Монгол хуудасны эх кодыг харах

{{Инфобокс улс
| conventional_long_name = Монгол Улс
| native_name            = {{unbulleted list|{{MongolUnicode|ᠮᠤᠩᠭᠤᠯ}} {{MongolUnicode|ᠤᠯᠤᠰ}}}}
| common_name            = Монгол
| image_flag             = Flag of Mongolia.svg
| flag_type              = [[Монгол Улсын Төрийн далбаа|Төрийн далбаа]]
| image_coat             = State emblem of Mongolia.svg
| symbol_type            = [[Монгол Улсын Төрийн сүлд|Төрийн сүлд]]
| other_symbol_type      = [[Монгол Улсын Төрийн тамга|Төрийн тамга]]:
| other_symbol           = [[File:State seal of Mongolia.svg|90px]]
| image_map              = Mongolia (orthographic projection).svg
| map_caption            = 
| national_motto         = 
| national_anthem        = <br />"[[Монгол Улсын Төрийн дуулал]]"<br />{{parabr}}{{center| }}
| official_languages     = [[Монгол хэл]]
| languages_type         = [[Монгол түүхэн бичиг үсгүүд|Албан бичиг]]
| languages              = [[Монгол бичиг]]<br>[[Кирилл монгол бичгийн дүрэм|Кирилл бичиг]]<!-- Please, add an official (and non-media) source, otherwise it may be removed. --><ref>{{Cite news |date=June 21, 2011 |title=Official Documents to be in Mongolian Script |work=UB Post |url=http://ubpost.mongolnews.mn/index.php?option=com_content&task=view&id=6478&Itemid=36 |url-status=dead |access-date=2010-07-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111101013639/http://ubpost.mongolnews.mn/index.php?option=com_content&task=view&id=6478&Itemid=36 |archive-date=November 1, 2011}}</ref>
| ethnic_groups          = {{unbulleted list
  |96% [[Монголчууд]]
  |↳84% [[Халх]]
  |↳12%Бусад [[Монгол угсаатан|Монгол ястан]]
  |3.4% [[казахууд|Казахууд]]
  |0.6% [[Монголын хүн ам зүй|Бусад]]
 }}
| ethnic_groups_year     = 2020<ref name="web-old.archive.org">{{cite web |url=https://tuv.nso.mn/uploads/users/87/files/Khun_am_toollogo.pdf |url-status=dead |title=Хун ам, орон сууцны 2020 оны улсын ээлжит тооллогы нэгдсэн дун |language=mn |archive-url=https://web.archive.org/web/20201107230731/https://tuv.nso.mn/uploads/users/87/files/Khun_am_toollogo.pdf |archive-date=7 November 2020 |access-date=16 August 2021}}</ref>
| demonym                = [[Монголчууд]]
| capital                = [[Улаанбаатар]]
| religion               = {{unbulleted list
  | 51.7% [[Монголын буддизм|Буддизм]]
  | 40.6% Шашингүй
  | 3.2% [[Ислам]]
  | 2.5% [[Монголын бөө мөргөл|Бөө мөргөл]] 
  | 1.3% [[Христийн шашин|Христ]] 
  | 0.7% [[Монгол дахь шашин шүтлэг|Бусад]]
 }}
| religion_year          = 2020<ref name="web-old.archive.org"/>
| coordinates            = {{coord|48|N|106|E|scale:20000000_source:GNS|display=title}}
| largest_city           = capital
| politics_link          = Монголын улс төр
| government_type        = [[Нэгдмэл улс|Нэгдмэл]] [[Холимог засаглалын систем|Парламентын засаглалтай]] [[бүгд найрамдах улс]]<ref name="IDEA">{{Cite web |last=Odonkhuu |first=Munkhsaikhan |author-link=<!-- Munkhsaikhan Odonkhuu --> |date=12 February 2016 |title=Mongolia: A Vain Constitutional Attempt to Consolidate Parliamentary Democracy |url=http://www.constitutionnet.org/news/mongolia-vain-constitutional-attempt-consolidate-parliamentary-democracy |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20160225144740/http://www.constitutionnet.org/news/mongolia-vain-constitutional-attempt-consolidate-parliamentary-democracy |archive-date=February 25, 2016 |access-date=21 February 2016 |website=ConstitutionNet |publisher=International Institute for Democracy and Electoral Assistance (International IDEA) |quote=Mongolia is sometimes described as a semi-presidential system because, while the prime minister and cabinet are collectively responsible to the SGKh, the president is popularly elected, and his/her powers are much broader than the conventional powers of heads of state in parliamentary systems. |df=mdy-all}}</ref>
| leader_title1          = [[Монгол Улсын Ерөнхийлөгч|Ерөнхийлөгч]]
| leader_name1           = [[Ухнаагийн Хүрэлсүх]]
| leader_title2          = [[Монгол Улсын Ерөнхий Сайд|Ерөнхий Сайд]]
| leader_name2           = [[Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ]]
| leader_title4          = [[Улсын Их Хурал#Дарга|УИХ-ын дарга]]
| leader_name4           = [[Дашзэгвийн Амарбаясгалан]]
| legislature            = [[Улсын Их Хурал]]
| area_rank              = 18
| area_km2               = 1,564,116
| area_sq_mi             = 603,909 <!-- Do not remove per [[WP:Manual of Style/Dates and numbers]] -->
| percent_water          = 0.67<ref name="cia">{{Cite web |title=Mongolia |url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/mongolia/ |access-date=August 9, 2015 |website=The World Factbook |publisher=CIA |df=mdy-all}} World Factbook</ref>
| population_estimate    = 3,396,788 <ref>{{cite web | url= https://www2.1212.mn/tables.aspx?tbl_id=DT_NSO_0300_004V5&BAG_select_all=0&BAGSingleSelect=_0&RESIDENT_select_all=0&RESIDENTSingleSelect=_1&YearY_select_all=0&YearYSingleSelect=_2023_2022&viewtype=table| title=Үндэсний статискийн хороо }}</ref>
| population_estimate_year = 2023
| population_estimate_rank = ?
| population_density_km2 = 2.07
| GDP_PPP_year           = 2019
| GDP_PPP                = $47&nbsp;тэрбум<ref name="IMFWEOMN">{{Cite web |title=World Economic Outlook Database, January 2019 |url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/01/weodata/weorept.aspx?sy=2017&ey=2024&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&pr1.x=77&pr1.y=5&c=948&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&grp=0&a= |access-date=24 February 2019 |website=IMF.org |publisher=[[Олон Улсын Валютын Сан]]}}</ref>
| GDP_PPP_rank           = 115
| GDP_PPP_per_capita     = $14,270<ref name="IMFWEOMN" />
| GDP_PPP_per_capita_rank = 93
| GDP_nominal            = $16.81&nbsp;тэрбум<ref name="IMFWEOMN" />
| GDP_nominal_year       = 2022
| GDP_nominal_rank       = ?
| GDP_nominal_per_capita = $4,946<ref name="IMFWEOMN" />
| GDP_nominal_per_capita_rank = ?
| Gini_year              = 2018
| Gini_change            = <!-- increase/decrease/steady -->
| Gini                   = 32.7 <!-- number only -->
| Gini_ref               = <ref name="wb-gini">{{Cite web |title=GINI index (World Bank estimate) – Mongolia |url=https://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI?locations=MN |access-date=22 March 2020 |website=data.worldbank.org |publisher=[[Дэлхийн Банк]]}}</ref>
| Gini_rank              = 
| HDI_year               = 2019 <!-- Please use the year to which the data refers, not the publication year -->
| HDI_change             = increase <!-- increase/decrease/steady -->
| HDI                    = 0.737 <!-- number only, between 0 and 1 -->
| HDI_ref                = <ref name="UNHDR">{{cite book|title=Human Development Report 2020 The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene|date=15 December 2020|publisher=United Nations Development Programme|isbn=978-92-1-126442-5|pages=343–346|url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr2020.pdf|access-date=16 December 2020}}</ref>
| HDI_rank               = 99
| sovereignty_type       = [[Монголын түүх|Түүх]]
| established_event1     = [[Хүннү улс|Хүннү гүрэн]]
| established_date1      = МЭӨ 209
| established_event2     = [[Их Монгол Улс]]
| established_date2      = 1206
| established_event3     = [[Чин улс]]аас [[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал|тусгаар тогтнолоо зарлав]]
| established_date3      = 1911 оны 12 сарын 29
| established_event4     = [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]] байгуулагдав
| established_date4      = 1924 оны 11 сарын 26
| established_event5     = [[Монгол Улсын Үндсэн Хууль|Одоогийн үндсэн хууль]]
| established_date5      = 1992 оны 2 сарын 13
| currency               = [[Төгрөг]]
| currency_code          = MNT
| time_zone              = <!-- [[Asia/Hovd|HOVD]] (Hovd Standard Time) / [[Asia/Ulaanbaatar||ULAT]] (Ulaanbaatar Standard Time) -->
| utc_offset             = +7/+8<ref>{{Cite web |title=Mongolia Standard Time is GMT (UTC) +8, some areas of Mongolia use GMT (UTC) +7 |url=http://www.timetemperature.com/asia/mongolia_time_zone.shtml |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20071013100212/http://timetemperature.com/asia/mongolia_time_zone.shtml |archive-date=October 13, 2007 |access-date=2007-09-30 |publisher=Time Temperature.com |df=mdy-all}}</ref>
| time_zone_DST          = 
| utc_offset_DST         = 
| date_format            = жжжж.сс.өө
| drives_on              = баруун гарын
| calling_code           = [[+976]]
| iso3166code            = MN
| cctld                  = [[.mn]], .мон
| footnote_a             = 
| footnote_b             = 
}}

'''Монгол Улс'''<ref>{{Webarchiv|url=http://www.legalinfo.mn/law/details/367 |wayback=20190530064907 |text=legalinfo.mn: |archiv-bot=2023-11-17 07:28:58 InternetArchiveBot }} Монгол Улсын үндсэн хуулийн нэгдүгээр бүлэг, нэгдүгээр зүйл</ref> нь [[Дорнод Ази|дорнод]] болон [[төв Ази|төв]] [[Ази]]д орших [[бүрэн эрхт улс|бүрэн эрхт]] [[улс]]. Хойгуураа [[Оросын Холбооны Улс]], өмнө талаараа [[Хятад|БНХАУ]]-тай хиллэдэг, [[далайд гарцгүй улс|далайд гарцгүй]] улс юм. Улсын нийслэл нь [[Улаанбаатар]] бөгөөд улс доторх цорын ганц [[Саятан хот|саятан]] [[хот]] юм. 

Монгол Улс нь 1,564,116 км<sup>2</sup> талбай нутаг дэвсгэртэй, 2022 оны байдлаар 3.398 сая гаруй хүн амтай байна. Нийт хүн амын 95 хувийг монгол үндэстэн, 4 гаруй хувийг [[Казах үндэстэн]] эзэлдэг. 

Өнөөгийн Монгол Улсын нутаг дэвсгэр дээр хүн анх суурьшсан цагаас эхлэн нүүдэлчин соёл иргэншил эзэгнэн, Монголын [[Хүннү улс|Хүннү]], [[Сяньби]], [[Нирун улс|Нирун]], [[Хөх Түрэгийн хаант улс|Түрэг]] [[Уйгур улс|Уйгур]], [[Хидан Улс|Кидан]] улс байгуулагдан оршин тогтнож байв. 1206 онд [[Чингис хаан]] [[Их Монгол Улс]]ыг байгуулан [[Еврази|Евроази]]йг эзэлсэн эзэнт гүрнийг үүсгэн байгуулжээ. Түүний ач хүү [[Хубилай хаан]] Хятадын эх газрыг бүхэлд нь эзэлж, [[Юань Улс|Юань улсыг]] (1271-1368) байгуулж улсын нийслэлийг Дайду буюу одоогийн [[Бээжин]]<nowiki/>д шилжүүлсэн байна. Юань улс унасны дараа төрийн нэгдмэл захиргаа суларч монголчууд бие даасан шинжтэй хэд хэдэн хэсэгт хуваагдан орших болсон.

17-18-р зуунд [[Зүрчид]]ийн [[манж үндэстэн|Манж]] [[Чин улс]]ын мэдэлд орсон ч 1911 онд [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|тусгаар тогтнолоо сэргээн тогтоосон]]. 20-р зуунд [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс|Монгол улс]] нь олон улсад тусгаар тогтнолоо бүрэн олж авсны дараа нийгэм, эдийн засаг, төр захиргааны хувьд [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт Холбоот Улс]] тэргүүтэй социалист орнуудтай хамтын ажиллагаа бүхий холбоотон улс байв. 1924 онд түүхэндээ анх удаа Үндсэн хуультай болж, Бүгд Найрамдах Ардын засаглалыг тунхаглаж, социалист орон болсон. 

1990 оны Ардчилсан хувьсгалаар Монгол Улс социализмаас [[ардчилал|ардчилсан]], чөлөөт [[зах зээлийн эдийн засаг|зах зээлийн]] эдийн засагт нийгэмд шилжин орсон.

Монгол Улс нь хөгжиж буй орон юм. Дотоодын нийт бүтээгдэхүүний хэмжээгээр (26.8 тэрбум [[америк доллар|ам.доллар]]) дэлхийд 111-т жагсаж, нэг хүнд ноогдох хэмжээ 11,882 $ байна. [[Хөдөө аж ахуй]], [[Мал аж ахуй|нүүдлийн мал аж ахуйн]] уламжлалтай. [[Зэс]], нүүрс экспортолдог. Мөнгөний нэгж — [[төгрөг]].

