Хэрэглэгч:Ulziijargala
Хэрэглэгчийн яриа:Ulziijargala Чөлөөт нэвтэрхий толь, Википедиагаас Харайх: Удирдах, Хайлт
Сонгууль, түүний зарчим,тогтолцоо
Төрийн эрх зүй дэх сонгууль гэдэг ойлголт нь дараах утгаар хэрэглэгдэнэ. Сонгууль гэж 2 буюу түүнээс дээш нэр дэвшигч этгээд тухайн мандатын (суудал,эрх) төлөө өрсөлдөж байгаа нөхцөлд санал хураалт явуулах замаар төрийн байгууллагуудыг байгуулах буюу түүний албан тушаалтнуудын бүрэн эрхийг хүлээн зөвшөөрөх процедурыг хэлдэг.
Сонгууль дараах үндсэн шинжтэй байдаг.
Эрх мэдэл,засаглалыг хууль ёсны(легитим) шинжтэй болдог.Энэ нь зөвхөн сонгууль явуулж,ард түмнээс сонгогдсон төрийн дээд байгууллага улс орныг удирдах ёстой, харин төрийн эрх мэдлийг хууль бусаар буюу сонгуулийн бус замаар явч болохгүй гэсэн үг юм. Сонгууль нь улс төрийн амьдралын барометр(хэмжүүр)-ийн үүрэг гүйцэтгэдэг.Өөрөөр хэлбэл сонгууль явагдах үед улс төрийн хүчин,улс төрчдийн ашиг сонирхол,үзэл бодол, байр сууриа илэрхийлэх явдал илүү хүчтэй, хурц илэрч байдаг байна. Сонгууль нь улс төрийн зүтгэлтнүүдийг сонгон шалгаруулах гол хэрэгсэл бөгөөд иргэд төр улсаа удирдахүйл хэргийг сонгуулийн үндсэн дээр тэдгээр зүтгэлтнүүдэд шилжүүлж байдаг.
Сонгуулийн мөн чанар нь төрийн байгууллагыг тодорхой хугацаанд удирдах албан тушаалтан болон нам эвслийн тодолхойлдог.Ихэнх чөлөөт улс оронд үүнийг “шудрага ёс” гэдэг ба тогтмол сонгууль нь ардчиллын нэг чухал шинж болж байдаг. Сонгуулийн зарчим
Монгол улсын үндсэн хуулийн 21-р зүйлийн 2-т “Улсын Их Хуралын гишүүнийг Монгол Улсын сонгуулийн эрх бүхий иргэд нийтээрээ, чөлөөтэй. шууд сонгох эрхийн үндсэн дээр саналаа нууцаар гаргаж,4-н жилийн хугацаагаар сонгоно” гэж сонгуулийн зарчмуудыг хуульчилжээ.Сонгуулийн бусад хуулиудад ч мөн адилаар энэ зарчмуудыг тусгасан.Дэлхийн ихнэх улс орнуудад сонгуулийг зарчмыг хоорондоо онцын ялгаагүй,нийтлэг байдлаар хуульчилсан байдаг.Тухайлбал:ХБНГУ-ын Үндсэн хуулийн 38-р зүйлийн 1-д “Германы Бундестагийн депутатуудыг бүх нийтээрээ,шууд, чөлөөтэй, тэгш байдлаар,саналаа нууцаар гаргаж сонгоно” гэж заасан байдаг.
Сонгуулийн зарчмуудыг тус бүрт авч үзье .Үүнд:
Бүх нийтээрээ сонгох зарчим: Энэ нь тухайг улсын бүх иргэд сонгуульд оролцохыг хэлнэ.Гэхдээ энд тодорхой хязгаарлалт, хориг бий .Үүнд
Тодорхой насанд хүрсэн байх.Мнай улсад 18 нас хүрсэн иргэд сонгуульд оролцож болно. Оллон улсын парламентын холбооны гишүүн 186 орны 109 нь сонгуульд оролцох эрхийг 18 наснаас эхлэхийг зөвшөөрсөн байдаг.Харин Бразил,Куба,Иран зэрэг улсууд 16,зарим цөөн улсад 19-21 нас гэж тогтоосон байдаг.
Тухайн улсад тодорхой хугацаанд оршин амьдарсан байх.Жишээ нь:Монгол Улсын Үндсэн хуульд зааснаар Монгол улсын Ерөнхийлөгчөөр сонгогдоход сүүлийн 5-аас доошгүй жил тус улсад амьдарсан байх шаардлага тавигддаг.Энэ нь зөвхөн сонгогдох эрхийн хувьд яригддаг.
