Ойн цаа буга

Баг. Туруутан - Artiodactyla

Овог. Бугынхан - Сervidae

Статус: Нэн ховор зүйл. ДБХХ-ны Улаан дансны ангиллын шалгуураар олон улсын хэмжээнд “анхааралд өртөхөөргүй”, бүс нутгийн хэмжээнд “эмзэг” хэмээн үнэлэгдсэн.

Таних шинж: Биеийн урт 220 см, сэрвээний өндөр 140 см, жин 300 кг хүрнэ. Бие гонзгойвтор. Хөл харьцангуй богино. Хүзүү урт. Чих жижгэвтэр, үзүүр мохоодуу. Этэр, манжиг арагш дээш чиглээд үзүүр нь урагш эргэн дугуйрсан олон салаа, хавтгайдуу эвэртэй. Манжигийн эвэр этэрийнхээс арай бага, цөөн салаатай. Зун хүрэн буурал, бүдэг эрээлж бүхий жигд бор, өвөл бараавтар эрээлж бүхий цайвар саарал зүстэй.

Тархац, байршил нутаг: Дэлхийн тархацын хамгийн өмнөд зах болох Хөвсгөл нуур орчмын өндөр уулсын зоо, тагийн бүслүүрийн д.т. 2300-3000 м өндөрт алаг цоог тархацтай. Монголд: Улаан тайгын нурууны Жамс, баруун зүүн Жодог, Бяранга, Тэнгис, Шарга голын эх, Хөвсгөл нуурын Хэвэн, Залуу үүрийн сарьдаг, Хэвэн, Залуу үүр голын эх 1600-аад ам. км нутагт тархана. Зун ойн бүсээс дээш сарьдаг, тагийн хаг, хөвд, сөөг бүхий царамд, өвөл, хавар уулын ойн дээд бүслүүрт бэлчинэ. Буган цаа 10 сарын эхнээс Саяны өндөр уулсын ар бэлээс өвөр лүү нүүдэллэн ирж, дараа оны шар усны үер болохоос урьтаж буцан нүүдэллэдэг. Нутгийн сүрэг болон сүргээсээ тасарч хоцорсон цөөн сүрэг Монголын талд тогтмол байнга байршдаг.

Амьдралын онцлог: Өвөл хаг, хөвд, мод, бутны мөчир, нахиа, найлзуураар идээшлэнэ. Зун элдэв ногоо, хаг хөвд, бутны навч, найлзуур, мөөг иднэ. Зун өглөө орой, өвөл голдуу өдөр бэлчээрлэнэ. Сүрэг янз бүрийн насны манжиг, этэр, төлөөс бүрдэнэ. Ороо нийлэг X сард болж, этэр 15 хүртэл манжиг хурааж хээлтүүлнэ. Манжиг V, VI сард хугаш төрүүлж, намар орой болтол хөхүүлнэ. Этрийн эвэр орооны дараа XII, I сард, хээлтэй манжгийнх төллөсний дараа VI сард, сувай манжгийнх II сард унаад, VIII сарын сүүлчээр ургаж дуусна.

Тоо толгой, хомсдох шалтгаан: Сүүлийн гучаад жилд цаа бугын тархац нутгийн хэмжээ ойролцоогоор бараг тал хувь багасч, тоо эрс цөөрөв. Жамс, Жолог хавьд нэн ховордлоо. Энд 1994 оны зун 2, 3, 5 толгой бүхий 3 сүрэг үзжээ. 1996 оны байдлаар, Монголд 200-400 толгой цаа бугатай байсан. Хөвсгөл нуурын баруун хэсэгт (Бяран, Тэнгис, Жүгнэг, Шарга, Хороо орчимд) 80-100 орчим, зүүн хэсэгт (Нарийн ханхын эх, Хэвэн, Өлгий гол, Залуу үүрийн эх орчим) 60-80 орчим нийт 140-200 орчим буган цаа улсын хил орчмын нутгаар байршиж байна. Хууль бусаар агнах, чононд их хөнөөгдсөнөөс устах аюулд ороод байна.

Хамгаалсан байдал: Монголд 1953 оноос цаа буга агнахыг хуулиар хориглон, амьтны тухай хуулиар нэн ховор амьтнаар оруулж Монгол улсын улаан номонд хоёр удаагийн хэвлэлд “нэн ховор” зэрэглэлээр тус тус бүртгэсэн. Тархац нутгийн ихэнх хэсэг нь Хорьдол-Сарьдагийн дархан цаазат газар, Улаан тайга болон Хөвсгөл нуурын байгалийн цогцолборт газарт хамрагдаад байна.

Хамгаалах арга хэмжээ: Тархац, байршил, тоо толгой, үржил хорогдлын шалтгааныг судалж, хамгаалах шинжлэх ухааны үндэслэл боловсруулах, цаа буга цөөрсөн газрын чонын тоо толгойг зохицуулах, зориудаар өсгөн үржүүлэх, хил дамнасан тусгай хамгаалалтай газар байгуулж, хамгаалалтын менежментийг сайжруулах, хууль бус агналтыг таслан зогсоож, удмын санг хадгалах.