Мангуд

Мангуд нь 11-р зууны үед үүссэн нирун монгол угсааны эртний монгол овог, аймаг. Энэ аймаг нь 1120-иод оноос Хамаг Монголын ханлигийн бүрэлдэхүүнд багтах болж, Чингис хааны үед Хуйлдар сэцний удирдсан мангуд аймгийн цэргүүд дайн байлдааны их цэргийн манлайд явж байлдаж ялдаг байсан тул монголын түүхэн дэх алдартай аймгуудын нэг болсон.

Түүх

Энэ овгийн үүслийг Монголын Нууц Товчоонд "Бодончарын хүү Хабич баатар, Хабич баатрын хүү Мэнэн Тудун, Мэнэн тудуны хүү Начин баатар, Начин баатрын хөвүүн Уруудай, Мангуудай хоёр бүлгээ. Уруд, Мангуд овогтон болов" гэжээ. Рашид Ад-дины Судрын чуулганд "Тумбинэ ханы ахмад хүү Жагсугийн овгоос ноёхон, уруд, мангуд аймаг гарчээ"^[1] гэсэн нь Нууц товчооноос бага зэрэг өөр байдаг.

Мангуд аймаг 1192 оныг хүртэл тайчууд аймгийг дагаж байснаа, Даланбалжудын 13 хүрээний тулалдаан Жамухын талд байлдсаны дараа Жамухын далан тогоонд Чоносын эрчүүдийг чанаж алсан харгислалын дараа, мангуд аймгийн ноён Хуйлдар сэцэн Тайчуудаас дүрвэж Чингис хаанд дагаар оров. Тэр үеэс хойш Чингис хааны удирдсан том жижиг бүхий л дайн байлдаанд цэргийн манлайд уруд аймгийн хамт явдаг байсан. 1206 онд Их Монгол Улс байгуулагдах үед Чингис хаанд түрүүнд дагаар орсон Жидай, Доголху чэрби болон Хуйлдар сэцэний хүү Мөнх халжа нарыг эцгийнх нь нэрээр мянганы ноён болгов. Их Монгол Улсын эхэн үеийн мангуд аймгийн цэргийн үүрэг нь орчин үеийнхээр элит, тусгай хүчний цэрэгтэй дүйцнэ.

1217 онд Мухулай ноёныг улсын ван болгон, Алтан улсыг дайлах зүүн жигүүрийн таван аймгийн цэргийг захируулсны нэг нь Мангуд аймаг байсан. 1235 онд Өгөөдэй хааны зарлигаар мангуд аймгийн ноён Мөнх халжад Алтан улсын эзлэгдсэн нутгаас Тай-ань жоугийн (泰安州) 20000 өрхийг соёрхосон нь 1319 оны байдлаар 5971 өрх болж цөөрөөд, жил бүр гувчуурлан авах бөс даавуу нь 2425 жин байв.^[2] 1281 онд Хубилай хааны үед Хуйлдарын удмын захирсан мангуд аймагт Гүйянжоугийн (桂陽州) 21000 өрхийг шагнасан нь жилийн авах гувчуур нь 840 мөнгөн ембүү байв.^[2] Юань Улсын үед мангуд аймаг нь таван түшээ аймгийн нэгд багтаж явсан.

1236 оны их хуралдайд Алтан улсын эзэлсэн нутгаас өмч хуваасныг Шихи Хутаг ноён тунхаглахдаа Мангудын Мөнх халжа ноёнд 1 түмэн өрхийг хуваах гэхэд, Өгөөдэй хаан цөөн байна гэж чамлахад, Шихи Хутаг ноён өгүүлсэн нь: "Сайд би айл өрхийн олон цөөнийг үндэслэн хуваасан юм. Мөнхийн өрх айл урьд 800 байсан"^[3] гэхэд, Хаан хэлсэн нь: "Хуйлдарын харьяат өрх цөөн ч, урьд байгуулсан гавьяа зүтгэл их учраас түүнд шагнах өрхийг 2 түмэн өрх болгон нэмж, арван гавьяат сайдын адил жүн вангийн зэрэгт тооцож хишиг хүртээ" гэж зарлиг буулгав. Гэтэл Урудын ноён маргаж "Мөнхийн цэрэг миний цэргийн талд хүрэхгүй, одоо түүнийг надаас илүү шагнаж байна уу?" гэтэл Өгөөдэй хаан түүнээс асууж: "Чи дайнд анх морьдын сүүл харж, ташуураа барьж байсан үеээ мартсан уу? (Утга нь: Мангудын цэрэг чиний урд давшиж, дайсантай байлдаж байхад чи ард нь ташуураа бариад зогсож байснаа мартав уу? гэж асууж байна.) гэхэд Урудын ноён амаа хамхиж дуугүй болжээ.^[3]