Сонгуульд оролцоход харшлах шалтгаантай бол.Жишээ нь: манай улсын хуулиар хорих газар ял эдэлж байгаа этгээд сонгох,сонгогдох эрхгүй.Мөн тодорхой албан тушаал,үүрэг гүйцэтгэж буй хүн(шүүгч, прокурор гэх мэт тусгай тушаалтнууд ) улс төрийн сонгуульд сонгогдох эрх эдлэхгүй.Харин сонгуульд нэр дэвших бол албан тушаалаасаа татгалзах ёстой.
Эрх ззүйн чадамжийн байдал.Жишээ нь:Монгол улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай хуулийн 6-р зүйлийн 4-т зааснаар эрх зүйн чадамжгүй нь шүүхийн шийдвэрээр нотдлогдсон иргэн хуульд оролцох эрх эдлэхгүй.
Энэ нь бүх хязраарлалт хориг байхгүй л бол тргэд сонгуульд оролцох боломж нь нээлттэй байдаг.2005 онд батлагдсан УИХ-ын сонгуулийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгад зааснаар гадаад улсад амьдарч байгаа Монгол улсын сонгуулийн эрх бүхий иргэн сонгуульд оролцох эрхтэй болсон нь сонгуульд бүх нийтийн байх зарчимд илүү нийцсэн байна.
2.Чөлөөтэй сонгох зарчим.Энэ нь иргэд сонгуульд оролцох эсэхээ буюу сонгох,сонгогдох эсэхээс өөрсдөө шийдвэрлэнэ гэсэн үг юм. Хэн ч албадах ёсгүй.
3.Тэгш эрхийн зарчим:Иргэд ямар нэг ялгаваргүйгээр (арьс өнгө,шашин шүтлэг, боловсрол,хөрөнгө чинээ,яс үндэс гэх мэт ) сонгуульд оролцох ёстой .Энэ зарчмын бас нэг гол агуулга ньбүх санал тэнцүү жинтэй байх явдал юм.Өөрөө хэлбэл,хэний ч санал байсан адилхан сонгуулийн дүнд нөлөөлөх ёстой.Дээд боловсролтой хүний санал илүү, дунд боловсролтой хүний арай бага байх гэсэн агуулга байж болохгүй гэсэн үг.
4. Шууд сонгох эрхийн зарчим.Энэ нь ргэд ямар нэг төлөөлөл,шат дамжлагагүйгээр төрийн байгууллагад сонгох, сонгогдох эсэхээ эдлэнэ гэсэн агуулгатай зарчим юм.Энэ зарчим нь ихэвчлэн парламентын доод танхимыг сонгоход хэрэглэгддэг.
5.Саналаа нууцаар гаргах зарчим.Сонгогч хүсэл зоригоо илэрхийлэхэд хөндлөнгөөс нөлөөлж,дарамт шахалт үзүүлэх,,дээрээс нь хянаж ажиглахгүй байхаар илэрнэ.Сонгогч хэнд саналаа өгөхийг өөрөөс нь өөр хэн ч мэдэх ёсгүй,мэдэх албагүй.
Сонгуулийн тогтолцооны тухай
Сонгуулийн тогтолцоо нь юуны өмнө сонгуулийн үр дүнг тодорхойлох арга замаар тодорхойлогддог.Сонгуулийн дараахь үндсэн 2 тогтолцоо байдаг.Өөрөө хэлбэл, сонгуулийн үр дүнг тодорхойлж,ялагчийг тодруулах журамаар нь сонгуулийн тогтолцоог ийм 2 тогтолцоонд хуваадаг.Үүнд:
1. Мажоритар тогтолцоо
2. Пропорциональ тогтолцоо
Сонгуулийн мажоритар тогтолцоо, түүний онцлог.
Мажоритар гэдэг нь majorite буюу олонхи, дийлэнх гэсэн утгатай франц үгнээс гаралтай.Үүний үндсэн дээр олонхийн зарчим бий болдог.Өөрөөр хэлбэл,1 ба хэд хэдэн нэр дэвшигч сонгогдвол тухайн тойрогт сонгогчдын олонхийн саналыг авсан нэр дэвшигч ялдаг.Мажоритар тогтолцоог 3 төрөлд хуваадаг.