Монгол Улс нь НҮБ-ын 191 улс болон [[Гэгээн Ширээт Улс]], [[Палестин Улс|Палестин]], [[Европын Холбоо|Европын Холбоотой]] дипломат харилцаа тогтоосон бөгөөд [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага]], [[Дэлхийн Худалдааны Байгууллага]], [[Олон Улсын Валютын Сан]], [[Европын Аюулгүй Байдал Хамтын Ажиллагааны Байгууллага|Европын Аюулгүй Байдал Хамтын Ажиллагааны Байгууллагын]] гишүүн улс юм.

== Нэр ==
Монгол хэмээх нэрний учир, үгийн гарлын талаар [[Монголчууд#Нэр|хэдэн янз таамаг]] бий. Монгол улсыг түүхэнд оршин тогтнож төр засгын дагуу [[Их Монгол Улс]], [[Юань Улс|Юань улс]], [[Монголын эзэнт гүрний дараах Монгол Улс|Дөчин Дөрвөн хоёрын Монгол Улс]], [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]], [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]] (БНМАУ) гэх мэтээр нэрлэдэг. 1992 оны Үндсэн хуулийг баталснаар улсын албан ёсны нэр нь "'''Монгол Улс"''' болсон.

== Газар зүй ==
{{Гол|Монгол улсын байгалийн цогцолборт газар}}
[[Зураг:Mongolia 103.88219E 46.91703N.jpg|thumb|right|Хиймэл дагуулаас харсан зураг]]
Монгол Улс 1,564,116 km<sup>2</sup> талбай газар нутагтай. Энэ нь дэлхийн хуурай газрын бараг 1 хувьтай тэнцэнэ. Газар нутгийн хэмжээгээр дэлхийд 19, Ази тивд 7, далайд гарцгүй улсуудаас 2 дугаарт ордог. Нутаг дэвсгэрийн 0.43 хувийг гадаргын ус бүрхсэн.

=== Байрлал ===
Монгол Улс Ази тивд хойд өргөрөг (х.ө)- ийн 41°35' - 52°09', зүүн уртраг (з.у)-ийн 87°44'-119°56'-ийн хооронд оршдог бөгөөд [[ЮНЕСКО]]-гийн ангиллаар [[Төв Ази]], НҮБ-ийн шинэ ангиллаар [[Дорнод Ази]]д хамаардаг байна. Газрын байрлалаар хоёуланд нь, [[соёл]]ын хувьд Төв Ази, [[эдийн засаг|эдийн засгийн]] хувьд Дорно Азитай илүү дотно. Саяхнаас [[Зүүн Хойд Ази]]йн бүсийн хурал зөвлөгөөнд оролцох болсон. 

Өмнөд, дорнод, өрнөд гурван талаараа [[Хятад]] Улстай 4677 км, умард талаараа [[Оросын Холбооны Улс|Орос Улстай]] 3543 км зурвасаар хиллэнэ. [[Далайд гарцгүй улс|Далайд гарцгүй]]. Хилийн нийт урт — 8220 км. Хэдий хиллэдэггүй ч баруун хил [[Казахстан|Казахстан Улс]]аас 38-хан километр зайтай. 

Хөндлөн 2392 км, гулд 1259 км сунасан «дэлгэсэн тэрлэг шиг»<ref>[[Шагдарсүрэнгийн Гүрбазар|Ш.Гүрбазар]] бичиж, [[Хурд (хамтлаг)|Хурд хамтлаг]] дуулсан «Би Монголоороо гоёдог» дуунаас.</ref> хэлбэртэй. Захын цэг:<ref>{{Cite web |url=http://www.mne.mn/mn/news/show/1663 |title=МОНГОЛ ОРНЫ ТӨВ БУЮУ “ХҮЙС ЦЭГ” ХААНА БАЙДАГ ВЭ? |access-date=2023-06-22 |archive-date=2022-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220304122533/http://www.mne.mn/mn/news/show/1663 |url-status=dead }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://ktms08.blog.gogo.mn/read/entry45902 |title=Монгол улсынхаа хамгийн хамгийнийг мэдэж байхад илүүдэхгүй болов уу? |access-date=2023-06-22 |archive-date=2019-02-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190220182832/http://ktms08.blog.gogo.mn/read/entry45902 |url-status=dead }}</ref>
* Баруун цэг — [[Монгол Алтайн нуруу|Монгол Алтайн нурууны]] Мааньт уул
* Хойд цэг — [[Соёны нуруу|Их Соёны нурууны]] Монгол шарын даваа
* Зүүн цэг — [[Соёлз уул|Соёлз уулын]] модот хамар
* Урд цэг — Орвог гашууны бор толгой
* Төв цэг (хүйс) — [[Бүрд сум]]ын Өвөр хөшөөтийн булгийн эх

=== Газрын гадарга ===
[[Зураг:Mongolia Landscape.jpg|thumb|left|160px|Монголын байгаль]]
{{Гол|Монгол орны уулс}}
Монгол төв азийн өндөрлөгт байрлах тул нийт нутгийн 80 орчим хувь нь далайн түвшнээс дээш 1000 м-ээс илүү өндөр оршино. Нутгийн баруун талаар 900 км урт [[Монгол Алтай]], түүний үргэлжлэл [[Монгол алтайн нуруу|Говь Алтайн нуруу]] байна. Нутгийн төв хэсгээр [[Хангайн нуруу|Хангай]], Хөвсгөлийн уулархаг муж (хойш [[Соён]] хүрнэ), дорно умард нутгаар [[Хэнтийн нуруу]] байна. Зүүн, зүүн өмнөд зүг рүү өндрийн хэмжээ буусан байдаг. [[Монгол орны уулс|Уулсын өндрөөс дурдвал]] Монгол Алтайн нурууны ноён оргил [[Алтай Таван Богд|Таван богд]] хөвчийн [[Хүйтэн оргил]] (4374 м), Хангайн [[Отгонтэнгэр]] (4008 м), Соёны [[Мөнх сарьдаг]] (3491 м), Хэнтийн [[Асралт хайрхан]] (2799 м) юм. Дорнод нутгаар [[Шилийн богд уул|Шилийн богд]] (1778 м) зэрэг унтарсан галт уулстай.

Томоохон гол, мөрний сав газраар харьцангуй нам доор байна. Нутгийн баруунтаа [[Их нууруудын хотгор]], Дэлхийн [[Дэлхийн өв|байгалийн өвд]] бүртгэгдсэн [[Увс нуурын хотгор]] байгаа бол Дорнод аймагт Монгол Улсын хамгийн нам доор цэг буюу [[Хөх нуур (Дорнод)|Хөх нуурын хотгор]] далайн түвшнээс дээш 560 м-т бий.

=== Усны зүй ===
[[Зураг:Uvs_n%C3%BAr.JPG|thumb|[[Увс нуур]]]]
{{Гол|Монгол орны гол мөрд|Монгол орны томоохон нуурууд}}

Монголд нийлээд 67,000 км урт болох 3811 гол горхи, 500 м³ эзлэхүүнтэй 3500 гаруй нуур, 7000 орчим булаг шанд, 540 м² талбай бүхий 190 гаруй мөсөн гол, 250 гаруй рашаан, газрын доорх усны 139 орд газар байна. Улаанбаатар хот бол хот дотроо рашаантай байдаг дэлхийн хоёрхон нийслэлийн нэг юм. 

Монголын гол мөрнийг Умард мөсөн далайн, Номхон далайн, Төв азийн гадагшаа урсгалгүй гэсэн гурван ай савд хуваан үзнэ. [[Орхон гол|Орхон]] бол Монголын хамгийн урт гол юм (1124 км, усаа цуглуулах талбай 133000 км²). Харин Хятадад урсдаг уртыг нь оруулж тооцвол [[Хэрлэн гол]] Монголын хамгийн урт гол /1200 км/ юм. Хамгийн ус ихтэй нь [[Сэлэнгэ мөрөн]] юм. Жилийн дундаж урсац нь 300 м<sup>3</sup>/сек байдаг. Монгол орны хамгийн том мөсөн гол бол Алтай Таван богд дахь [[Потанины мөсөн гол]] бөгөөд 20 км орчим урттай.

Хамгийн том нуур нь [[Увс нуур|Увс]] (3350 км²), хамгийн гүн нуур нь [[Хөвсгөл нуур|Хөвсгөл]] (238 м) юм.

=== Бүс, хөрс ===
Монгол хойноосоо урагш ойт хээр, хээр, говь, цөлийн гэсэн өргөргийн дөрвөн бүс, өндөр уулс, ялангуяа ойт хээрийн бүсийн уулс өөд авирахад тайгын болон тагийн бүслүүр ажиглагддаг. Монголын байгалийн бүс, бүслүүр, гадаргын байдлыг харгалзан Хангай, Хэнтийн, Алтайн уулархаг, Дорнодын талархаг, Говийн гэж дөрвөн их мужид хуваадаг. Ойт бүслүүр нь тогтмол дулаан, тааламжтай уур амьсгалтай, үржил шим сайтай, ялзмаг ихтэй.

Хүрэн, хар хүрэн, цайвар хүрэн, хар шороон, нугын хүрэн, говийн бор, цөлийн бор саарал, нуга намгийн болон мараалаг, давсархаг зэрэг олон төрлийн хөрс байдаг. Үүний дотор үржил шимт хүрэн хөрс тавь орчим хувийг эзэлдэг. Газар тариалан эрхэлж болох газар нь газар нутгийн 0.76%-г эзэлдэг. Усжуулалттай газар 840 км² байна.

[[Зураг:Takhi2a.jpg|thumb|Хустайн нурууны [[тахь]]]]
=== Ургамал, амьтан ===

{{гол|Монгол орны ургамал газар зүй|Монгол орны загас}}
Монгол оронд нэг ба олон наст, модлог, бутлаг, хагас бутлаг зэрэг 4000-аад зүйлийн ургамал, ногоо ургадаг. 

7 баг, 24 овог, 70 гаруй төрөлд хамаарагдах 140 гаруй зүйлийн [[хөхтөн]], 390-ээд зүйлийн [[шувуу|жигүүртэн]] оршино. 

Түүний дотор [[тахь]], [[хавтгай]], [[мазаалай]] зэрэг [[амьтан]], [[Монгол Алтан хундага|монгол алтан хундага]], [[тарваган шийр]], [[дорогостойн вансэмбэрүү]] зэрэг дэлхийд өөр аль ч газарт байхгүй [[ургамал]] бий.

== Хүн ам зүй ==
{{гол|Монголын хүн ам зүй}}
[[Зураг:Map of Mongolia topographic layers.xcf|thumb|Физик газар зүйн зураг|alt= т]]
{| class="wikitable" style="line-height:0.9em; border:1px black; float:right; margin-right:1em; margin:10px"
|-
! style="width:50px;"| Он !! Хүн ам <br>(мян.)<ref>[http://www.bscnet.ru/upload/iblock/cf6/vestnik_4_8_.pdf ВЕСТНИК]{{Dead link|date=Есдүгээр сар 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}. (2012)</ref>
|-
| 1918 ||  647.5
|-
| 1935 || 738.2
|-
| 1956 || 845.5
|-
| 1969 || 1197.6
|-
| 1989 || 2044.0
|-
| 2010 || 2,754.7
|-
| 2015 || 3,000.0
|-
|2022||3,457,5
|}

[[Зураг:Mongolia-demography.png|thumbnail|left|Хүн амын тоо (1961-2003)]]

Монгол Улс хүн амын тооллогыг ойролцоогоор арав арван жилийн зайтай явуулдаг. 1918 онд явуулсан хүн амын анхны тооллогоор Монгол Улсын хүн ам 647 мянга байсан.<ref>[https://www.burtgel.gov.mn/index.php/about/history/80-civil Иргэний бүртгэлийн түүхэн тойм] ЗАСГИЙН ГАЗРЫН ХЭРЭГЖҮҮЛЭГЧ АГЕНТЛАГ
УЛСЫН БҮРТГЭЛИЙН ЕРӨНХИЙ ГАЗАР</ref> [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн|Дэлхийн хоёрдугаар дайны]] дараа Монгол Улсын хүн амын тоо эрчимтэй өсч 1966 онд 1 сая, 1988 онд 2 сая хүнтэй болжээ. Нийгмийн шилжилтийн үед хүн амын өсөлт буурч 2010 оны тооллогоор 2.75 сая хүнтэй байсан бол 2015 оны эхэнд 3 сая хүн амтай болсон.<ref>{{Webarchiv|url=http://yellow.zindaa.mn/%D0%9E%D1%80%D0%BE%D0%BD-%D0%BD%D1%83%D1%82%D0%B0%D0%B3/1ndk |wayback=20150908214159 |text=Монгол Улсын гурван сая дахь иргэнээр охин хүүхэд тодорлоо |archiv-bot=2023-10-24 09:49:08 InternetArchiveBot }} (2015)</ref>

Хүн амын тоогоор дэлхийн 194 улсаас [[Армени]], [[Литва]]тай зэрэгцээд [[Улс орнуудын хүн амын тоо|135-р байранд]] байна. 

Хүн амын нягт — 1.8 хүн/км² буюу хүн амын [[Улс орнуудын хүн амын нягт сийрэг|хамгийн сийрэг]] суурьшилтай орон болно. 