Дундад Ази дахь Мангудууд

Монголын байлдан дагуулалын үед мангудын зарим хэсэг нь Зүчийн удмын ханхөвүүдийг даган баруун зүгийг байлдан эзлэхэд оролцож, тэр хавийн нутгийг эзэгнэн захирах явцдаа түрэгжиж, овгийн нэр нь мангыт гэх нэртэй болсон. 14-р зууны сүүлээр Алтан Ордны улсын дотоодын дайнд Ногайн орд хэмээх шинэ ханлиг улсыг захирсан мангу овгийн Эдигэй ноён товойн гарч 1395-1419 оны хооронд Алтан Ордын хамгийн улс төр, цэргийн нөлөө ихтэй ноён болж, тоглоомын хаадыг дураараа залдаг нэгэн болсон. Зүчийн удмынхан аажмаар 15-р зуунд дундад ази руу нүүдэллэж, хуучин Цагадайн улсын нутагт хяналтаа тогтоох үед мангыт овог нь эхэндээ Шибаны удмын хаадын байгуулсан улсад зүтгэж байснаа 1747 оноос мангыт удмын ноёд Бухарын эмирт улсыг 1920 он хүртэл захирчээ. Орчин үед Казах, Узбек, Каракалпак зэрэг түрэг үндэстэний дотор мангытчууд аж төрж байна.

Харин уугуул монгол нутагт мангуд овог нь Юань Улсаас хойш олон газар тархаснаас ар халхын бүрэлдэхүүнд бас уусан шингэсэн нь одоо Дорноговь, Дундговь, Өмнөговь, Сүхбаатар, Сэлэнгэ, Төв аймгийн нутагаар тархан аж төрж байна.

Хуйлдар ноёны удмын мангуд аймгийн ноёд

Хуйлдар сэцэн
- Мөнх халжа
  - Мөлгөр халжа^[4]
    - жүн ван Жиргадай
    - жүн ван Хитадай
      - жүн ван Хутуг
      - жүн ван Унайхури
      - жүн ван Хачи
- Жамуха (蘸木曷)^[3]
  - Сорхоту
    - Булуган (1235-1297)
      - Хүнд: Төв засгийн яамны пинжан түшмэл ^[3]
      - Бат: Зарга шийтгэх яамны сайд (御史大夫)
        Дорж: Үйлдвэрлэлийг удирдах хүрээлэнгийн туслах түшмэл (將作院判官)
      - жүн ван Эсэнтөмөр: Хэнань-Жянбэй мужийн зүүн гарын чинсан^[3]
        жүн ван Нямсэнгэ^[3]
        
        Ишлавансэнгэ: Жунжэн хүрээлэнгийн сайд (中政使)^[3]
      - Булу: Шанши мужийн пинжан түшмэл^[3]

Эшлэл

↑ ., Рашид Аддин (2003). Судрын чуулган. Vol. 1. Translated by Ц, Сүрэнхорлоо (2 хэвлэл). Улаанбаатар. х. 178. {{cite book}}: |last= has numeric name (help)CS1 maint: location missing publisher (link)
↑ ^2.0 ^2.1 "元史/卷095 - 维基文库，自由的图书馆". zh.wikisource.org (Хятад хэлээр). Татаж авсан: 2025-04-20.
↑ ^3.0 ^3.1 ^3.2 ^3.3 ^3.4 ^3.5 ^3.6 ^3.7 "Юань улсын судар: 121-р дэвтэр - Олон шастир 8-р бүлэг (元史/卷121 - 列傳第八)". zh.wikisource.org (Хятад хэлээр). Татаж авсан: 2025-11-03.
↑ Хамадани, Рашид ад-Дин (2002). Судрын чуулган. Vol. 1. Translated by Ц, Сүрэнхорлоо (2 хэвлэл). Улаанбаатар. х. 142.{{cite book}}: CS1 maint: location missing publisher (link)

[1] ., Рашид Аддин (2003). Судрын чуулган. Vol. 1. Translated by Ц, Сүрэнхорлоо (2 хэвлэл). Улаанбаатар. х. 178. {{cite book}}: |last= has numeric name (help)CS1 maint: location missing publisher (link)

[:0-2] 2.0 ^2.1 "元史/卷095 - 维基文库，自由的图书馆". zh.wikisource.org (Хятад хэлээр). Татаж авсан: 2025-04-20.

[:1-3] 3.0 ^3.1 ^3.2 ^3.3 ^3.4 ^3.5 ^3.6 ^3.7 "Юань улсын судар: 121-р дэвтэр - Олон шастир 8-р бүлэг (元史/卷121 - 列傳第八)". zh.wikisource.org (Хятад хэлээр). Татаж авсан: 2025-11-03.

[4] Хамадани, Рашид ад-Дин (2002). Судрын чуулган. Vol. 1. Translated by Ц, Сүрэнхорлоо (2 хэвлэл). Улаанбаатар. х. 142.{{cite book}}: CS1 maint: location missing publisher (link)

[1]

[2]

[3]

[4]