1. Тусгай
2. Туйлын
3. Харьцангуй
Эдгээрт нийцүүлэн мажоритар тогтолцооны 3 хэлбэр хэрэгждэг.
Тусгай гэдэг нь нэр дэвшигч сонгогдохын тулд санал авах хувийг заадаг.Энэ хувь нь туйлын мажоритар тогтолцооноос их байх ёстой. Саналын ихэнх хувийг авах хэцүү байдаг учир нэр дэвшигчдийн хооронд саналыг хуваах явдал байдаг.
Хэрэв тусгай мажоритар тогтолцооны үед эхний шатанд хэн нэг нь ялаагүй бол 2 дахь шатыг тодорхой хугацааны дараа явуулна.
2 дахь шатанд сонгогчид шинэ саналын хуудсаар 2 нэр дэвшигчийг сонгоно.Туйлын мажоритар тогтолцооны үед санал өгөх ёстой бүх сонгогчдын ---50%-иас доошгүй хувь нь зайлшггүй оролцох ёстой.Энэ сонгуулийн хувь нь тусгай тогтолцооны сонгуулийн хувиас бага байвал саналыг нэр дэвшигчдийн хооронд хуваана.Энэ тогтолцоонд мөн 2 дахь шат гэж байдаг ба энэ нь 2 нэр дэвшигчийн нэгийг дахин санал хураалтаар сонгох явдал юм. Гэхдээ бүх нэр дэвшигчид хуульд заасан саналын хувийг авсан байх ёстой.
Хэрэв сонгогч хуульд заасан саналын хувийг авч чадаагүй бол тухайн тойрогт нэмэлт сонгууль явуулна.Саналын хувийг сонгогч болон депутатын хооронд харьцуулалт хийж тогтооно.Дээрх 3 сонгуулийн тогтолцоог харьцуулснаар сонгогчоос нэг нь ч хуульд заасан доод хэмжээний саналыг цуглуулаагүй бол 2 дахь шатны сонгууль явуулах журам дээр илэрдэг байна.
Англо-Саксоний эрх зүйн тогтолцоотой орнууд харьцангуй мажоритар тогтолцоо сонгогчдын аль ч түвшинд хэрэглэгддэг бөгөөд бусад оронд сонгогчийн саналын тодорхой хувийг шаардсан сонгуульд явуулахын тулд харьцангуй, туйлын,тусгай сонгуулийн мажоритар тогтолцоог хэрэглэдэг.(Францад Ерөнхйилөгчийн сонгууль 50%, парламентийн сонгууль 25%-ийн санал авах ёстой байдаг)
Сонгуулийн мажоритар системийн төрлийг Их Британи,Францад дангаар хэрэглэгддэг бөгөөд дэлхийн бусад улсуудад пропоциональ тогтолцоотой хавсаргаж хэрэглэх тохиолдолууд их байдаг.
Давуу талууд:
Нөлөө бүхийн цөөн намын тогтолцоог бүрдүүлж хэт үндэрхэг юм уу бусад радикал,экстремист маягийн жижиг намуудыг улс төрийн тавцангаас шахан зайлуулдаг.Ж нь:АНУ-д Бүгд найрамдах болон Ардчилсан намын,Их Британид Консерватив ба Лейборист гамын тогтвортой тогтолцоо бүрдсэн. Сонгогдсон депутат болон сонгогдчын хооронд шууд тогтвортой холбоо, харилцаа бий болдог.Өөрөөр хэлбэл, сонгогчын эрх ашигт илүү нийцсэн байдаг. Депутатууд намаасаа бус сонгогчдоос мандатаа авдаг тул тэд сонгогдынхоо өмнө хариулцлага хүлээн ажилладаг. Пропорциональ системтэй харьцуулахад депутат ард түмнээс сонгогддог нь ямар нэг хэмжээгээр түүнийг илүү хууль ёсны шинжтэй болгодог.
Сул талууд: онгууль, түүний зарчим,тогтолцоо 2012 оны 02-р сарын 20, Нийтэлсэн Shuumj
Төрийн эрх зүй дэх сонгууль гэдэг ойлголт нь дараах утгаар хэрэглэгдэнэ. Сонгууль гэж 2 буюу түүнээс дээш нэр дэвшигч этгээд тухайн мандатын (суудал,эрх) төлөө өрсөлдөж байгаа нөхцөлд санал хураалт явуулах замаар төрийн байгууллагуудыг байгуулах буюу түүний албан тушаалтнуудын бүрэн эрхийг хүлээн зөвшөөрөх процедурыг хэлдэг.
