Мөстлөгийн үе
Мөстлөгийн үе гэдэг нь дэлхийн уур амьсгалын температур маш хүйтэн байсан цаг үеийг хэлэх ба үүний үр дүнд эх газрын болон туйлын мөсөн бүрхүүл тархаж улмаар мөсөн гол зэрэг үүссэн байдаг. Эртний уур амьсгал судлах шинжлэх ухаанд плейстоцений үед үргэлжилсэн хүйтэн ширүүн үеийг "мөстлөгийн үе" гэж нэрлэсэн. Олон эст эукариотууд хөгжихөөс өмнө олон мөстлөг тохиож байсныг бид бүгд мэднэ. Хамгийн том буюу удаан үргэлжилсэн мөстлөг нь Протерозойн галавт болон өнгөрсөн байх түүхтэй. Мөстлөгийн үед ус хөлдснөөр далайн төвшин огцом буурах бөгөөд хэр их буурах нь үргэлжлэх хугацаа г.м олон зүйлээс шалтгаална.
Үе шатууд[засварлах | кодоор засварлах]
Мөстлөгийг хэд хэдэн үе шатанд хуваана: Удаан мөстлөгийг мөстлөгийн үе харин богино, дулааныг мөстлөгүүдийн хоорондох үе гэж нэрлэдэг. Хамгийн сүүлийн мөстлөг 11 мянган жилийн өмнө дууссан ба түүний ул мөр нь Гринланд болон Антарктид тив юм. Өнгөрсөн 2 сая жил Плейстоцений мөстлөгийн үед багтана.
Мөстлөг:
Мөстлөгүүд нь ихэвчлэн туйлын бүс нутаг эсвэл жилийн турш температур бага байдаг өндөр уулсын нуруунд байрладаг, удаан хугацаанд хуримтлагдсан цаснаас үүссэн асар том мөсөн биет юм.
Дэлхийн хуурай газрын гадаргын 10 орчим хувийг эзэлдэг сүрлэг мөстлөгүүд нь дэлхийн цэнгэг усны нөөцийн 69 орчим хувийг эзэлдэг чухал цэнгэг усны сан юм. Тэд дэлхийн цаг уурын хэв маягийг зохицуулах, янз бүрийн экосистем, хүний үйл ажиллагааг дэмжихэд чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Гэсэн хэдий ч цаг уурын өөрчлөлтөөс болж мөсөн голууд урьд өмнө байгаагүй сорилттой тулгарч байна.
Өнгөрсөн зуунд дэлхий даяар мөсөн голууд мэдэгдэхүйц ухарч, 1961 оноос хойш 9000 гаруй куб километр мөс алдагдсан гэж тооцоолсон байна. Энэхүү хурдацтай хайлах нь далайн түвшин нэмэгдэхэд нөлөөлж, эрэг орчмын бүлгүүд болон амьдрах орчинд эрсдэл учруулж байна. Эрдэмтдийн тооцоолсноор мөсөн голууд жилд ойролцоогоор 335 тэрбум тонн мөсний массаа алдаж байгаа нь далайн түвшний нийт өсөлтөд ойролцоогоор 25% хувь нэмэр оруулж байна.
Мөстлөгийн төрлүүд:
Альпийн мөстлөг: Уулархаг бүс нутгаас олддог эдгээр мөсөн голууд нь хөндийгөөр уруудан урсдаг.
Эх газрын мөстлөг: Мөсөн бүрхүүл гэгддэг эдгээр нь Гренланд, Антарктид зэрэг хуурай газрын өргөн уудам нутгийг хамардаг.
Хөдөлгөөн: Мөстлөгүүд нь таталцлын болон өөрийн жингийн нөлөөн дор хөдөлдөг. Мөсөн голын урсгал гэж нэрлэгддэг энэ хөдөлгөөн нь удаан байж болох бөгөөд зарим мөсөн голууд өдөрт хэдхэн сантиметр хөдөлж байхад зарим нь өдөрт метрээр хөдөлж чаддаг.
Монгол дахь мөстлөгүүд:
Монгол орон хуурай, хагас хуурай уур амьсгалтай хэдий ч манай орны баруун хэсэгт орших Алтайн нуруунд голчлон мөстлөгүүд оршдог. Эдгээр мөстлөгүүд нь ялангуяа дулааны улиралд орон нутгийн экосистем, хүн амын оршин суугчдыг тэтгэдэг гол мөрөн, горхины усаар хангахад чухал үүрэгтэй.
Монгол Улс хуурай уур амьсгалтай хэдий ч гол төлөв Алтайн нуруунд 1077 орчим мөсөн голтой, ойролцоогоор 525 хавтгай дөрвөлжин км талбайг эзэлдэг. Эдгээр мөсөн голууд нь Ховд, Завхан, Буянт зэрэг гол мөрний системийг тогтвортой байлгаж, газар тариалан, усан цахилгаан станц, орон нутгийн иргэдийг дэмжихэд чухал үүрэг гүйцэтгэдэг.
Хиймэл дагуулын зураг, агаарын гэрэл зураг, хээрийн хэмжилтийг ашиглан мониторинг, судалгааны ажил нь мөсөн голын динамик, цаг хугацааны өөрчлөлтийн талаархи ойлголтыг өгдөг. 2011 онд эхлүүлсэн Монголын мөстлөгийн тооллого нь эдгээр мөстлөгүүдийг системтэйгээр баримтжуулж, хянаж, судалгаа шинжилгээ, усны нөөцийн менежментэд үнэ цэнэтэй тоо баримт бүрдүүлдэг. Гэвч 1960-аад оноос хойш Монголын мөсөн голууд уур амьсгалын өөрчлөлтийн улмаас ихээхэн ухарч, нийт талбайнхаа 22 орчим хувийг алдаж, сүүлийн жилүүдэд хайлах хурдацтай явагдаж байна.