1000 хүн тутамд 20 хүн төрж, 6 хүн нас бардаг, жилийн дундаж өсөлт — 1.49% (2016он). Хүн амын 36.6% нь 0–14 насны багачууд, 68.9% нь 15–64 насны хөдөлмөрийн чадвартан, 4% нь 65-ээс дээш өндөр настан юм. хүйсийн харьцаа жигд, дундаж наслалт — 68.6 жил.<ref>[{{Webarchiv|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mg.html |wayback=20180129161336 |text=Archive copy |archiv-bot=2023-09-26 14:09:55 InternetArchiveBot }} CIA World Factbook". CIA. 2012.]]</ref>

=== Ард түмэн ===
 
{| class="wikitable" style="line-height:0.9em; border:1px black; float:right; margin-right:1em; margin:10px"
|+ 
! style="width:160px;"| Яс үндэс  !! Хүн ам <br>(2010 он)<ref>[http://tuv.nso.mn/uploads/users/4/files/XAOCT%20uls.pdf Монгол улсын хүн амын 2010 оны тооллогын дүн]</ref>!! Хувь
|-
| [[Халх ястан]] || 2,168,141 || 82.4 %
|-
| [[Казах үндэстэн]] || 101,526 || 3.9 %
|-
| [[Дөрвөд|Дөрвөд ястан]] || 72,403 ||  2.8 %
|-
| [[Баяд|Баяд ястан]] ||  56,573 || 2.2 %
|-
| [[Буриад ястан]] || 45,087 || 1.7 %
|-
| бусад ястан ||  187,387 || 7.1 %
|-
| гадаадын иргэн ||  16,320 || 0.6 %
|}

Монгол Улс үндсэндээ нэгэн төрлийн ард түмнээс бүрдэнэ. Хүн амын 97хувь [[Монголчууд|монгол үндэстэн]] байна. 

Ястнаар салган бүртгэдэг уламжлалтай. 2020оны хүн амын тооллогыг үндэслэвэл [[халх ястан]] (84%) зонхилж [[казахууд]] (3.4%), [[дөрвөд]] (2.8%), [[баяд]] (2.2%), [[буриад]] (1.8%), [[захчин]] (1.3%), [[дарьганга]] (1%), [[урианхай]] (1%), [[дархад]], [[хотгойд]], [[торгууд]], [[хотон]], [[мянгад]], [[тува]], [[барга]], [[үзэмчин]], [[элжигин]], [[сартуул]], [[хамниган]], [[цаатан]], [[харчин]], [[цахар]] зэрэг хориод нэрээр бүртгэж байна. [[Хятад]], [[Оросын Холбооны Улс|Орос]], [[Солонгос]] зэрэг гадаадын иргэн 0.6 хувийг бүрдүүлж байна.<ref>[http://tuv.nso.mn/uploads/users/4/files/XAOCT%20uls.pdf Монгол улсын хүн амын 2010 оны тооллогын дүн]</ref>

Буриад, [[Ойрад]] монгол нь халхжих, тува, хотон, чантуу зэрэг [[Түрэг|түрэг угсаатан]], хамниган [[Тунгус хэл|тунгус угсаатан]] нь монголжих үйл явц явагдсаар байгаа. Казахууд Баян-Өлгийд 88% эзэлж байгаа болохоор харьцангуй өөрийнхөөрөө байна.

БНМАУ-ын үед БНХАУ-тай харьцаа муудан 1963—1966 онд [[хужаа|Хятадуудыг]] үлдэн хөөж, [[Зөвлөлт Холбоот Улс]] бутрахад 1990—1992 онд Монголд байсан Зөвлөлтийн цэргийн анги, мэргэжилтнүүдийг гаргажээ.<ref>{{Cite web |url=http://www.mglradio.com/main/640744 |title=MGLRADIO |access-date=2023-06-22 |archive-date=2015-09-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150909225639/http://www.mglradio.com/main/640744 |url-status=dead }}</ref><ref>{{Webarchiv|url=http://bigbrother.blog.banjig.net/post.php?post_id=91235 |wayback=20160310151738 |text=Орос-Хятадын харилцаа ба Монгол улсын аюулгүй байдал |archiv-bot=2023-10-06 11:58:31 InternetArchiveBot }} (2011)</ref> Ардчилсан Монголд хуулийн хязгаарыг (нийт 3%, нэг улсаас 1%) давахгүйгээр гадаадын иргэд орж гардаг болсон.<ref>{{Webarchiv|url=http://www.legalinfo.mn/law/details/211 |wayback=20210624204033 |text=Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын тухай |archiv-bot=2023-11-23 07:43:18 InternetArchiveBot }} (2010)</ref>

=== Хэл бичиг ===
Улсын албан ёсны хэл нь [[монгол хэл]] байна. Монгол хэл [[Алтай хэлний язгуур|алтай]] язгуурын [[Монгол хэлний бүлэг|монгол]] бүлгийн гол хэл юм. Монгол Улсад [[халх аялга]] голчлох ба [[буриад аялга]], [[Ойрад–Халимаг аялга|Ойрад аялга]], [[дархад аялга]] тодорхой ялгардаг. 1941 оноос хойш [[кирил үсэг|кирил үсгээр]] бичдэг болсон. [[Кирил монгол бичгийн дүрэм|Кирил монгол бичгийн дүрмийг]] 1-р ангиас хүүхдүүдэд заадаг. 35 үсэгтэй. Чингис хааны үеэс уламжилсан [[Монгол бичиг]] 1990 оноос сэргэж, дунд сургуулийн 5-р ангиас заадаг болсон. Компьютер, гар утаснаа [[латин үсэг]] хэрэглэх нь түгээмэл. 

Мөн алтай язгуурын [[түрэг хэлний бүлэг|түрэг]] төрлийн [[казах хэл|казах]], [[тува хэл]]ээр ярина. 1-4-р ангид эх хэлийг хүүхдүүдэд зааж, 5-р ангиас [[Англи хэл|Англи]] (сүүлийн үе), [[орос хэл|орос]] (Зөвлөлтийн үеэс), [[солонгос хэл|солонгос]], [[герман хэл|герман]], [[хятад хэл|хятад]], [[япон хэл|япон]] зэрэг харь хэлийг хүүхэд залуус сурч эзэмшдэг.

=== Шашин шүтлэг ===
{{bar box
|title=Монголын шашин шүтлэг  (2010)<ref>[http://tuv.nso.mn/uploads/users/4/files/XAOCT%20uls.pdf Монгол улсын хүн амын 2010 оны тооллогын дүн]</ref>
|titlebar=#ddd
|float=right
|bars=
{{bar percent|[[Буддын шашин|будда]]|orange|53.0}}
{{bar percent|''[[Шашин шүтэхгүй байх|бурхангүй]]''|grey|38.6}}
{{bar percent|[[лал]]|green|3.0}}
{{bar percent|[[бөө мөргөл|бөө]]|black|2.9}}
{{bar percent|[[Христийн шашин|христ]]|blue|2.1}}
}}

Монголын ард түмний ихэнх нь [[буддын шашин]]тан (53%). Буддын шашны ''гэлүгва'' буюу [[шарын шашин]] гэсэн ёсыг дагадаг. Мөн шашин, бурхны сүжиг алдрах хүний тоо (38%) өссөн. Хүн амын цөөн хувьд [[лал]], [[бөө мөргөл|бөө]], [[христийн шашин|христийн]] шүтлэг байна.<ref>[http://tuv.nso.mn/uploads/users/4/files/XAOCT%20uls.pdf Монгол улсын хүн амын 2010 оны тооллогын дүн]</ref> 

Эрт дээр үеэс Монголд бөө, [[тэнгэр шүтлэг]] байсан бөгөөд 16-р зуунаас буддын шашин Монголд гурав дахь удаагаа хүчтэй дэлгэрсэн. [[Жавзандамба хутагт|Жавзандамба]] нарын олон хутагт хувилгаан тодорсон. БНМАУ-ын эхэн үед шашныг хориглож, сүм хийдийг шатааж, лам нарыг хороож байв. Хожим суларч 1990 оноос хойш шашин шүтэх эрх чөлөөлөгдсөн. 

2010 онд буддын 127, христийн 96, лалын 6, бүгд 234 сүм хийд байв.<ref>[http://www.slideshare.net/Gelegjamts/2010-get-file-wwwgelegjamtsorg-wwwgelegjamtsblogspotcom-httpwwwnsomn?related=1 Монгол улсын статистикийн эмхтгэл-2010].</ref> Том нь [[Гандантэгчэнлин хийд]].

=== Хот суурин ===
[[Зураг:UlaanBaatar-2009.jpg|thumb|left|200px|[[Улаанбаатар]]]]
[[Зураг:Darkhan_Buddha.jpg|thumb|right|150px|[[Дархан]]]]
[[Зураг:Erdenet_02.jpg|thumb|left|200px|[[Эрдэнэт]]]]
{{гол|Монголын хотууд}}
Монголын хүн амын 71 хувь хот газар амьдарч байна.<ref>{{Cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2212.html |title=URBANIZATION |access-date=2023-06-22 |archive-date=2019-01-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190122160008/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2212.html |url-status=dead }}</ref> Гэхдээ хот дотроо [[гэр хороолол]] их.

Засаг захиргааны [[Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарь|хот суурин]] байхгүй. Уламжлал болон [https://web.archive.org/web/20210927062641/https://www.legalinfo.mn/law/details/532 хууль] харвал [[Монголын хотууд|22-26 хот]] бий:
{|class="wikitable"
|+ 2010 оны хүн амын тоогоор:
|- valign="top"
|
* [[Улаанбаатар]] (1,200,358)
* [[Эрдэнэт]] (85,000)
* [[Дархан]] (75,000)
* [[Чойбалсан]] (38,537)
* [[Мөрөн]] (35,789)
* [[Налайх]] (30,049)
* [[Баянхонгор (хот)|Баянхонгор]] (29,817)
* [[Өлгий]] (29,392)
||
* [[Ховд (хот)|Ховд]] (29,012)
* [[Арвайхээр]] (27,162)
* [[Улаангом]] (27,152)
* [[Багануур]] (22,210)
* [[Цэцэрлэг хот|Цэцэрлэг]] (20,604)
* [[Сүхбаатар хот|Сүхбаатар]] (19,662)
* [[Даланзадгад]] (18,740)
* [[Сайншанд]] (18,735)
|}

== Түүх ==
{{гол|Монголын түүх}}
{{Загвар:Монголын түүх}}
=== Эртний улс ===
{{гол|Балар эртний Монгол|Хүннү улс|Сяньби|Нирун улс|Түрэг улс|Уйгур улс|Хидан Улс}}
Монгол оронд 850,000 жилийн тэртээ «[[босоо хүн]]» амьдарч байсан<ref>{{cite web |url=http://www.archaeology.mas.ac.mn/index.php?option=com_content&view=article&id=56&Itemid=64 |title=Хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажлын ололт амжилт |publisher=Institute of Mongolian Archaeology |date=2013-06-24 |access-date=2023-06-22 |archive-date=2013-12-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131226092610/http://www.archaeology.mas.ac.mn/index.php?option=com_content&view=article&id=56&Itemid=64 |url-status=dead }}</ref> ба балар эртний хүний хадны сүг зураг эд олдвор [[Хойд Цэнхэрийн агуй|Хойд цэнхэрийн агуйгаас]] олддог.<ref name="Novgorodova">Eleanora Novgorodova, Archäologische Funde, Ausgrabungsstätten und Skulpturen, in ''Mongolen (catalogue)'', pp. 14–20</ref> Чулуун зэвсэг, хүрэл зэвсэг, төмөр зэвсгийн үеийг дамжсаар эртний улсуудын үетэй золгожээ. 

Монгол орон эртнээс [[анчин]], [[малчин]], [[нүүдэлчин]] ард түмний өлгий байсаар ирсэн бөгөөд тэдгээр нь [[Монголчууд|монгол]], [[түрэг]], [[зүрчид]] аль ч угсаа байсан үргэлж өмнөд газрын [[нанхиад]]тай зууралдан байлдах ба [[Цагаан хэрэм|түмэн газрын их цагаан хэрмээр]] хил тогтдог байв.  

[[File:Hsiung-nu-Empire.png|thumb|175px|left|[[Хүннү улс]] (НТӨ 209 – НТ 48)]]
Сурвалж бичигт [[гуйфань]], [[шаньрун]], [[ицюй]], [[ху]], [[линь ху]], [[дунху]] (дорнод ху), [[хуньюй]], шюжун зэрэг олон нэрээр тэмдэглэгдэж явсаар МЭӨ 209 онд [[Модун шаньюй]] [[Хүннү улс]]ыг (НТӨ 209 – НТ 48) нэгтгэн байгуулжээ. [[Ноён уулын булш|Ноён уулнаас]] Хүннүгийн ноёны бүлэг булш олсон ба хүннүгийн [[мал]] адуулах, [[нум]] [[сум]], [[жад]], охор илдээр зэвсэглэх нь [[Монголчууд|монголоос]] ялгаагүй юм. Хүннүгийн зүүн этгээдийн [[Сяньби]] хүчирхэгжин Монголыг эзэгнэсэн нь 93–234 он бөгөөд [[Таньшихуай]]н үед нэр мандсан. 

Дараа нь бас нэгэн [[Монголчууд|монгол угсаат]] [[Жужан улс]]ыг (330—555) [[Шэлүнь]] хэмээх сайн эр алдаршуулж яваад [[Түрэг улс]]ад (555—745) зай тавьжээ. [[Уйгур улс]]ын (745—840) нийслэл [[Хар балгас]]ыг бас нэг [[түрэг угсаатан]] болох [[Енисейн киргиз]] галдан шатаасан боловч удалгүй монголын [[Хидан Улс]]ад (907—1125) түрэгджээ. [[Киданчууд|Кидан хүмүүс]]ыг зүрчидийн [[Алтан улс]] мөхөөсний дараа Монголын тал нутагт олон аймаг зэрэгцэн оршиж, олзлон булаалдаж байсан ба хамтатгаад [[зүбү]] аймгийн холбоо гэж байв.

