Нугас

Нугас гэдэг нэршил нь Anatidae овгийн олон төрлийн усны шувуудын нийтлэг нэр юм. Нугаснууд нь ерөнхийдөө мөн овгийн гишүүн болох нугас, хунгаас жижигхэн, хүзүү нь богино байдаг. Тэд хэд хэдэн дэд овогт хуваагддаг бөгөөд нэг эцэг өвгөдийн бүх удам угсаа биш (монoфилетик бүлэг биш) бөгөөд хун, нугаснуудыг нугас гэж үздэггүй. Нугас ихэвчлэн усан шувууд бөгөөд цэнгэг болон далайн усанд амьдардаг.

Нугасыг заримдаа биеийн бүтэц төстэй боловч харилцан холбоогүй усны бусад шувуудтай андуурдаг. Жишээ нь, луунууд (loon), шумбагч шувууд (divers), гребүүд (grebes), галлинулууд (gallinules), коотууд (coots) гэх мэт.

Үүсэл гарал

Англиар “duck” гэдэг үг нь эртний англи хэлний dūce ‘шумбагч’ гэсэн үгнээс гаралтай бөгөөд *dūcan ‘шумбах, доош тонгойх’ үйл үгний хувилбар юм. Энэ нь нугаснуудын усны гадаргуу дээр хооллохдоо толгойгоо доош тонгойлгон шумбах маягтай хооллодог зангаас үүссэн. Холбогдох бусад герман хэлнүүдэд ч адил утгатай үг байдаг: нидерланд хэлний duiken, герман хэлний tauchen ‘шумбах’.

Энэ үг нь эртний англи хэлний ened /ænid ‘нугас’ гэсэн үгийг орложээ. Энэд үг нь Proto-Indo-European гаралтай бөгөөд латин хэлний anas, литва хэлний ántis, эртний грек хэлний νῆσσα /νῆττα (nēssa / nētta), санскрит хэлний ātí ‘усны шувуу’ зэрэг үгстэй холбоотой.

Нугасны төл нь үслэг хөвөнтэй залуу нугас буюу нярай нугасыг хэлдэг боловч махны худалдаанд насанд хүрсэн, мах нь зөөлөн залуу гэрийн нугасыг нугасны төл гэж нэрлэх тохиолдол бий.

Эр нугасыг drake, эмийг нь duck буюу шувуу судлалд hen гэж нэрлэдэг.

Төрөл зүйл

Бүх нугаснууд Anseriformes биологийн захиргаанд багтдаг бөгөөд энэ бүлэгт нугас, хунга, хунгууд, мөн screamers ба magpie goose багтдаг. Screamers-ийг эс тооцвол бүгд Anatidae овогт ордог. Овгийн дотор нугаснууд олон дэд овог ба овог бүлгүүдэд хуваагддаг бөгөөд эдгээрийн тоо, бүрэлдэхүүн нь мэргэжилтнүүдийн дунд маргаан үүсгэдэг. Зарим нь морфологийн шинж чанараар, зарим нь зан төлөв эсвэл генетикийн судалгаагаар үндэслэдэг. Нугас орсон дэд овогийн тоо хоёроос тав хүртэл хэлбэлздэг. Ойн нугаснуудын хооронд үүсдэг холимогжилт нь төрөл зүйлийн харилцааг тодорхойлоход төвөг учруулдаг.

Орчин үеийн ангилалд ‘жинхэнэ нугас’ гэж нэрлэгддэг нь Anatinae дэд овогт багтдаг бөгөөд үүнийг дахин янз бүрийн овог бүлгүүдэд хуваадаг. Том овог болох Anatini-д ‘dabbling’ буюу ‘голын’ нугаснууд багтдаг бөгөөд тэдгээр нь гол төлөв цэнгэг усны гадаргуу дээр хооллодог. ‘Шумбагч нугаснууд’ нь Aythyini овогт багтаж, гол хооллолтын аргаараа нэрлэгдсэн. ‘Далайн нугаснууд’ Mergini овогт багтаж, голчлон загас, далайн амьтад идэж, ихэнх амьдралаа далайн усанд өнгөрөөдөг. Oxyurini овогт багтдаг ‘stifftails’ буюу жижиг, хатуу, босоо сүүлтэй шумбагч нугаснууд онцлогтой.

Бусад нугас гэж нэрлэгддэг төрөл зүйлүүдийг ‘жинхэнэ нугас’ гэж үздэггүй бөгөөд ихэвчлэн өөр дэд овог, овог бүлэгт хуваадаг. Жишээ нь, whistling ducks нь Anatinae дэд овгийн Dendrocygnini овогт эсвэл Anserinae дэд овогт багтдаг, эсвэл өөрийн дэд овог Dendrocygninae эсвэл овог Dendrocyganidae-д хуваагддаг. Австралийн freckled duck нь Anserinae дэд овгийн Stictonettini овогт ганцхан гишүүн эсвэл өөрийн овог Stictonettinae-д багтдаг. Shelducks нь зарим ангилалд Anserinae овгийн Tadornini овогт багтдаг бол бусад ангилалд өөрийн дэд овог Tadorninae-д багтдаг. Steamer ducks нь Anserinae овгийн Tachyerini овогт эсвэл shelducks-тай хамт Tadorini овогт багтдаг. Perching ducks нь зарим ангилалд Anserinae дэд овгийн Cairinini овогт багтдаг ч бусад ангилалд энэ овогыг хасаж, гишүүдийг Anatini овогт шилжүүлдэг. Torrent duck нь ерөнхийдөө Anserinae дэд овгийн ганц төрөлтэй Merganettini овогт багтдаг ч заримдаа Tadornini овогт багтдаг. Pink-eared duck нь заримдаа Anatini эсвэл Malacorhynchini овогт жинхэнэ нугас гэж багтдаг бол бусад үед shelducks-тай хамт Tadornini овогт багтдаг.