Пиньинь
Ханью Пиньинь (хялбаршуулсан ханз: 汉语拼音; уламжлалт ханз: 漢語拼音; пиньинь: hànyǔ pīnyīn) буюу Пиньинь гэдэг нь хятад хэлний буюу албан ёсны "пунтунхуа" хэлний авиа зүйд суурилсан латин үсгэнд буулгасан галиг юм. БНХАУ-д албан ёсоор хүлээн зөвшөөрөгдсөн байна. БНХАУ байгуулагдсаны дараа Хятадад бичиг үсэггүй хүний тоо их, гадаадын хүн хятад ханз бичиг сурах хэцүү байсан учраас энэ бэрхшээлийг шийдэхээр хоёр арга авсан нь хятад хэлний ханзны хялбаршуулсан хувилбар мөн байдаг юм.
Хятадын уламжлалт ханзны олон тэмдэгтээс бүтэх төвөгтэй байдал нь уг үсгийг сурахад хэцүү болгож байсан тул хятад иргэд өөрсдөө ханзаа мэдэхгүй байх нь жирийн үзэгдэл байсан. Иймээс 1950-аад оноос Хятадын хэл зүйч Жоу Ёгуан нарын эрдэмтэд латин үсэгт суурилсан дуудлагыг зохиож эхлээд, 1958 онд Хятадын засгийн газраас зааварчилгаа бүхий анхны эхийг хэвлүүлсэн.
Түүх
[засварлах | кодоор засварлах]Хятадын түүхэнд хятад хэлний авиа дуудлагыг европын латин үсэгт тааруулах оролдлого анх 1605 онд шашны санваартан Маттё Риччигийн бичсэн Шижи Цижи (西字奇蹟; Xīzì Qíjī; Hsi-tzu Ch'i-chi) хэмээх номыг хэвлүүлснээр эхлэсэн. Тэр үеэс хойш европын хятад судлаач, аялагч бүр өөрийн гэсэн авианы дүрмийг гаргаж байсаар 1859 онд Их Британийн хятад судлаач Томас Уэйд, Херберт Гилес нар Уэйд-Гилесийн авианы тогтолцоог зохиосон нь 1979 он хүртэл олон улсад хэрэглэж байсан.
1950-аад онд Жоу Ёгуаны зохиосон Пиньинь гэх энэ авианы тогтолцоог Коммунист намын захиалгаар 3 жилийн турш судлагаа явуулж зохиосон. Үүний ачаар хятад хэл, бичгийг заах арга зүй өөрчлөгдөж, бичиг үсэгтэй хүний тоо аажмаар олширчээ.
Хүснэгт
[засварлах | кодоор засварлах]| Эхлэл | Үсэг | ||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| b | p | m | f | d | t | n | l | g | k | h | j | q | x | zh | ch | sh | r | z | c | s | |||
| a | -i | zhi
[жи] |
chi
[чи] |
shi
[ши] |
ri
[ри] |
zi
[зи] |
ci
[ци] |
si
[си] | |||||||||||||||
| a | a
[а] |
ba
[ба] |
pa
[па] |
ma
[ма] |
fa
[фа] |
da
[да] |
ta
[та] |
na
[на] |
la
[ла] |
ga
[га] |
ka
[ка] |
ha
[ха] |
zha
[жа] |
cha
[ча] |
sha
[ша] |
za
[за] |
ca
[ца] |
sa
[са] | |||||
| o | o
[о] |
bo
[бо] |
po
[по] |
mo
[мо] |
fo
[фо] |
lo
[ло] |
|||||||||||||||||
| e | e
[э] |
me
[мэ] |
de
[дэ] |
te
[тэ] |
ne
[нэ] |
le
[лэ] |
ge
[гэ] |
ke
[кэ] |
he
[хэ] |
zhe
[жэ] |
che
[чэ] |
she
[шэ] |
re
[рэ] |
ze
[зы] |
ce
[цы] |
se
[сы] | |||||||
| ai | ai
[ай] |
bai
[бай] |
pai
[пай] |
mai
[май] |
dai
[дай] |
tai
[тай] |
nai
[най] |
lai
[лай] |
gai
[гай] |
kai
[кай] |
hai
[хай] |
zhai
[жай] |
chai
[чай] |
shai
[шай] |
zai
[зай] |
cai
[цай] |
sai
[сай] | ||||||
| ei | ei