Сонгууль дараах үндсэн шинжтэй байдаг.
Эрх мэдэл,засаглалыг хууль ёсны(легитим) шинжтэй болдог.Энэ нь зөвхөн сонгууль явуулж,ард түмнээс сонгогдсон төрийн дээд байгууллага улс орныг удирдах ёстой, харин төрийн эрх мэдлийг хууль бусаар буюу сонгуулийн бус замаар явч болохгүй гэсэн үг юм. Сонгууль нь улс төрийн амьдралын барометр(хэмжүүр)-ийн үүрэг гүйцэтгэдэг.Өөрөөр хэлбэл сонгууль явагдах үед улс төрийн хүчин,улс төрчдийн ашиг сонирхол,үзэл бодол, байр сууриа илэрхийлэх явдал илүү хүчтэй, хурц илэрч байдаг байна. Сонгууль нь улс төрийн зүтгэлтнүүдийг сонгон шалгаруулах гол хэрэгсэл бөгөөд иргэд төр улсаа удирдахүйл хэргийг сонгуулийн үндсэн дээр тэдгээр зүтгэлтнүүдэд шилжүүлж байдаг.
Сонгуулийн мөн чанар нь төрийн байгууллагыг тодорхой хугацаанд удирдах албан тушаалтан болон нам эвслийн тодолхойлдог.Ихэнх чөлөөт улс оронд үүнийг “шудрага ёс” гэдэг ба тогтмол сонгууль нь ардчиллын нэг чухал шинж болж байдаг. Сонгуулийн зарчим
Монгол улсын үндсэн хуулийн 21-р зүйлийн 2-т “Улсын Их Хуралын гишүүнийг Монгол Улсын сонгуулийн эрх бүхий иргэд нийтээрээ, чөлөөтэй. шууд сонгох эрхийн үндсэн дээр саналаа нууцаар гаргаж,4-н жилийн хугацаагаар сонгоно” гэж сонгуулийн зарчмуудыг хуульчилжээ.Сонгуулийн бусад хуулиудад ч мөн адилаар энэ зарчмуудыг тусгасан.Дэлхийн ихнэх улс орнуудад сонгуулийг зарчмыг хоорондоо онцын ялгаагүй,нийтлэг байдлаар хуульчилсан байдаг.Тухайлбал:ХБНГУ-ын Үндсэн хуулийн 38-р зүйлийн 1-д “Германы Бундестагийн депутатуудыг бүх нийтээрээ,шууд, чөлөөтэй, тэгш байдлаар,саналаа нууцаар гаргаж сонгоно” гэж заасан байдаг.
Сонгуулийн зарчмуудыг тус бүрт авч үзье .Үүнд:
Бүх нийтээрээ сонгох зарчим: Энэ нь тухайг улсын бүх иргэд сонгуульд оролцохыг хэлнэ.Гэхдээ энд тодорхой хязгаарлалт, хориг бий .Үүнд
Тодорхой насанд хүрсэн байх.Мнай улсад 18 нас хүрсэн иргэд сонгуульд оролцож болно. Оллон улсын парламентын холбооны гишүүн 186 орны 109 нь сонгуульд оролцох эрхийг 18 наснаас эхлэхийг зөвшөөрсөн байдаг.Харин Бразил,Куба,Иран зэрэг улсууд 16,зарим цөөн улсад 19-21 нас гэж тогтоосон байдаг.
Тухайн улсад тодорхой хугацаанд оршин амьдарсан байх.Жишээ нь:Монгол Улсын Үндсэн хуульд зааснаар Монгол улсын Ерөнхийлөгчөөр сонгогдоход сүүлийн 5-аас доошгүй жил тус улсад амьдарсан байх шаардлага тавигддаг.Энэ нь зөвхөн сонгогдох эрхийн хувьд яригддаг.
Сонгуульд оролцоход харшлах шалтгаантай бол.Жишээ нь: манай улсын хуулиар хорих газар ял эдэлж байгаа этгээд сонгох,сонгогдох эрхгүй.Мөн тодорхой албан тушаал,үүрэг гүйцэтгэж буй хүн(шүүгч, прокурор гэх мэт тусгай тушаалтнууд ) улс төрийн сонгуульд сонгогдох эрх эдлэхгүй.Харин сонгуульд нэр дэвших бол албан тушаалаасаа татгалзах ёстой.