=== Эзэнт гүрэн ===
{{гол|Их Монгол Улс|Юань Улс}}
[[Зураг:YuanEmperorAlbumGenghisPortrait.jpg|thumb|left|140px|[[Чингис хаан]]]]
[[Зураг:Mongol Empire map.gif|thumb|right|200px|Монголын эзэнт гүрэн]]
[[Дундад зууны монгол аймгууд|Олон]] аймгийн дотроос [[Хамаг Монгол]]ын [[хиад]] аймгийн [[боржигон]] овогт [[Тэмүүжин]] буюу [[Чингис хаан]] (1162—1227) тодорч [[татар]], [[мэргид]], [[хэрэйд]], [[найман]]ыг ээлж дараалан дагуулсаар 1206 онд Хэрлэний хөдөө арлын [[Их Хуралдай|хуралдайгаар]]  нэгдсэн [[Их Монгол Улс|Их Монгол Улсыг]] байгуулжээ. Чингис хаан «мөнх тэнгэрийн хүчинд» [[Тангуд улс|Тангуд]], [[Алтан улс|Алтан]], [[Хар Хидан]], [[Сартуул улс|Сартуул]] (''Хорезм'') улсыг дайлан дагуулсан ба найманы [[Тататунга]] багшаар [[Монгол бичиг]] (эхэндээ ''уйгуржин''), татарын [[Шихихутуг]] заргачаар [[Их Засаг]] хуулийг зохиолгон улсаа засчээ. 

Чингис хааны өндөр төрийг [[Өгөөдэй хаан|Өгөөдэй]] хаан залган [[Хархорум]]ыг нийслэл болгон хөгжүүлж, [[Монголын нууц товчоо|МНТ]]-г бичүүлж, Алтан улсыг мөхөөж, дорно [[Европ]]ыг байлдан дагуулсан бол [[Гүюг хаан|Гүюг]], дараа нь [[Мөнх хаан|Мөнх]] хаан залгаж Багдадын халифыг буулган [[Иран]]ыг эзэлжээ. [[Хубилай хаан|Хубилай]] хаан 1260 онд Монголын хаан болоод 1271 онд [[Юань Улс]] (1271—1368) хэмээх үеийг эхлүүлэн [[Дайду]]г (одоо Бээжин) нийслэл болгон сууж, 1279 онд өмнөд [[Сүн улс|Сүнг]] мөхөөн [[Хятад]] орныг бүрэн эзлэсэн ба [[буддын шашин|буддын]] шашныг шүтэж, [[дөрвөлжин үсэг|дөрвөлжин]] үсэг хэрэглэжээ.

Монголын байлдан дагуулал өрнө зүгт [[Адриатын тэнгис]], [[Египет]], дорно зүгт [[Япон]], өмнө зүгт Индонезийн [[Ява]] арал хүрч 33 сая км<sup>2</sup> газарт ноёрхож байв.<ref name="EarthRule">{{Cite web |url=http://www.hostkingdom.net/earthrul.html |title=Archive copy |access-date=2023-06-22 |archive-date=2012-10-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121011090918/http://www.hostkingdom.net/earthrul.html |url-status=dead }}</ref> «Дэлхийн талыг эзэлсэн» гэж ярих бөгөөд түүхэн дэх хоёрдугаар ([[Британийн эзэнт гүрэн|Британийн]] дараа) их нутагтай гүрэн байжээ. [[Луужин]], [[өртөө]], [[Монголын энхтайван|энхтайван]], цэргийн арга ухаан, өрнө-дорныг холбосон зэрэг дэвшил, нээлт авчирсан юм. Нүсэрдээд ирэхийн цагт Юань, [[Алтан Орд|Зүчи]], [[Цагаадайн Улс|Цагаадай]], [[Ил Хаант Улс|Хүлэгүгийн улс]] болон бутарчээ.

[[Тогоонтөмөр хаан]] 1368 онд Хятадыг [[Мин улс]]ад алдан «Давааны арын орон» буюу монгол нутагтаа эргэн суусан.

===Хаант улс ===
{{гол|Бутралын үеийн Монгол|Дөрвөн Ойрадын холбоо}}
[[File:Mongolia XVI.png|thumb|200px|[[Бутралын үеийн Монгол|14-17-р зууны Монгол улс]]]]
[[File:ErdeneZuuKhiidTemple.jpg|thumb|200px|Хархорины [[Эрдэнэ зуу]]]]
Тогоонтөмөр хааныг [[Аюушридар хаан|Аюушридар]] залгаж Хархорумд суусан ч Хархорумыг Мингийн цэрэг 1380, 1388 онд довтлон галдан шатаажээ. 1634 онд [[Лигдэн хаан]] нас барж улсгүй болох хүртэл Чингисээс эхлэн тоолвол [[Монголын хаадын төр барьсан жилийн жагсаалт|39 хаан]] суусан. Улсын нэрийг эхэндээ «Умард Юань» хэмээсэн ч замхраад хожмоо түүхчид «Бага хаадын үе», [[Бутралын үеийн Монгол|«Монголын хаант улс»]], «Дөчин дөрвөн хоёр» зэргээр нэрийджээ. Улс төрийн эв бутарсан буюу [[алтан ураг|алтан ургийн]] ноёнтой дөчин монгол (зүүн монгол)-[[дөрвөн Ойрадын холбоо|дөрвөн Ойрад]] (баруун монгол) болон талцаж, хаад нэгнээ хороон солигддог байв. Мин улсын [[Жөнтун]] хааныг олзолж байсан [[Эсэн тайш|Эсэн хаан]] (1453—1454) алтан ургийн дундуур ганцаар шургасан байдаг. [[Мандухай сэцэн хатан|Мандухай сэцэн хатны]] авчирсан [[Батмөнх даян хаан]] (1480—1517) улсаа хурааж «хөл хөсөр, гар газар» амаржуулж байв. 

Зүүн монгол нь [[халх]], [[цахар]], [[урианхай]] зүүн гурван түмэн, [[ордос]], [[түмэд]], [[юншээбүү]] баруун гурван түмэн, баруун монгол нь [[цорос]], [[дөрвөд]], [[торгууд]], [[хошууд]] дөрвөн аймагт хуваагдаж байв. Сүүлчийн хаад цахар нутагт (хожмын [[Өвөр Монгол]]) сууж байсан ба түмэдийн [[Алтан хан]] 1577 онд төвөдийн Содномжамцыг урин залж «[[Далай лам]]» өргөмжилсөнөөс эхлээд монголчууд нийтээрээ [[шарын шашин]]д орсон нь [[буддын шашин]] Монголд гурав дахиа дэлгэрсэн явдал юм. Ар халхад 1585 онд [[Эрдэнэ зуу]] хийд баригдсан.

1634 онд манжууд Лигдэн хааныг дарж өвөр монголыг дагуулснаар Монголын хаант улс (1368—1634) мөхсөн юм. Гэхдээ ар Монголд [[халх]]ын Түшээт, Засагт, Сэцэн ханы гурван аймаг, [[хотгойд]], Шиньжянд дөрвөн Ойрад аймаг тусгаар оршин байв. 1688 онд [[Зүүнгарын Хаант Улс|Зүүнгар]]ын [[Галдан]]д ялагдан дайжсан [[Занабазар|Өндөр гэгээн]], [[Чахундорж]] нар халхаа аван 1691 онд манж [[Чин улс]]ад дагаар оржээ.

=== Гадаад Монгол ===
[[Зураг:MongolianRoyalty.jpg|thumb|160px|left|1921 он. Монгол хатан]]
{{гол|Чин Улсын эрхшээл дэх Монгол орон|Ар Монгол}}
[[Манж үндэстэн|Манж]] [[Чин улс]] [[Монголчууд|монголчуудыг]] 1634-1755 оны хооронд гурван хэсэг үед дагаар оруулж эзэрхээд олон хошуу, аймаг, чуулган болгон захирсан бөгөөд өнөөгийн Монгол орныг сүүлийн жилүүддээ «Гадаад  (манжаар ''түлэрги'') Монгол» хэмээж байв. Үүнд [[Сэцэн хан аймаг|Сэцэн]], [[Түшээт хан аймаг|Түшээт]], [[Сайн ноён хан аймаг|Сайн ноён]], [[Засагт хан аймаг|Засагт хан]]ы халх дөрвөн аймаг, [[Ховдын хязгаар]], [[Тагны Урианхайн хязгаар]] (одоо [[Тува орон]]) орж байв. Хожим [[Жавзандамба хутагт|Богдын]] [[Их Шавь|шавь нутаг]] нэмэгдсэн. Гадаад Монголын төрийг засах явдлын яам байгуулагдаж, [[Улиастай]] (төв), [[Хүрээ]], [[Ховд]]од [[амбан]] жанжин суудаг байлаа. 

1755 онд хотгойдын [[Чингүнжав]] Зүүнгарын [[Амарсанаа]]тай зэрэг манжийн цэргийн эсрэг босоод дарагджээ.

Чин улс монгол ноёдыг [[ван]], [[бэйл]], [[бэйс]], [[гүн]] гэж зэрэглэн алба гувчуур авч, цалин [[пүнлүү]] өгч, ардыг дарлах шат тогтолцоог бий болгосон бөгөөд «[[хятад үндэстэн|хятад хүн]] монгол нутагт сууж болохгүй», «хятад хүн монгол эхнэр авч болохгүй» зэрэг үндэстний шинжийг хамгаалах цааз гаргасан байсан. 1907 онд Ховдын хязгаараас [[Алтай тойрог|Алтайн хязгаар]]ыг салган байгуулж, мөн онд «[[Шинэ засгийн бодлого]]» гэдэг хятаджуулах түрэмгий бодлого явуулж эхэлснээр ар Монголын ноёдын үндэсний ухамсар сэргэн, тусгаар тогтнох эв санаа нэгджээ.

=== Тусгаар тогтнол ===
[[Зураг:Sharav_bogd_khan.jpg|thumbnail|180px|[[Богд хаан]]]]
[[Зураг:Khalkhin_Gol_George_Zhukov_and_Khorloogiin_Choibalsan_1939.jpg|thumbnail|180px|1939 он. [[Халхын голын байлдаан]]. [[Георгий Жуков|Жуков]], [[Хорлоогийн Чойбалсан|Чойбалсан]]]]
{{гол|Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал|Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|Монголын тусгаар тогтнолын төлөө тэмцлийн түүх|Ардын хувьсгал|Монгол Улсын тусгаар тогтнолын төлөө бүх ард түмний санал хураалт}}

Чин улс хэзээ мөдгүй мөхөх нь тодорхой болсон цагт халхын ноёд Их хүрээнд нууцаар зөвлөлдөх болж, [[1911]] оны [[12 сарын 29]]-нд Богд гэгээн, 8-р [[Жавзандамба хутагт]]ыг [[Богд хаан]]аар өргөмжлөн Монгол улс сэргэснийг зарлан тунхаглаж, оны цолыг «Олноо өргөгдсөн» гээд улсын нийслэлийг [[Нийслэл хүрээ]] хэмээжээ. Монгол улс сэргэн мандахад [[барга]], [[харчин]], [[өөлд]] зэрэг олон газрын монголчууд ирж хүчээ өргөж, талархан сайшааж байв. [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс]] таван яам бүхий засгийн газар байгуулаад Хүрээ, Улиастай, Ховдын манж амбан, дарангуй цэргийг хөөн гаргажээ. Тухайлбал 1912 оны зун [[Манлайбаатар Дамдинсүрэн|Дамдинсүрэн]], [[Хатанбаатар Магсаржав|Магсаржав]] нарын удирдсан 5000 монгол цэрэг Ховдыг чөлөөлж, 1913—1914 онд [[Өвөр Монгол|Өвөр Монголыг]] чөлөөлөхөөр 10000 цэрэг [[Таван замын байлдаан|таван замаар байлдаж]] [[Хаалган]] хүртэл давшсан байна.

Олон улсаар хүлээн зөвшөөрүүлэх, [[Дундад Иргэн Улс|ДИУ]]-ын нэхэлтийг сөрөхөөр [[Оросын Хаант Улс]] руу элч зарж тусламж гуйж байв. 1914-1915 оны Хятад-Монгол-Орос гурван улсын [[Хиагтын гэрээ]]гээр тусгаар тогтносон бодит байдлаа баталж чадалгүй [[Гадаад Монгол]] нь Хятадын доор «өөртөө эзэрхэх» гэгджээ. 1919 онд хятадын [[Сю Шүжан]]ы цэрэг Нийслэл хүрээг эзэлж, автономийг устган дарангуйлсан ч 1920 онд [[Барон Унгерн]]ээр удирдуулсан Оросын Хаант Улсын үлдэгдэл цагаан цэрэг нэвтэрч Үндэсний Хувьсгалт Армиг Хүрээнээс хөөхөд Хиагт руу бүгсэн. Богдыг дахин хаан ширээнд өргөмжиллөө. [[1921 он]]ы [[3 сарын 18]]-нд Зөвлөлтийн улаан цэргээр дэмжүүлж [[Дамдины Сүхбаатар|Сүхбаатарын]] удирдсан ардын журамт цэрэг [[Хиагт]]ыг Үндэсний Хувьсгалт Армигаас чөлөөлж, 7-р сард Нийслэл хүрээнд орж ирсэнээс хойш Монгол улс дахин тусгаар тогтнолоо алдаагүй юм.