[эй] |
bei
[бэй] |
pei
[пэй] |
mei
[мэй] |
fei
[фэй] |
dei
[дэй] |
nei
[нэй] |
lei
[лэй] |
gei
[гэй] |
kei
[кэй] |
hei
[хэй] |
zhei
[жэй] |
shei
[шэй] |
zei
[зэй] |
|||||||||
| ao | ao
[ао] |
bao
[бао] |
pao
[пао] |
mao
[мао] |
dao
[дао] |
tao
[тао] |
nao
[нао] |
lao
[лао] |
gao
[гао] |
kao
[као] |
hao
[хао] |
zhao
[жао] |
chao
[чао] |
shao
[шао] |
rao
[рао] |
zao
[зао] |
cao
[цао] |
sao
[сао] | |||||
| ou | ou
[оу] |
pou
[поу] |
mou
[моу] |
fou
[фоу] |
dou
[доу] |
tou
[тоу] |
nou
[ноу] |
lou
[лоу] |
gou
[гоу] |
kou
[коу] |
hou
[хоу] |
zhou
[жоу] |
chou
[чоу] |
shou
[шоу] |
rou
[роу] |
zou
[зоу] |
cou
[цоу] |
sou
[соу] | |||||
| an | an
[ань] |
ban
[бань] |
pan
[пань] |
man
[мань] |
fan
[фань] |
dan
[дань] |
tan
[тань] |
nan
[нань] |
lan
[лань] |
gan
[гань] |
kan
[кань] |
han
[хань] |
zhan
[жань] |
chan
[чань] |
shan
[шань] |
ran
[рань] |
zan
[зань] |
can
[цань] |
san
[сань] | ||||
| en | en
[энь] |
ben
[бэнь] |
pen
[пэнь] |
men
[мэнь] |
fen
[фэнь] |
nen
[нэнь] |
gen
[гэнь] |
ken
[кэнь] |
hen
[хэнь] |
zhen
[жэнь] |
chen
[чэнь] |
shen
[шэнь] |
ren
[рэнь] |
zen
[зэнь] |
cen
[цэнь] |
sen
[сэнь] | |||||||
| ang | ang
[ан] |
bang
[бан] |
pang
[пан] |
mang
[ман] |
fang
[фан] |
dang
[дан] |
tang
[тан] |
nang
[нан] |
lang
[лан] |
gang
[ган] |
kang
[кан] |
hang
[хан] |
zhang
[жан] |
chang
[чан] |
shang
[шан] |
rang
[ран] |
zang
[зан] |
cang
[цан] |
sang
[сан] | ||||
| eng | eng
[эн] |
beng
[бэн] |
peng
[пэн] |
meng
[мэн] |
feng
[фэн] |
deng
[дэн] |
teng
[тэн] |
neng
[нэн] |
leng
[лэн] |
geng
[гэн] |
keng
[кэн] |
heng
[хэн] |
zheng
[жэн] |
cheng
[чэн] |
sheng
[шэн] |
reng
[рэн] |
zeng
[зэн] |
ceng
[цэн] |
seng
[сэн] | ||||
| er | er
[эр] |
||||||||||||||||||||||
| i | i | yi
[и] |
bi
[би] |
pi
[пи] |
mi
[ми] |
di
[ди] |
ti
[ти] |
ni
[ни] |
li
[ли] |
ji
[жи] |
qi
[чи] |
xi
[ши] |
|||||||||||
| ia | ya
[я] |
lia
[ля] |
jia
[жя] |
qia
[чя] |
xia
[шя] |
||||||||||||||||||
| io | ё | ||||||||||||||||||||||
| ie | ye
[е] |
bie
[бе] |
pie
[пе] |
mie
[ме] |
die
[де] |
tie
[те] |
nie
[не] |
lie
[ле] |
jie
[же] |
qie
[че] |
xie
[ше] |
||||||||||||
| iao | yao
[яо] |
biao
[бяо] |
piao
[пяо] |
miao
[мяо] |
diao
[дяо] |
tiao
[тяо] |
niao
[няо] |
liao
[ляо] |
jiao
[жяо] |
qiao
[чяо] |
xiao
[шяо] |
||||||||||||
| iu | you
[ю] |
miu
[мю] |
diu
[дю] |
niu
[ню] |
liu
[лю] |
jiu
[жю] |
qiu
[чю] |
xiu
[шю] |
|||||||||||||||
| ian | yan
[янь] |
bian
[бянь] |
pian
[пянь] |
mian
[мянь] |
dian
[дянь] |
tian
[тянь] |
nian
[нянь] |
lian
[лянь] |
jian
[жянь] |
qian
[чянь] |
xian
[шянь] |
||||||||||||
| in | yin
[инь] |
bin
[бинь] |
pin
[пинь] |
min