Эрх ззүйн чадамжийн байдал.Жишээ нь:Монгол улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай хуулийн 6-р зүйлийн 4-т зааснаар эрх зүйн чадамжгүй нь шүүхийн шийдвэрээр нотдлогдсон иргэн хуульд оролцох эрх эдлэхгүй.
Энэ нь бүх хязраарлалт хориг байхгүй л бол тргэд сонгуульд оролцох боломж нь нээлттэй байдаг.2005 онд батлагдсан УИХ-ын сонгуулийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгад зааснаар гадаад улсад амьдарч байгаа Монгол улсын сонгуулийн эрх бүхий иргэн сонгуульд оролцох эрхтэй болсон нь сонгуульд бүх нийтийн байх зарчимд илүү нийцсэн байна.
2.Чөлөөтэй сонгох зарчим.Энэ нь иргэд сонгуульд оролцох эсэхээ буюу сонгох,сонгогдох эсэхээс өөрсдөө шийдвэрлэнэ гэсэн үг юм. Хэн ч албадах ёсгүй.
3.Тэгш эрхийн зарчим:Иргэд ямар нэг ялгаваргүйгээр (арьс өнгө,шашин шүтлэг, боловсрол,хөрөнгө чинээ,яс үндэс гэх мэт ) сонгуульд оролцох ёстой .Энэ зарчмын бас нэг гол агуулга ньбүх санал тэнцүү жинтэй байх явдал юм.Өөрөө хэлбэл,хэний ч санал байсан адилхан сонгуулийн дүнд нөлөөлөх ёстой.Дээд боловсролтой хүний санал илүү, дунд боловсролтой хүний арай бага байх гэсэн агуулга байж болохгүй гэсэн үг.
4. Шууд сонгох эрхийн зарчим.Энэ нь ргэд ямар нэг төлөөлөл,шат дамжлагагүйгээр төрийн байгууллагад сонгох, сонгогдох эсэхээ эдлэнэ гэсэн агуулгатай зарчим юм.Энэ зарчим нь ихэвчлэн парламентын доод танхимыг сонгоход хэрэглэгддэг.
5.Саналаа нууцаар гаргах зарчим.Сонгогч хүсэл зоригоо илэрхийлэхэд хөндлөнгөөс нөлөөлж,дарамт шахалт үзүүлэх,,дээрээс нь хянаж ажиглахгүй байхаар илэрнэ.Сонгогч хэнд саналаа өгөхийг өөрөөс нь өөр хэн ч мэдэх ёсгүй,мэдэх албагүй.
Сонгуулийн тогтолцооны тухай
Сонгуулийн тогтолцоо нь юуны өмнө сонгуулийн үр дүнг тодорхойлох арга замаар тодорхойлогддог.Сонгуулийн дараахь үндсэн 2 тогтолцоо байдаг.Өөрөө хэлбэл, сонгуулийн үр дүнг тодорхойлж,ялагчийг тодруулах журамаар нь сонгуулийн тогтолцоог ийм 2 тогтолцоонд хуваадаг.Үүнд:
1. Мажоритар тогтолцоо
2. Пропорциональ тогтолцоо
Сонгуулийн мажоритар тогтолцоо, түүний онцлог.
Мажоритар гэдэг нь majorite буюу олонхи, дийлэнх гэсэн утгатай франц үгнээс гаралтай.Үүний үндсэн дээр олонхийн зарчим бий болдог.Өөрөөр хэлбэл,1 ба хэд хэдэн нэр дэвшигч сонгогдвол тухайн тойрогт сонгогчдын олонхийн саналыг авсан нэр дэвшигч ялдаг.Мажоритар тогтолцоог 3 төрөлд хуваадаг.
1. Тусгай
2. Туйлын
3. Харьцангуй
Эдгээрт нийцүүлэн мажоритар тогтолцооны 3 хэлбэр хэрэгждэг.
Тусгай гэдэг нь нэр дэвшигч сонгогдохын тулд санал авах хувийг заадаг.Энэ хувь нь туйлын мажоритар тогтолцооноос их байх ёстой. Саналын ихэнх хувийг авах хэцүү байдаг учир нэр дэвшигчдийн хооронд саналыг хуваах явдал байдаг.
Хэрэв тусгай мажоритар тогтолцооны үед эхний шатанд хэн нэг нь ялаагүй бол 2 дахь шатыг тодорхой хугацааны дараа явуулна.