[[Зөвлөлт Холбоот Улс|ЗХУ]] шинэ тутам [[коммунизм|коммунист]] ертөнцдөө Монголыг багтааж, Хятадаас өмгөөлөгч ар тал болжээ. Богдыг эхлээд хэмжээт эрхт болгоод Ардын засаг байгуулагдав. Богд нас барснаар хаант засгаас татгалзаж, [[1924]] оны [[11 сарын 26]]-нд [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]] (БНМАУ)-ыг тунхаглан [[Монгол Улсын Үндсэн Хууль|анхны үндсэн хууль]] баталж, нийслэлийг [[Улаанбаатар]] хэмээсэн. Харц ардыг тэтгэж, харин язгууртан, ламыг хавчих болсон бөгөөд 1932 онд [[Баруун дөрвөн аймагт гарсан 1932 оны зэвсэгт бослого|шамбалын дайн]] дэгдэн дарагдаж, 1937 оны үед лам, сэхээтэн, феодал зэрэг 20,000 хүнийг [[Их Хэлмэгдүүлэлт (Монгол)|хилсээр]] буудан хороожээ.

1936 оны Харилцан туслалцах протоколын дагуу 1939 онд [[Япон]] Монгол руу [[Халхын голын дайн|дайрахад]] ЗХУ цэрэг зэвсгээр тусалж, 1941 онд [[Нацист Герман|Герман]] Зөвлөлт рүү [[Аугаа их эх орны дайн|дайрахад]] БНМАУ агт, хувцас, аль байдгаараа тусалжээ. [[1945 оны чөлөөлөх дайн]]д [[Монгол Улсын Зэвсэгт хүчин|Монгол ардын хувьсгалт цэрэг]] [[Хаалган хот|Жанчхүүгийн]] даваа хүртэл Японоос чөлөөлж [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]ы төгсгөлд болсон [[Ялтын уулзалт|Яалтын бага хурлаар]] үнэлэгдэн, [[Монгол Улсын тусгаар тогтнолын төлөө бүх ард түмний санал хураалт|ард иргэдийн нэгэн үзүүрт сэтгэл]] биелж ЗХУ ([[Зөвлөлт Холбоот Улс|Орос]]) ДИУ ([[Хятад]]) хоёр Монгол улсыг олсон тусгаар тогтнолоо хадгалахыг хүлээн зөвшөөрчээ.<ref>[http://www.slideshare.net/zorigoogantumur/ss-9970338 Ахмад дипломатчын дурсамж: Монголын статус кво] (2011)</ref>

[[Хорлоогийн Чойбалсан]] Өвөр Монголыг нэгтгэхийг санаархсан ч Хятадыг коммунист улс болгосондоо ханасан [[Иосиф Сталин|Сталин]] дэмжээгүй.

1949 онд [[БНХАУ]]-тай дипломат харилцаа тогтоож, 1961 онд Монгол улс [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага|Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын]] бүрэн эрхт гишүүн болсон.<ref>{{Webarchiv|url=http://www.unen.mn/content/954.shtml |wayback=20120511200956 |text=НҮБ-д элсэхийн тулд найман удаа санал дэвшүүлжээ |archiv-bot=2023-10-06 11:58:31 InternetArchiveBot }} (2011)</ref>

=== Социалист орон ===
{{гол|Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс}}

Социалист БНМАУ-ын нийгэм, эдийн засаг онц дэвшиж, тогтвортой суурь тавигджээ. [[Монгол улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарь|Засаг захиргааны хуваарийг]] 1925, 1931, 1957 онд ихээр өөрчилж,<ref>{{Webarchiv|url=http://www.khural.mn/n/zwho |wayback=20200807045950 |text=Засаг захиргааны нэгжийн үүсэл хөгжил |archiv-bot=2023-09-26 14:09:55 InternetArchiveBot }} (2014)</ref> аймаг, сумын төв [[Монголын хотууд|хот сууриныг]] барьж босгож, улсын болоод орон нутгийн байгууллага, эмнэлэг, цэцэрлэг, сургууль, тээвэр, урлаг, спортын байгууллага, холбоо, их сургууль гээд олон зүйл бий болжээ. 1941 оноос [[Монгол бичиг|монгол бичгийг]] «хуучин монгол» хэмээн халж [[кирилл үсэг|кирилл үсгийг]] «шинэ үсэг» хэмээн хэрэглэх болж, 1960-аад онд бүх нийтээр [[үсэг|бичиг үсэг]]тэн болжээ. 1930-аад онд хамтрал, 1960-аад онд нэгдэлжих хөдөлгөөн, соёлын довтолгоо, атрын аян явагдаж залуус илгээлтээр малчны хот, сангийн аж ахуйг зорьж ажилладаг байв. Дулааны цахилгаан станц, Налайхын уурхай, [[Багануур ХК|Багануурын нүүрсний уурхай]], Шарынголын уурхай, [[Эрдэнэт үйлдвэр|Эрдэнэтийн зэс молибдений үйлдвэр]], Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэр, [[Говь ХК|Говь]], Улаанбаатар хивс, Эрдэнэт хивс, Талх чихэр, Мах импекс зэрэг хүнд болоод хөнгөн аж үйлдвэр бий болж хөгжсөн байна.

[[Жамсрангийн Самбуу]] (1954—1972), [[Юмжаагийн Цэдэнбал]] (1940—1984), [[Жамбын Батмөнх]] (1984—1990) нар нам, төрийг олон жил тогтвортой тэргүүлж байв.

=== Ардчилсан Монгол ===
{{гол|Ардчилсан хувьсгал}}

ЗХУ-ын [[Өөрчлөн байгуулалт (Перестройка)|өөрчлөн байгуулалт]], дорно [[Европ]]ын тэмцлийн салхи Монголд итгэл төрүүлж 1989 оны 12 сарын 10-нд [[ардчилал|ардчиллын]] төлөө анхны цуглаан болж [[Монголын Ардчилсан Холбоо]] (МоАХ) байгуулагджээ.<ref>{{Webarchiv|url=http://baabar.niitlelch.mn/content/1070.shtml |wayback=20171003133253 |text=Монголын ардчилсан хувьсгалын хроник |archiv-bot=2023-10-06 11:58:31 InternetArchiveBot }} (2009)</ref> 1990 оны 3 сарын 7-нд [[улс төрийн өлсгөлөн]] зарлаж 3 сарын 9-нд [[Монгол Ардын Нам|Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]]ын Төв хорооны Улс төрийн товчоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцров.<ref>[http://www.ikon.mn/n/ezf Анхны улстөрийн өлсгөлөн] (2015)</ref> Талууд харилцан ойлголцож «оготны хамраас дусал цус гаргаагүй» ардчилсан хувьсгал Монгол Улсад олон намын тогтолцоо, [[хүний эрх]], [[хувийн өмч]] зэрэг олон зөв зүйлийг авчирсан юм.  

1990 онд [[Улсын Их Хурал#Улсын Бага Хурал, Улсын Их Хурлын Тамгын газар|Улсын Бага Хурал]], дараа нь [[Ардын Их Хурал]] байгуулагдан Монгол Улсын [[Монгол Улсын Үндсэн Хууль|үндсэн хуулийг]] батлав. Үндсэн хууль ёсоор төрийн эрх ард түмний гарт, түүний төлөөлөл [[Улсын Их Хурал]]д шилжсэн.<ref name="үндсэнхууль">{{Webarchiv|url=http://www.legalinfo.mn/law/details/367?lawid=367 |wayback=20210802141613 |text=Монгол Улсын Үндсэн Хууль |archiv-bot=2023-11-23 07:43:18 InternetArchiveBot }} (1992)</ref> 1992 оноос 2016 он хүртэл МАХН харьцангуй давамгай, заримдаа [[Ардчилсан Нам]] төр барьжээ. 2003 оноос [[иргэний хөдөлгөөн]] идэвхжиж, жагсаал цуглаан хэвийн үзэгдэл, [[Оюутолгой]], [[Тавантолгой]] байнгын ярианы сэдэв болсон.

Төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас [[зах зээлийн эдийн засаг]]т шилжихэд бусад орны адил хямарсан бөгөөд үнийн өсөлт, мөнгөний ханш уналт, банкны дампуурал, барааны хомсдол зэрэг олон бэрхшээл үзсэн ч 2000-аад он гарснаар байдал дээрдэж Монгол Улсын нийгэм, эдийн засгийн амьдрал улам олон төрлөөр салбарлан хөгжиж байна Гэвч 2012 оноос хойш экспортын гол бүтээгдэхүүн болох ашигт малтмалын дэлхийн зах зээлийн уналт, мөн гадаад худалдааны гол харилцагч орон болох Хятадын эдийн засгийн удаашрал, хамгийн гол нь засгийн газрын үрэлгэн бодлогын нөлөөгөөр эдийн засгийн өсөлт удааширсан бөгөөд 2016 оны сонгуулиар МАН эдийн засгийг сэргээх амлалт өгч, эрх баригч хүчин болжээ.

== Төр засаг ==
{{гол|Монгол улсын улс төр}}
Монгол Улс (1992 оноос хойш) [[ардчилал|ардчилсан]] дэглэм, парламентын [[бүгд найрамдах улс|бүгд найрамдах]] засагтай.
=== Ерөнхийлөгч ===
{{гол|Монгол Улсын Ерөнхийлөгч}}

[[Монгол Улсын Үндсэн Хууль|Үндсэн хууль]]д зааснаар [[Монгол Улсын Ерөнхийлөгч|ерөнхийлөгч]] Монгол Улсын төрийн тэргүүн бөгөөд эв нэгдлийн илэрхийлэл, зэвсэгт хүчний ерөнхий командлагч болно. Ерөнхийлөгч 45 нас хүрсэн, Монгол Улсын иргэн байх ба дөрвөн жил тутам парламентат суудалтай намаас нэр дэвшин ард түмний шууд сонгуулиар сонгогдож, нэг удаа улирах эрхтэй. Тус хугацаанд [[Пунсалмаагийн Очирбат]] (1990—1997), [[Нацагийн Багабанди]] (1997—2005), [[Намбарын Энхбаяр]] (2005—2009), [[Цахиагийн Элбэгдорж]] (2009—2017), [[Халтмаагийн Баттулга]] (2017-2021) нар ажиллажээ.

=== Улсын хурал === 
[[Зураг:Mongolian parliament members.jpg|thumb|left|Улсын Их Хурлын танхим]]
{{гол|Улсын Их Хурал}}
Монгол Улсын хууль тогтоох байгууллага нь [[Улсын Их Хурал]] (УИХ) юм. УИХ-ын нэг танхимын 76 суудлыг дөрвөн жилийн хугацаатай сонгоно. Сүүлийн сонгууль тус бүр нэг мандаттай жижиг 76 тойрог бүхий мажоритари системээр зохион байгуулагдсан.

1992 оны УИХ-ын сонгуулиар [[Монгол Ардын Нам|Монгол Ардын Хувьсгалт Нам]] (72 суудал), 1996 онд Ардчилсан холбоо эвсэл (50), 2000 онд МАХН (72) дийлэнх олонх суудал авч байсан бол 2004 онд 38-38-аар тэнцэж анх удаа «эвслийн» тодотголтой засгийн газар байгуулагдаж байв. 2008 онд МАХН (45), 2012 онд [[Ардчилсан Нам]] (34) олонхын санал авч засгийн газраа тэргүүлжээ. УИХ нь 2016 оны сонгуулиар бүрэлдсэн бөгөөд МАН 65 суудал, АН 9 суудал, [[МАХН]] 1 суудалтай, мөн 1 бие даагч сонгогдон ажиллаж байна. [[2020 оны Улсын Их Хурлын сонгууль|2020 оны Улсын Их Хурлын Сонгуулийн]] 29 тойргоос [[МАН]] 62 суудал, [[Монголын Ардчилсан Нам|Ардчилсан нам]] 11 суудал, Та бидний эвсэл 1 суудал, [[Зөв Хүн Электорат Эвсэл]] 1 суудал авснаар бүрдэж, 2024 он хүртэл УИХ-ын даргаар нь [[Гомбожавын Занданшатар]] ажиллаж байсан. 

[[2024 оны Улсын Их Хурлын сонгууль|2024 оны Улсын Их Хурлын Сонгуульд]] шинэ системээр явагдаж, 13 тойргоос 78 дэвшигчийг сонгож, 48 дэвшигчийг намын жагсаалтаас сонгохдоо намд өгсөн саналын хувьтай дүйцүүлэн хуваарьлав. [[Монгол Ардын Нам|МАН]]: тойргоос 50, жагсаалтаас 18 нийт 68 суудал; [[Монголын Ардчилсан Нам|Ардчилсан нам]]: тойргоос 26, жагсаалтаар 16 нийт 42 суудал; [[ХҮН нам]]: тойргоос 2, жагсаалтаас 6 нийт 8 суудал; [[Иргэний Зориг Ногоон Нам|ИЗНН]]: жагсаалтаас 4 суудал; Үндэсний эвсэл жагсаалтаас 4 суудал авч нийт 126 гишүүнтэй [[УИХ]] бүрдсэн. Одоогийн УИХ-ын дарга нь [[Дашзэгвийн Амарбаясгалан]] юм.

=== Засгийн газар ===
[[Зураг:Mongolian Parliament 5.JPG|thumb|150px|Есөн хөлт <br>Их цагаан туг]]
{{гол|Монгол Улсын Засгийн Газар|Монгол Улсын Ерөнхий Сайд}}
Монгол Улсын төрийн бодлогыг хэрэгжүүлэх байгууллага нь [[Монгол Улсын Засгийн Газар]] (ЗГ) юм. УИХ-ын сонгуульд олонх суудал авсан нам [[Монгол Улсын Ерөнхий Сайд|ерөнхий сайдыг]] тодруулах боломжтой ба ерөнхий сайд сайд нарын багаа бүрдүүлдэг. Засгийн газрын яамны тоо, бүтэц үргэлж өөрчлөгддөг. Яам үүргээрээ ерөнхий чиглэлийн (Сангийн яам шиг), чиг үүргийн (зам тээврийн гэх мэт) гэж хоёр янз байдаг. 

