсэл эхэлжээ.

Манжийн хаан Энх-Амгалан хааны үе буюу 1728 оны үед Чуулалт хаалганаас Улиастай хүртэл 64 өртөө байснаас 40 өртөө нь Халхын нутагт байжээ. Энэ 40 өртөөний 20-ийг нь Өвөрмонголоос Халхын нутагт нүүлгэн ирүүлсэн харчин ардууд, үлдсэн 20 өртөөг Халх ардууд дагнан гүйцэтгэдэг байв. Халхын нутагт байсан 40 өртөөнөөс одоогийн Дундговь аймагт 13 өртөө хамаарч байсан төдийгүй 8 өртөө нь бүтэн, 5 өртөө нь зуурам байжээ. Луус сумын нутаг дамжсан 13 өртөө нь Бор овоо, Хөтөл,Тал, Модон, Булаг, Шувуутай, Луус Жирэм, Мэнгэт Чавчир, Төгрөг, Зээрэн, Онги зэрэг нэртэй. Энэ 13 өртөөний дунд нь байсан Луус өртөө сум болон үлдсэн ажээ.

1911 оны Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалаар Манжийн ноёрхол унаж, Харчин өртөөнүүд татан буугдаж зарим нь Богдын их шавийн отогт харьяалагдан Луус уулаар нэрлэсэн отог болжээ. Луус отгийг “Алтан чандмань” уулын хошуунд харьяалуулж нэг жил болсны дараа нийт их шавийг нэгтгэн байгуулсан “Дэлгэр их уул”-ын аймагт нийлүүлж мөн нэг жилийн дараа татан буугдсан ч тэнд байсан өртөөчин ардуудтай нэг дор аж төрөн амьдарч ирсэн юм.

СУМ ҮҮССЭН ТОВЧООН 1924 оны хавар нутгийн ардын цугларалтыг Үйзэн суваргын Зоог хэмээх газар зохион байгуулж Богд хаан уулын аймгийн Луус сумыг арван багийн зохион байгуулалттайгаар “Бодьсогийн аман ус” гэдэг газар эсгий гэр нэгтэй Байгуулан шинээр зохион байгуулж сумын анхны даргаар Цэвэгжавын Шаравыг сонгосноор тус сум нь засаг захиргааны бие даасан нэгж болон хөгжихийн эхлэл тавигдсан юм. Тус сум нь 1942 онд Дундговь аймгийн харьяанд орж 10 баг, 628 өрх, 2700 хүн ам, 85,8 мянган малтай томоохон сумын нэг болсон түүхтэй.

БНМАУ-ын Төв хорооны тэргүүлэгчид, Ардын сайд нарын зөвлөлийн 1942 оны 2 дугаар сарын6 өдрийн 15/5 дугаар тогтоолоор “ Шарангад” аймгийн нэрийг өөрчлөн Дундговь аймаг болгоход Өмнөговь аймгаас шилжин ирсэн 8 сумын нэг болох Луус сум нь Дундговь аймгийн нэгэн сум болж үлдсэн юм.

Луус сум нь үүссэн цагаасаа эхлэн Луус уул, Бодьсогийн аман ус, Дугант зэрэг газруудаар нүүдэллэн 1953 онд одоогийн “Зодох” хэмээх газарт суурьшсан юм. Луус сум нь засаг захиргааны хувьд 3 багтай. 320 мянган га газар нутагтай. Сумын нийт хүн амын тоо 1862, нийт 605 өрхтэй.. Мал тоо толгой 183514. Сумын төв Цагаан-Овоо нь Монгол Улсын нийслэл Улаанбаатар хотоос 375км зайд оршдог. Манай сумын онцлог давуу талууд алдартан аваргуудын өлгий нутаг, дуу хуур, айраг, цагаан идээ, хонины мах, хүнсний ногоо, сур, модон эдлэл буюу гэрийн ханаараа алдартай. Эртний түүхэн дурсгалт газруудаас дурдвал Дугантын хийд, Ганжуурын хурал, Луусын хийд, Мөхийн жас, Мэнгэтийн хийд, Хэвтүүлгийн жас, Шувуутайн жас, Ганой жүрмэд дэчилин хийд гэх мэт олон мянган жилийн өмнөөс хүн амьдарч ирснийг илтгэх үнэт зүйлс мөн байгалийн үзэсгэлэнт газруудаар нэн арвин. Суварга, Сариг, Салхит, Зодохын цагаан хайрхан, Луусын булгийн их уул, Дугант, Улаан хад, Заваг, Зараа, Ганц худаг, Шороот, Хар тойром, Бухтын цагаан, Үнэгт хайрханы нуур, Цагаан чулуу, Дал толь, Буянт, Сахал, Дугуй, Алтан хайрхан, Нарангийн булаг зэрэг үзэсгэлэнт сайхан газруудтай. Сумын хүн амын амьдралын хэв маяг, зан заншил, байгалийн онцлог давуу тал болон нөөц бололцоотой уялдуулан улсдаа арван аваргын өлгий нутаг хэмээн алдаршсан юм.

Сүүлийн жилүүдэд уур амьсгалын өөрчлөлтөөс шалтгаалан цөлжилт ихээр явагдаж буй тул “Дундговио ногооруулъя” дэд хөтөлбөрийн хүрээнд орон нутгийн хэмжээнд мод тарих, арчлах үйл ажиллагааг эрчимтэй хэрэгжүүлж байна.

Мөн орон нутгийн боловсон хүчнийг дэмжих зорилгоор хүний нөөцийг хөгжүүлэхэд сумын ЗДТГ ихээхэн анхаарч байна.

Сүүлийн дөрвөн жилд хийгдсэн Луус сумын онцлох томоохон бүтээн байгуулалтаас дурдвал “Шинэ сум” төслийн хүрээнд Улсын

төсвийн хөрөнгө оруулалтаар цэвэр бохир усны шугам сүлжээний ажил, Аймгийн орон нутаг хөгжлийн сангийн хөрөнгөөр сумын төвийн гэрэлтүүлэг, 0.4квт эрчим хүчний шугамын шинэчлэл, орон нутгийн баялаг бүтээгчид, бизнесийг дэмжих Борлуулалтын цэг, Сумын орон нутаг хөгжил сангийн хөрөнгөөр Бизнес хөгжлийн төв зэрэг ажлууд хийгдсэн төдийгүй 2024 оны Улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар Спорт заалны барилга, Соёлын төвийн их засвар сэргээгдэх эрчим хүчний төслийн судлагааны ажил хийгдэж байна.