[минь] |
nin
[нинь] |
lin
[линь] |
jin
[жинь] |
qin
[чинь] |
xin
[шинь] |
||||||||||||||
| iang | yang
[ян] |
niang
[нян] |
liang
[лян] |
jiang
[жян] |
qiang
[чян] |
xiang
[шян] |
|||||||||||||||||
| ing | ying
[ин] |
bing
[бин] |
ping
[пин] |
ming
[мин] |
ding
[дин] |
ting
[тин] |
ning
[нин] |
ling
[лин] |
jing
[жин] |
qing
[чин] |
xing
[шин] |
||||||||||||
| u | u | wu
[ү] |
bu
[бү] |
pu
[пү] |
mu
[мү] |
fu
[фү] |
du
[дү] |
tu
[тү] |
nu
[нү] |
lu
[лү] |
gu
[гү] |
ku
[кү] |
hu
[хү] |
zhu
[жү] |
chu
[чү] |
shu
[шү] |
ru
[рү] |
zu
[зү] |
cu
[цү] |
su
[сү] | |||
| ua | wa
[уа] |
gua
[гуа] |
kua
[куа] |
hua
[хуа] |
zhua
[жуа] |
chua
[чуа] |
shua
[шуа] |
||||||||||||||||
| uo | wo
[уо] |
duo
[дуо] |
tuo
[туо] |
nuo
[нуо] |
luo
[луо] |
guo
[гуо] |
kuo
[куо] |
huo
[хуо] |
zhuo
[жуо] |
chuo
[чуо] |
shuo
[шуо] |
ruo
[руо] |
zuo
[зуо] |
cuo
[цуо] |
suo
[суо] | ||||||||
| uai | wai
[уай] |
guai
[гуай] |
kuai
[куай] |
huai
[хуай] |
zhuai
[жуай] |
chuai
[чуай] |
shuai
[шуай] |
||||||||||||||||
| ui | wei
[үэй] |
dui
[дүэй] |
tui
[түэй] |
gui
[гүэй] |
kui
[күэй] |
hui
[хүэй] |
zhui
[жүэй] |
chui
[чүэй] |
shui
[шүэй] |
rui
[рүэй] |
zui
[зүэй] |
cui
[цүэй] |
sui
[сүэй] | ||||||||||
| uan | wan
[уань] |
duan
[дуань] |
tuan
[туань] |
nuan
[нуань] |
luan
[луань] |
guan
[гуань] |
kuan
[куань] |
huan
[хуань] |
zhuan
[жуань] |
chuan
[чуань] |
shuan
[шуань] |
ruan
[руань] |
zuan
[зуань] |
cuan
[цуань] |
suan
[суань] | ||||||||
| un | wen
[үнь] |
dun
[дүнь] |
tun
[түнь] |
lun
[лүнь] |
gun
[гүнь] |
kun
[күнь] |
hun
[хүнь] |
zhun
[жүнь] |
chun
[чүнь] |
shun
[шүнь] |
run
[рүнь] |
zun
[зүнь] |
cun
[цүнь] |
sun
[сүнь] | |||||||||
| uang | wang
[уан] |
guang
[гуан] |
kuang
[куан] |
huang
[хуан] |
zhuang
[жуан] |
chuang
[чуан] |
shuang
[шуан] |
||||||||||||||||
| ong | weng
[ун] |
dong
[дун] |
tong
[тун] |
nong
[нун] |
long
[лун] |
gong
[гун] |
kong
[кун] |
hong
[хун] |
zhong
[жун] |
chong
[чун] |
rong
[рун] |
zong
[зун] |
cong
[цун] |
song
[сун] | |||||||||
| ü | ü | yu
[ю] |
nü
[ню] |
lü
[лю] |
ju
[жю] |
qu
[чю] |
xu
[шю] |
||||||||||||||||
| ue | yue
[юэ] |
nue
[нюэ] |
lue
[люэ] |
jue
[жюэ] |
que
[чюэ] |
xue
[шюэ] |
|||||||||||||||||
| üan | yuan
[юань] |
juan
[жюань] |
quan
[чюань] |
xuan
[шюань] |
|||||||||||||||||||
| ün | yun
[юнь] |
jun
[жюнь] |
qun
[чюнь] |
шүн
[шюнь] |
|||||||||||||||||||
| iong | yong
[юн] |
jiong
[жюн] |
qiong
[чюн] |
xiong
[шюн] |
|||||||||||||||||||
| Эхлэл | b | p | m | f | d | t | n | l | g | k | h | j | q | x | zh | ch | sh | r | z | c | s | ||
Энэ өгүүлэл дутуу дулимаг бичигджээ. Нэмж гүйцээж өгөхийг хүсье.