Өнөөгийн ерөнхий сайд бол 2021 оны 1 сарын 27-нд томилогдсон [[Лувсаннамсрайн Оюун-Эрдэнэ]] бөгөөд [[2024 оны Улсын Их Хурлын сонгууль|2024 оны УИХ-ын сонгуулийн]] дараа улиран сонгогдож, "МАН-[[Монголын Ардчилсан Нам|АН]]-[[ХҮН нам|ХҮН]]" намын Хамтарсан засгийн газрыг байгуулсан.

=== Шүүх байгууллага ===
Монгол Улсад шүүх байгууллага төрийн хараа хяналтаас ангид ажиллана. 
# Улсын дээд шүүх (хяналтын шатны шүүх).
# Аймаг, нийслэлийн шүүх (давж заалдах шатны шүүх).
# Сум буюу сум дундын, дүүргийн шүүх (анхан шатны шүүх)-ээс бүрдэнэ.

Улсын Дээд шүүхийн Ерөнхий шүүгчээр 2020 оноос хойш [[Дамдины Ганзориг]] ажиллаж байна.

=== Гадаад харилцаа ===
Монгол Улс 1961 онд [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага]]д (НҮБ) элсэж, түүний түүний төрөлжсөн байгууллагуудтай хамтын ажиллагаа өрнүүлж ирсэн.<ref>[http://www.nso.mn/page/36 Гадаад харилцаа, хамтын ажиллагаа]</ref> БНМАУ-ын үед Зөвлөлттэй ах дүүгийн ёсоор дотно харилцаатай байсан ба МУ-ын үед «[[Гуравдагч хөршийн бодлого]]» хэрэгжүүлсэн. Олон улстай найрсаг, төвийг сахисан, эдийн засаг, соёлын харилцааг хөгжүүлдэг. 1921 онд Зөвлөлт Холбоот Улс (одоо [[Оросын Холбооны Улс]] залгамжилсан), 1948 онд [[Умард Солонгос|Бүгд Найрамдах Ардчилсан Солонгос Ард Улс]], 1949 онд [[Хятад|Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]]тай харилцаа тогтоосноос эхлээд 184 оронтой дипломат харилцаа тогтоогоод байна.<ref>[http://www.mfa.gov.mn/index.php?option=com_content&view=article&id=70&Itemid=83&lang=mn Дипломат харилцаатай орнууд] (2014)</ref>

Монгол Улс [[Астана]], [[Анкара]], [[Бангкок]], [[Берлин]], [[Бразилиа]], [[Брюссель]], [[Будапешт]], [[Бээжин]], [[Варшав]], [[Вашингтон]], [[Вена]], [[Вьентьян]], [[Хавана]], [[Дели]], [[Жакарта]], [[Каир]], [[Канберра]], [[Кувейт хот|Кувейт]], [[Лондон]], [[Москва]], [[Ром]], [[Оттава]], [[Парис]], [[Пхеньян]], [[Прага]], [[Софи]], [[Сөүл]], [[Сингапур]], [[Токио]], [[Ханой]], [[Стокхольм]]д элчин сайдын яамтай бөгөөд [[Алматы]], [[Эрхүү]], [[Улаан-Үд]], [[Кызыл]],  [[Хөх хот]], [[Эрээн хот|Эрээн]], [[Хонконг]], [[Осака]], [[Сан-Франциско|Сан-Франциско,]] [[Чикаго|Чикагод]] албан ёсны Ерөнхий Консулын газартай юм. [[Нью-Йорк]] ба [[Женев]] хотуудад [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага|Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын]] дэргэдэх төлөөлөгч суудаг.

[[Азийн хөгжлийн банк|АХБ]], [[Дэлхийн Худалдааны Байгууллага|ДХБ]], [[Олон Улсын Валютын Сан|ОУВС]], [[Европын Аюулгүй Байдал Хамтын Ажиллагааны Байгууллага|ЕАБХАБ]] зэрэг олон улсын эдийн засгийн байгууллагуудад гишүүнээр элссэн.

=== Цэрэг зэвсэг ===
[[Зураг:Mongolian Armed Forces engineers with the 017 Construction Regiment receive instructions before participating in Khaan Quest 2013 in Ulaanbaatar, Mongolia, July 22, 2013 130722-M-MG222-001.jpg|thumb|Цэрэг дайчид]]
{{гол|Монгол Улсын Зэвсэгт хүчин}}
Монгол Улс нь НҮБ-ын энхийг дэмжих ажиллагаанд идэвхтэй оролцдог. Үүний хүрээнд Монголын цэргийн баг [[Сьерра Леон|Сьерра Леонд]] НҮБ-ийн тусгай шүүхийг хамгаалах үүрэг гүйцэтгэж байсан. 2005-аас 2006 онуудад [[Бельги]] ба [[Люксембург|Люксембургийн]] цэргүүдтэй хамт [[Косово]] руу цэргийн баг илгээжээ. Мөн [[Африк]]ийн [[Чад]] улс уруу [[Монгол Улсын Зэвсэгт Хүчин|зэвсэгт хүчний]] 800 гаруй албан хаагч бүхий бие бүрэлдэхүүнтэй багийг илгээхээр зэхэж байна. Монгол Улс 2003 онд [[Иракийн Эрх Чөлөө Ажиллагаа|Иракийн эрх чөлөө ажиллагааг]] дэмжиж Ирак руу, Талибан дэглэмийн эсрэг ажиллагааг дэмжиж [[Афганистан]] руу цэргийн багуудаа илгээсэн. 2012 оноос Өмнөд Судан улс руу нэг ээлжиндээ 850 гаруй хүний бүрэлдхүүнтэй цэргийн багуудыг удаа дараалан илгээгээд байна. 

Монгол Улс нь цөмийн зэвсгээс ангид бүс нутаг хэмээн НҮБ-аар баталгаажсан.

== Орон нутаг ==
=== Засаг захиргааны хуваарь ===
{|class="wikitable" style="float: right; margin:10px"
|-
!colspan=2 | Засаг захиргааны нэгж !! Тоон<br>нийлбэр
|-style="text-align:center" 
| style="background:#FFDAB9;"| [[Аймаг]]: 21
| style="background:#AFEEEE;"| [[Нийслэл]]: 1
| style="text-align:right;"| 22
|-style="text-align:center" 
| style="background:#FFEFD5;"| [[Сум]]: 330
| style="background:#E0FFFF;"| [[Улаанбаатарын дүүргүүд|Дүүрэг]]: 9
| align=right | 339
|-style="text-align:center" 
| style="background:#FFFACD;"| [[Баг]]: 1647
| style="background:#F0FFF0;"| [[Хороо (Засаг захиргааны нэгж)|Хороо]]: 204
| align=right | 1851
|-
|} 
{{гол|Монгол Улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарь}}
Монгол Улсын нутаг дэвсгэр нь [[Монгол Улсын Үндсэн Хууль|1992 оны үндсэн хуулийн]] IV бүлэгт зааснаар аймаг, сум, баг, нийслэл, дүүрэг, хороо гэсэн нэгжид хуваагддаг. 1994 онд гурван аймаг шинээр байгуулагдсанаар 21 [[аймаг]] байдаг болжээ. 

Аймаг нь [[сум]]анд, сум нь [[баг]]т хуваагдана. 2024 оны байдлаар Монгол Улсад 330 сум, 1647 баг байна. Харин нийслэл нь [[Улаанбаатарын дүүргүүд|дүүрэг]]т, дүүрэг нь [[Хороо (Засаг захиргааны нэгж)|хороо]]нд хуваагддаг. 2024 оны байдлаар нийслэл 204 хороотой байна.<ref>{{Cite web |url=https://www2.1212.mn/tables.aspx?tbl_id=DT_NSO_0100_001V1&13999001_select_all=0&13999001SingleSelect=_T2_T1&SOUM_select_all=0&SOUMSingleSelect=_0_5_6&YearY_select_all=0&YearYSingleSelect=_2023&viewtype=table |title=МОНГОЛ УЛСЫН ЗАСАГ ЗАХИРГАА, НУТАГ ДЭВСГЭРИЙН НЭГЖ, бүс, аймаг, нийслэлээр. |date=2024-03-25 |website=www2.1212.mn Үндэсний статистикийн хороо |access-date=2013-03-16}}</ref>

=== Аймаг, нийслэл ===
{{гол|Монгол улсын аймаг, нийслэл}}
{{Загвар:Холбоостой Монгол Улсын газрын зураг}}

Монгол Улсын [[Монгол Улсын аймгууд|хорин нэгэн аймаг]], [[Улаанбаатар|нийслэл]] (Улаанбаатар)-ийн товч хүснэгт:
<table><td>
{| class="wikitable"
|- style="background-color:#dddddd"
! align="center" |Д/д
! colspan=2 | Нутгийн нэр
! Хүн ам<br />(2018 он)<ref name=fao>{{citeweb|website=1212.mn|title=МОНГОЛ УЛСЫН ХҮН АМЫН ТОО, бүс, аймаг/нийслэл, хот/хөдөөгөөр|url=http://www.1212.mn/tables.aspx?tbl_id=DT_NSO_0300_004V1&RESIDENT_select_all=1&RESIDENTSingleSelect=&SOUM_select_all=1&SOUMSingleSelect=&YearY_select_all=0&YearYSingleSelect=_2018&viewtype=table|access-date=2019-04-08}}</ref>
|-
| align="center" | 1|| [[Зураг:Mn coa arkhangai aimag 2014.png|20px]] [[Архангай]] || {{юникодмонгол|ᠠᠷᠤᠬᠠᠩᠭ᠋᠋ᠠᠢ|v}} || align="right" | 96,720
|-
| align="center" |2 || [[Зураг:Bayanulgii logo.jpg|20px]] [[Баян-Өлгий]] || {{юникодмонгол|ᠪᠠᠶᠠᠨ ᠥᠯᠦᠭᠡᠢ|v}} || align="right" | 105,090
|-
| align="center" |3 || [[Зураг:Mn coa bayankhongor aymag.png|18px]] [[Баянхонгор]] || {{юникодмонгол|ᠪᠠᠶ᠋ᠠᠩᠬᠣᠩᠭ᠋᠋ᠤᠷ|v}} || align="right" | 88,356
|-
| align="center" |4 || [[Зураг:Mn coa bulgan aimag.svg|20px]] [[Булган]] || {{юникодмонгол|ᠪᠣᠯᠠᠭᠠᠨ|v}} || align="right" | 62,214
|-
| align="center" |5 || [[Зураг:Mn coa govi-altai aimag 2011.svg|20px]] [[Говь-Алтай]] || {{юникодмонгол|ᠭᠤᠪᠢ ᠠᠯᠲᠠᠢ|v}} || align="right" | 58,417
|-
| align="center" |6 || &nbsp;[[Зураг:Mn coa govisümber aimag.svg|15px]] [[Говьсүмбэр]] || {{юникодмонгол|ᠭᠤᠪᠢᠰᠦᠢᠮᠪᠦᠷ|v}} || align="right" | 17,796
|-
| align="center" |7 || [[Зураг:Mn coa of darkhan aymag.svg|20px]] [[Дархан-Уул]] || {{юникодмонгол|ᠳᠠᠷᠬᠠᠨ ᠠᠭᠤᠯᠠ|v}} || align="right" | 105,923
|-
| align="center" |8 || [[Зураг:Mn coa dornogovi aimag 2011.svg|20px]] [[Дорноговь]] || {{юникодмонгол|ᠳᠣᠷᠤᠨᠠᠭᠣᠪᠢ|v}} || align="right" | 69,304
|-
| align="center" |9 || <div style="display:inline-block; {{transform|rotate(90deg)}}">[[Зураг:Mn coa dornod aimag 2001.svg|20px]]</div> [[Дорнод]] || {{юникодмонгол|ᠳᠣᠷᠤᠨᠠᠳᠤ|v}} || align="right" | 80,984
|-
| align="center" |10 || [[Зураг:Mn coa dundgovi aimag.svg|20px]] [[Дундговь]] || {{юникодмонгол|ᠳᠤᠮᠳᠠᠭᠣᠪᠢ|v}} || align="right" | 46,628
|-
| align="center" |11 || [[Зураг:Mn coa zavkhan aimag.svg|20px]] [[Завхан]] || {{юникодмонгол|ᠵᠠᠪᠬᠠᠨ|v}} || align="right" | 72,779
|}
</td><td>
{| class="wikitable"
|- style="background-color:#dddddd"
! align="center" |Д/д
! colspan=2 | Нутгийн нэр
! Хүн ам<br />(2018 он)<ref name=fao />
|-
| align="center" |12|| [[Зураг:Mn coa erdenet.png|20px]] [[Орхон]] || {{юникодмонгол|ᠣᠷᠬᠣᠨ|v}} || align="right" | 105,987
|-
| align="center" |13 || [[Зураг:Mn coa övörkhangai aimag.svg|20px]] [[Өвөрхангай]] || {{юникодмонгол|ᠥᠪᠦᠷᠬᠠᠩᠭ᠋᠋ᠠᠢ|v}} || align="right" | 117,112
|-
| align="center" |14 || [[Зураг:Mn coa ömnögovi aimag 2011.svg|20px]] [[Өмнөговь]] || {{юникодмонгол|ᠡᠮᠦᠨᠡᠭᠣᠪᠢ|v}} || align="right" | 66,722
|-
| align="center" |15 || [[Зураг:Mn coa sükhbaatar aimag.svg|20px]] [[Сүхбаатар аймаг|Сүхбаатар]] || {{юникодмонгол|ᠰᠦᠬᠡᠪᠠᠭᠠᠲᠤᠷ|v}} || align="right" | 62,322
|-
| align="center" |16 || [[Зураг:Mn coa selenge aimag 1999.svg|20px]] [[Сэлэнгэ аймаг|Сэлэнгэ]] || {{юникодмонгол|ᠰᠡᠯᠡᠩᠭᠡ|v}} || align="right" | 111,403
|-
| align="center" |17 || [[Зураг:Mn coa töv aimag.svg|20px]] [[Төв аймаг|Төв]] || {{юникодмонгол|ᠲᠥᠪ|v}} || align="right" | 95,662
|-
| align="center" |18 || [[Зураг:Mn coa uvs aimag 1999.svg|20px]] [[Увс]] || {{юникодмонгол|ᠤᠪᠰᠤ|v}} || align="right" | 84,309
|-style="background: #f0f0f0;"
| align="center" |19 || [[Зураг:Coat of arms of Ulaanbaatar, Mongolia.svg|20px]] [[Улаанбаатар]] || {{юникодмонгол|ᠤᠯᠠᠭᠠᠨᠪᠠᠭᠠᠲᠤᠷ|v}} || align="right" | 1,491,375
|-
| align="center" |20 || [[Зураг:Mn coa khovd aimag 2014.svg|20px]] [[Ховд]] || {{юникодмонгол|ᠬᠣᠪᠳᠤ|v}} || align="right" | 88,330
|-
| align="center" |21 || [[Зураг:Mn coa khövsgöl aimag 2014.svg|20px]] [[Хөвсгөл]] || {{юникодмонгол|ᠬᠥᠪᠰᠦᠭᠦᠯ|v}} || align="right" | 133,964
|-
| align="center" |22 || [[Зураг:Mn coa khentii aimag.svg|20px]] [[Хэнтий]] || {{юникодмонгол|ᠬᠡᠨᠲᠡᠢ|v}} || align="right" | 77,028
|}
</td></table>

=== Нутгийн удирдлага ===
Бүх түвшний засаг захиргаат нутаг өөрийн гэсэн [[хил]]тэй бөгөөд [[нутгийн өөрөө удирдах ёс]]ыг [[төр]]ийн удирдлагатай хослуулна. Эхний хоёр түвшний нутгийн өөрөө удирдах байгууллагыг [[Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал]] (ИТХ), баг, хорооныхыг [[иргэдийн Нийтийн хурал]] (ИНХ) гэнэ. Төрийн шийдвэрийг нутгийн [[Засаг дарга]] хэрэгжүүлнэ.<ref name="хуульзасагзахиргаа"/>

=== Бүсчлэл ===
Байгалийн унаган төрх, экосистемийн тэнцвэрт байдлыг хадгалан үлдээх, нутаг дэвсгэрийг тэнцвэртэйгээр хөгжүүлэхийн тулд улсын газар нутгийг 7 бүсэд хуваасан байдаг.<ref>{{cite web | url=https://legalinfo.mn/mn/detail?lawId=17140840374051&showType=1 |title=МОНГОЛ УЛСЫН БҮСЧИЛСЭН ХӨГЖЛИЙН ҮЗЭЛ БАРИМТЛАЛ | website=legalinfo.mn | date=2024-06-05 | access-date=2024-07-14}}</ref> Үүнд:
# [[Монгол Улсын Хангайн бүс|Хангайн бүс]]: Архангай, Баянхонгор, Өвөрхангай аймаг;
# [[Монгол Улсын Баруун бүс|Баруун бүс]]: Баян-Өлгий, Говь-Алтай, Завхан, Увс, Ховд аймаг;
# [[Монгол Улсын Хойд бүс|Хойд бүс]]: Булган, Орхон, Хөвсгөл аймаг;
# [[Монгол Улсын Зүүн бүс|Зүүн бүс]]: Дорнод, Сүхбаатар, Хэнтий аймаг;
# [[Монгол Улсын Говийн бүс|Говийн бүс]]: Говьсүмбэр, Дорноговь, Дундговь, Өмнөговь аймаг;
# [[Монгол Улсын Улаанбаатарын бүс|Улаанбаатарын бүс]]: нийслэл Улаанбаатар хот ба түүний дагуул хотууд;

== Эдийн засаг ==
{{Гол|Монголын эдийн засаг}}

Монголын эдийн засаг нь [[хөдөө аж ахуй]] ба [[уул уурхай|уул уурхайд тулгуурладаг]]. Монголд ашигт малтмал элбэг байдаг бөгөөд монголын эдийн засагт [[зэс]], [[нүүрс]], [[молибден]], [[цагаан тугалга]], [[вольфрам]], [[алт|алтны олборлолт]] ихэд ач холбогдолтой.

Одоогийн байдлаар Улаанбаатар хотод төвлөрч 30,000 гаруй хувийн бизнес үйл ажиллагаа эрхэлдэг. Харин хотоос гадуурх хүн ам нь мал аж ахуйг ([[хонины аж ахуй|хонины]], [[ямааны аж ахуй|ямааны]], [[үхрийн аж ахуй|үхрийн]], [[морины аж ахуй|морины]], [[тэмээний аж ахуй]]) голчлон эрхэлдэг. Газар тариаланд голдуу [[улаан буудай]], [[арвай]], [[хүнсний ногоо]], [[улаан лооль]], [[тарвас]], [[чацаргана]], малын тэжээл ургамал тариалдаг. 2006 онд 1 хүнд оногдох ДНБ нь $2,100 байв<ref name="factbook-mn">CIA World Factbook: {{Webarchiv|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mg.html |wayback=20180129161336 |text=''Mongolia'' |archiv-bot=2023-09-26 14:09:55 InternetArchiveBot }}</ref>. ДНБ нь 2002 оноос хойш тогтвортой өсөж (2006 оны албан ёсны тооцоогоор жилд 7.5%-р) байгаа ч гэсэн том хэмжээний импорт, экспортын тэнцвэргүй байдлыг нөхөж амжаагүй л байна. ОХУ-д өгөх $11 тэрбум долларын өрийг 2004 онд $250 сая доллараар Монголын засгийн газар хэлэлцээрээр төлжээ.

Монголын эдийн засаг хэдийгээр өсөж байгаа ч гэсэн 2006 оны байдлаар хүн амын ядуурлын хэмжээ нь 32.2%<ref name="Yearbook2007"> Statistical Yearbook of Mongolia 2006, National Statistical Office, Ulaanbaatar, 2007 </ref>, [[ажилгүйдэл]] ба [[инфляци|инфляцийн]] түвшин нь тус тус 3.3% ба 9.5% байна. Монголын хамгийн гол худалдааны түнш нь [[Хятад]] орон. 2006 оны байдлаар Монголын нийт экспортын 68.4% нь, импортын 29.8% нь Хятадад ногджээ.<ref>Morris Rossabi, [http://www.jamestown.org/publications_details.php?volume_id=408&issue_id=3322&article_id=2369703 ''Beijing's growing politico-economic leverage over Ulaanbaatar''], The Jamestown Foundation, 2005-05-05, (retrieved 2007-05-29)</ref>

1991 онд Улаанбаатар хотод байгуулагдсан [[Монголын хөрөнгийн бирж]] нь нийт хувьцааны хэмжээгээрээ дэлхийд хамгийн жижигт тооцогддог байна.<ref name="Jeffs">{{cite news|url=http://www.efinancialnews.com/content/1047180747|title=Mongolia earns a sporting chance with fledgling operation |last=Jeffs |first=Luke |date=2007-02-12 |accessdate=2007-09-11 |work=Dow Jones Financial News Online}}</ref><ref name="IHT">{{cite news |url=http://www.iht.com/articles/2006/09/19/bloomberg/bxmongol.php |date=2006-09-19 |accessdate=2007-09-11 |title=Mongolian bourse seeks foreign investment |last=Cheng |first=Patricia |work=International Herald-Tribune |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070420085805/http://www.iht.com/articles/2006/09/19/bloomberg/bxmongol.php |archivedate=2007-04-20 |url-status=live }}</ref>

=== Аж үйлдвэр ===
ДНБ-ий 21.4%-г аж үйлдвэр хангадаг ба хөдөө аж ахуйн салбартай тэнцүүхэн байна (20.4%). Аж үйлдвэрлэлд [[барилгын материал]], [[уул уурхай]] ([[нүүрс]], [[зэс]], [[молибден]], [[хайлуур жонш]], [[цагаан тугалга]], [[вольфрам]], [[алт]]), [[газрын тос]], хүнс ба ундааны бүтээгдэхүүн, малын гаралтай бүтээгдэхүүн боловсруулалт, [[ноолуур]], байгалийн нэхмэл үйлдвэрлэл зэрэг орно. Аж үйлдвэрлэлийн өсөлт нь 2002 онд жилд 4.1% байв. Уул уурхайн салбар нь Монголын хамгийн гол чухал аж үйлдвэрлэлийн салбаруудын нэг болж хөгжсөөр байна. Энэ нь Хятад, Орос, Канадын уул уурхайн компаниуд Монголд үйл ажиллагаагаа эрхлэх болсонтойгоор харагдаж байна. Дотоодын хоол хүнсний үйлдвэрлэл гадаадын хөрөнгө оруулалтын тусламжтайгаар хурдацтайгаар өсөж байна.

=== Шинжлэх ухаан, технологи ===
1990-ээд оноос ардчилал хөгжснөөр Монгол Улс нь [[технологи|технологийн салбараа]] хөгжүүлж эхэлжээ. Үүний үр дүнд нилээд олон тооны технологийн компаниуд үүсгэгджээ. Мөн [[Өмнөд Солонгос]], [[Хятад]] зэрэг ойр орчмын орнуудын технологийн компаниуд Монголд салбараа нээж эхэлж байна. [[Мэдээлэл харилцаа|Мэдээлэл харилцааны]] ба [[интернет|интернетийн]] үйлчилгээ олгогч компаниуд ихэссэнээр интернет ба утасны салбарыг өрсөлдөөнтэй болгожээ. Үүнээс хамгийн өрсөлдөөнтэй нь [[үүрэн телефон|үүрэн телефон утасны]] салбар бөгөөд одоо Монголын ихэнх нутгийг хамарч байна. Электроник ба механик аж үйлдвэрлэлтэй харьцуулахад [[программ хангамж]] нь Монголд үйл ажиллагаагаа эрхэлдэг Монголын ба гадаадын компаниудад түлхүү хөгжиж байна.

== Соёл ==

=== Боловсрол ===
[[Зураг:Mongolian_National_University.jpg|thumb|[[Монгол Улсын Их Сургууль]]]]
Монгол Улсын сургуулийн өмнөх насныхан [[хүүхдийн цэцэрлэг]], гэрээр хүмүүжих ба 6 нас хүрээд сурагч болно. [[Бага боловсрол]] (5 жил), [[суурь боловсрол]] (9 жил), [[бүрэн дунд боловсрол]] (ерөнхий боловсрол, 12 жил)-ыг дунд сургуульд олж авна. Өмнө нь 1950-аад оноос 1995 он хүртэл 10 жил байсан.

[[Дээд боловсрол]] бакалавр, магистр, докторын зэрэг гээд шатлах ба их сургууль (ИС), дээд сургууль (ДС), хүрээлэнд сурч эзэмшинэ. Мэргэжлийн сургалт үйлдвэрлэлийн төв (МСҮТ) гэж бий. Бакалавр 4-6 жил, магистр 2 жил суралцдаг.

[[Монгол улсын их дээд сургуулиуд]]ын заримыг дурдвал:
* [[Монгол Улсын Их Сургууль]] — МУИС (1942 онд үүсэн байгуулагдсан);
* [[Хөдөө Аж Ахуйн Их Сургууль]] — ХААИС (1958);
* [[Эрүүл Мэндийн Шинжлэх Ухааны Их Сургууль]] — ЭМШУИС (1961);
* [[Хууль Сахиулахын Их Сургууль]] — ХСИС (1966);
* [[Шинжлэх Ухаан Технологийн Их Сургууль]] — ШУТИС (1969).

=== Баяр ёслол===
Улс даяар бүх нийтээр амардаг баяр:<ref>{{Cite web |url=http://www.legalinfo.mn/law/details/399?lawid=399 |title=НИЙТЭЭР ТЭМДЭГЛЭХ БАЯРЫН БОЛОН ТЭМДЭГЛЭЛТ ӨДРҮҮДИЙН ТУХАЙ |access-date=2023-06-22 |archive-date=2021-07-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210724013943/https://www.legalinfo.mn/law/details/399?lawid=399 |url-status=dead }}</ref>
[[Зураг:Naadam.jpg|thumbnail|right|200px|Улсын наадмын Хүй <br>долоон худгийн дэнж]] 
{|class="wikitable"
|-
!Сар, өдөр ||Баяр||Тайлбар
|-
||[[1 сарын 1]]||[[Шинэ жилийн баяр|Шинэ жил]]|| [[12 сарын 31]]-ны үдэш баярлаад 1 сарын 1-нд амарна.
|-
||1-2 сар (''тайлбар'' →)||[[Цагаан сар]]|| [[Билгийн тоолол|Билгийн тооллын]] шинэ жил. Гурав хоног амарна.
|-
||[[3 сарын 8]] ||[[Олон улсын эмэгтэйчүүдийн өдөр|Эмэгтэйчүүдийн баяр]]|| ''Мартын 8'' гэж бас хэлнэ. 
|-
||[[6 сарын 1]]||[[Хүүхдийн баяр]]||''Эх үрсийн баяр'' гэж хэлдэг байсан. 
|-
||[[7 сарын 11]]-[[7 сарын 15|15]]||[[Наадам|Үндэсний их баяр наадам]]||Улс, аймаг, сумын наадам болно. 5 өдөр амарна.
|-
||11 сар (''тайлбар'' →)||[[Монгол бахархлын өдөр]]||Билгийн тооллын өвлийн тэргүүн сарын шинийн нэгэн. <br> Чингис хааны төрсөн өдөр. 
|-
||[[12 сарын 29]]||[[Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээсний баярын өдөр|Тусгаар тогтнолын өдөр]]||1911 онд Монгол Улс тусгаар тогтнолоо сэргээсэн өдөр. <br> [[11 сарын 26]]-ны Улс (БНМАУ) тунхагласан өдрийн <br> бүх нийтийн амралтыг энэ өдөр рүү шилжүүлсэн. 
|}

=== Эдийн соёл ===
[[Зураг:Gurvger.jpg|thumbnail|right|180px|[[Гэр]]]]
Монгол болон Төв Азийн нүүдэлчин ард түмний уламжлалт сууц [[гэр]] юм. Мод, эсгийг ашиглан 4-6 хана тойруулж, тоононд унь тулган босгодог, эсгийгээр туурга хийх дугуй хэлбэртэй, оньсон бүтээцтэй, нүүж суухад тохирох эд юм. Сүм хийд, орд өргөө ч болдог байв. 

16-17-р зуунаас буддын [[сүм]] [[хийд]] чулуу, шавраар барьдаг болсон ба монгол, төвөд, хятад хийцийг хослуулж байжээ.

Дээр үеэс [[Уянга сум|Уянгын]] модон гэр, [[Дарьганга]] хийц алдартай. [[Мөнгөн аяга]], [[хэт хутга]] гээд дарханы үйл үнэлэгддэг байсан.<ref>[http://news.gogo.mn/r/66177 Д.Сүхээ: “Уянга”-ын гэх хийц нь цуулбар модоор унь болон ханаа хийдэгт л байгаа юм]</ref>

[[Дээл]], [[малгай]], [[гутал]] монголын олон ястанд өвөрмөц бөгөөд улирал, нас, хүйсэнд тохируулж олон янз хийдэг байв.

=== Идээ унд ===
Монголд уламжлал шинэчлэл хосолж байна. Монголчууд эртнээс [[таван хошуу мал|таван хошуу мал]]ын мах, [[цагаан идээ]] зооглож ирсэн. Махаар [[хорхог]], [[боодог]], [[шорлог]] хийх ба дулаан цагт [[айраг]], [[тараг]], [[ээзгий]], [[өрөм]], [[бяслаг]], [[аарц]], [[ааруул]] зэрэг цагаан идээ бэлтгэн хэрэглэдэг. [[Архи]] нэрнэ. Казах үндэстний [[казы]], [[бешбармак]] зэрэг хоол бий. 

20-р зуунаас [[гурил]], [[цагаан будаа]]тай хоол зонхилж, [[хүнсний ногоо]], [[тахиа]], [[гахай]]ны мах нэмэгдсэн. [[Гурилтай шөл]], [[цуйван]], [[будаатай хуурга]], [[хуушуур]], [[бууз]] үндэсний хоол болов. Монгол Улсад зоогийн газар ихээр үүсч хятад, солонгос, европ хоол хаа сайгүй хийдэг болжээ. Цагаан хоолтон, зөв хооллолт бий болсон.

=== Урлаг ===
[[Зураг:Mongolian_Musician.jpg|thumb|140px|Морин хуур]]

Монголын утга зохиол их хөгжсөн. [[Дашдоржийн Нацагдорж|Нацагдоржийн]] «Миний нутаг», [[Бэгзийн Явуухулан|Явуухулан]]гийн  «Би хаана төрөө вэ», [[Дэндэвийн Пүрэвдорж|Пүрэвдоржийн]] «Сэгс цагаан богд», [[Бямбын Ринчен|Ринчений]] «Монгол хэл», [[Чадраабалын Лодойдамба|Лодойдамбын]] «Тунгалаг тамир» гээд олон зохиолчийн шүлэг, найраглал, тууж, өгүүллэг, роман 108 боть болсон.

Монголчууд эртнээс [[дуу]] [[бүжиг]]тээ сайн. [[Монголын нууц товчоо|МНТ]]-д «...хавирга газрыг халцартал, өвдөг газрыг өлтөртөл дэвхцэн бүжиглэж хуримлав...» гэсэн нь бий. Уламжлалт [[уртын дуу]], [[богино дуу]], [[ардын дуу]]наас гадна орчин үеийн [[дуурь]], [[Рок хөгжим|рок]], [[поп]], [[хип хоп]], [[зохиолын дуу]] дуулдаг. [[Хөөмий]], [[исгэрээ]] зэрэг хоолойн өвөрмөц урлаг, [[бий биелгээ]], [[аягатай бүжиг]], [[ёохор]] гэсэн өөрийн дэг төрөл байна. [[Цэрэндуламын Сэвжид|Сэвжид]]ийн дэглэсэн «Жалам хар» бүжиг алдартай.

[[Морин хуур]], [[аман хуур]], [[төгөлдөр хуур]], [[хуучир]], [[ёочин]], [[бүрээ]], [[ятга]], [[гитар]], [[хийл]], лимбэ зэрэг хөгжмийн зэмсэг хэрэглэнэ. 

1938 оны «[[Норжмаагийн зам]]»-аас эхлээд [[Монгол кино үйлдвэр]] ганцаар кино бүтээх болсон. Хувьсгал, хөдөө хотын амьдрал, ажил хөдөлмөрийн сайхныг, шашны мууг гаргадаг байв. 1970-аад оноос [[баримтат кино]] хийдэг болсон. Шилжилтийн үед унасан кино урлаг 2000-аад оны сүүлээс илт сайжирч олон студи жилдээ 20-30 [[уран сайхны кино]], мөн телевизийн [[олон ангит кино]] хийдэг болсон. Бямбасүрэнгийн найруулсан «[[Ингэн нулимс]]» кино нь 2005 оны [[Оскарын шагнал]]ын шилдэг гадаад баримтат кинонд дэвшиж байсан удаатай.

[[Намжилын Норовбанзад|Норовбанзад]] уртын дууч, [[Сэмбийн Гончигсумлаа|Гончигсумлаа]] хөгжмийн зохиолч, [[Бэгзсүрэнгийн Норовсамбуу|Норовсамбуу]] уран нугараач, [[Түдэвийн Цэвээнжав|Цэвээнжав]] жүжигчин зэрэг олон авьяастан төржээ.

===  Спорт === 
{{Гол|Монголын спорт|Монгол Улс Олимпод}}
[[Зураг:Mongolia 063.JPG|thumb|200px|Сур харваа]]
«Эрийн гурван наадам» хэмээх [[морины уралдаан|хурдан морь]], [[сур харваа]], [[үндэсний бөх]] гурав Монголд спорт маягаар хөгжсөн. Бөхчүүдээс дархан аварга Бадмаанямбуугийн [[Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ|Бат-Эрдэнэ]] улсын наадамд 11, Хорлоогийн [[Хорлоогийн Баянмөнх|Баянмөнх]] 10 түрүүлсэн ба харваачдаас гарамгай мэргэн Аюушийн [[Аюушийн Цэвээн|Цэвээн]] үлгэр дуурайлал болж явдаг. Хэдий адгуус ч гэсэн морины уралдаан монголчуудад онцгой бахдалтай бөгөөд 2000-аад оны [[Эрдэнэчулууны шарга]], 1950-аад оны [[Шийтэрийн зээрд]] азаргад төрөөс онцгой цол хайрласан удаатай.

20-р зууны дунд үеэс Монголд [[их спорт]] хөгжиж, 1964 оны [[Токиогийн олимп]]оос хойш өвөл, зуны олимпод оролцдог болсон. 1968-2012 оны хугацаанд [[бокс]], [[буудлага]], [[жүдо]], [[чөлөөт бөх]] (''топ 4'')-өөр олимпоос 2 алт, 9 мөнгө, 13 хүрэл, бүгд [[Монгол улс Олимпод|24 медаль]] хүртээд байна. 2008 оны [[Бээжингийн олимп]]оос Найданы [[Найданы Түвшинбаяр|Түвшинбаяр]] жүдоч, Энхбатын [[Энхбатын Бадар-Ууган|Бадар-Ууган]] боксчин хоёр анхны алтыг хослуулан авчирсан бөгөөд мөн жилийн паралимпад [[байт харваа]]ч Дамбадондогийн [[Дамбадондогийн Баатаржав|Баатаржав]] аварга болжээ. 

[[Зураг:Olympic banner in Ulaanbaatar.jpg|thumbnail|right|200px|[[Спортын төв ордон]]. 2012 оны олимпын багийн зар.]]
1971 онд Должингийн [[Должингийн Дэмбэрэл|Дэмбэрэл]] байт харваач анхны дэлхийн аварга болсон бол дэлхийн аварга болсон анхны чөлөөт бөх Зэвэгийн [[Зэвэгийн Ойдов|Ойдов]] (1974), анхны жүдоч Хашбаатарын [[Хашбаатарын Цагаанбаатар|Цагаанбаатар]] (2009), анхны боксчин Пүрэвдоржийн [[Пүрэвдоржийн Сэрдамба|Сэрдамба]] (2009) байлаа.

Монголын эмэгтэй буудлагын тамирчин Доржсүрэнгийн [[Доржсүрэнгийн Мөнхбаяр|Мөнхбаяр]] (гавьяат тамирчин), Отрядын [[Отрядын Гүндэгмаа|Гүндэгмаа]] (хөдөлмөрийн баатар) нар 1990-ээд оноос хориод жил тив, дэлхий, олимпод амжилт гаргасаар олимпын аваргаас бусад бүх цолыг авсан. 

Монголчууд [[Япон]]д [[сүмо]] барилддаг болсон. Асашорю [[Долгорсүрэнгийн Дагвадорж|Дагвадорж]] анх 2003 онд ''ёкозүна'' (аварга) болсоноос хойш Хакүхо [[Мөнхбатын Даваажаргал|Даваажаргал]] (2007), Харүмафүжи [[Даваанямын Бямбадорж|Бямбадорж]] (2012), Какүрю [[Мангалжавын Ананд|Ананд]] (2014) нар залган сүмогийн дэвжээг эзэгнэсээр байна.

Хүүхэд залуус [[хөлбөмбөг]], [[сагсан бөмбөг]], [[ширээний теннис]]ийг түгээмэл тоглодог, сонирхдог.

== Зургийн цомог ==
<gallery widths="180px" heights="130px">

Gengis_Khan_empire-fr.svg|Чингисийн аян дайн
Altan_Khan.jpg|Түмэдийн Алтан хан
Tsogtiin_tsagaan_baishin.JPG|Цогтын цагаан байшин
Panorama_Ulan_Bator_06.JPG|Төв талбай
Sukhbaatar.jpg|Сүхбаатар жанжин
Файл:Монголын физик газарзүйн атлас-монгол хэлээр.jpg|Физик газар зүйн зураг {{ref-en}}
KhongorynElsCamels.jpg|Хонгорын элс ба тэмээн сүрэг
%D0%91%D0%B0%D0%B9%D0%BA%D0%B0%D0%BB_%D0%B8_%D0%A5%D1%83%D0%B1%D1%81%D1%83%D0%B3%D1%83%D0%BB_332.jpg|Хөвсгөл нуур
Gorkhi-Terelj National Park.jpg|Горхи Тэрэлж
Yurt_in_Ulan_Bator.JPG|

Oyu_Tolgoi_23.JPG|Оюу толгой
Zamyn_Uud_traders.jpg|Галт тэрэг
White_Tara.jpg|Цагаан дарь эх
%C3%96lgii_Mosque.jpg|Лалын сүм
Naadam Festival 2024 Opening Ceremony.jpg|Улсын наадам
Mongolian_warriors.jpg|Бөх барилдаан
Mongolian_Youth.jpg|Хүүхдүүд
MongolianStew01.JPG|Хорхог
</gallery>

==Нэмж унших==
*[[Монгол сайтууд]]

== Цахим холбоос ==
{{Commons|Category:Mongolia|Монгол Улс}}
* [https://web.archive.org/web/20150120150530/http://www.welcometomongolia.com/ Монголын аялал жуулчлалын нэгдсэн сайт]
* [https://web.archive.org/web/20110612224710/http://www.pmis.gov.mn/ Монгол улсын төрийн байгууллагуудын цахим сүлжээ]
* [http://www.open-government.mn/ Монголын нээлттэй засаг] − Засгийн газрын албан ёсны цахим сүлжээ
* [https://web.archive.org/web/20120402102940/http://www.mongolia-tour.com/ Монголын аялал жуулчлалын байгууллагуудын нэгдсэн цахим сүлжээ] 
* [https://web.archive.org/web/20120618131629/http://www.mongolia-mining.com/ Монголын уул уурхайн салбарын талаархи олон улсын мэдээ] 

<!-- These links are enough. Please read [[WP:External links]] for guidelines -->

== Зүүлт, тайлбар ==
{{лавлах холбоос|2}}

{{Ази|state=collapsed}}
{{Хөтлөгч мөр ЕАБХАБ-ын гишүүн улсууд|state=collapsed}}
{{Хөтлөгч мөр Монгол угсаатан |state=collapsed}}

[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Азийн орон]]
[[Ангилал:Далайд гарцгүй орон]]
[[Ангилал:Монгол| ]]
[[Ангилал:Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]]