2 дахь шатанд сонгогчид шинэ саналын хуудсаар 2 нэр дэвшигчийг сонгоно.Туйлын мажоритар тогтолцооны үед санал өгөх ёстой бүх сонгогчдын ---50%-иас доошгүй хувь нь зайлшггүй оролцох ёстой.Энэ сонгуулийн хувь нь тусгай тогтолцооны сонгуулийн хувиас бага байвал саналыг нэр дэвшигчдийн хооронд хуваана.Энэ тогтолцоонд мөн 2 дахь шат гэж байдаг ба энэ нь 2 нэр дэвшигчийн нэгийг дахин санал хураалтаар сонгох явдал юм. Гэхдээ бүх нэр дэвшигчид хуульд заасан саналын хувийг авсан байх ёстой.
Хэрэв сонгогч хуульд заасан саналын хувийг авч чадаагүй бол тухайн тойрогт нэмэлт сонгууль явуулна.Саналын хувийг сонгогч болон депутатын хооронд харьцуулалт хийж тогтооно.Дээрх 3 сонгуулийн тогтолцоог харьцуулснаар сонгогчоос нэг нь ч хуульд заасан доод хэмжээний саналыг цуглуулаагүй бол 2 дахь шатны сонгууль явуулах журам дээр илэрдэг байна.
Англо-Саксоний эрх зүйн тогтолцоотой орнууд харьцангуй мажоритар тогтолцоо сонгогчдын аль ч түвшинд хэрэглэгддэг бөгөөд бусад оронд сонгогчийн саналын тодорхой хувийг шаардсан сонгуульд явуулахын тулд харьцангуй, туйлын,тусгай сонгуулийн мажоритар тогтолцоог хэрэглэдэг.(Францад Ерөнхйилөгчийн сонгууль 50%, парламентийн сонгууль 25%-ийн санал авах ёстой байдаг)
Сонгуулийн мажоритар системийн төрлийг Их Британи,Францад дангаар хэрэглэгддэг бөгөөд дэлхийн бусад улсуудад пропоциональ тогтолцоотой хавсаргаж хэрэглэх тохиолдолууд их байдаг.
Давуу талууд:
Нөлөө бүхийн цөөн намын тогтолцоог бүрдүүлж хэт үндэрхэг юм уу бусад радикал,экстремист маягийн жижиг намуудыг улс төрийн тавцангаас шахан зайлуулдаг.Ж нь:АНУ-д Бүгд найрамдах болон Ардчилсан намын,Их Британид Консерватив ба Лейборист гамын тогтвортой тогтолцоо бүрдсэн. Сонгогдсон депутат болон сонгогдчын хооронд шууд тогтвортой холбоо, харилцаа бий болдог.Өөрөөр хэлбэл, сонгогчын эрх ашигт илүү нийцсэн байдаг. Депутатууд намаасаа бус сонгогчдоос мандатаа авдаг тул тэд сонгогдынхоо өмнө хариулцлага хүлээн ажилладаг. Пропорциональ системтэй харьцуулахад депутат ард түмнээс сонгогддог нь ямар нэг хэмжээгээр түүнийг илүү хууль ёсны шинжтэй болгодог.
Сул талууд: Сонгууль, түүний зарчим,тогтолцоо 2012 оны 02-р сарын 20, Нийтэлсэн Shuumj
Төрийн эрх зүй дэх сонгууль гэдэг ойлголт нь дараах утгаар хэрэглэгдэнэ. Сонгууль гэж 2 буюу түүнээс дээш нэр дэвшигч этгээд тухайн мандатын (суудал,эрх) төлөө өрсөлдөж байгаа нөхцөлд санал хураалт явуулах замаар төрийн байгууллагуудыг байгуулах буюу түүний албан тушаалтнуудын бүрэн эрхийг хүлээн зөвшөөрөх процедурыг хэлдэг.
Сонгууль дараах үндсэн шинжтэй байдаг.
Эрх мэдэл,засаглалыг хууль ёсны(легитим) шинжтэй болдог.Энэ нь зөвхөн сонгууль явуулж,ард түмнээс сонгогдсон төрийн дээд байгууллага улс орныг удирдах ёстой, харин төрийн эрх мэдлийг хууль бусаар буюу сонгуулийн бус замаар явч болохгүй гэсэн үг юм. Сонгууль нь улс төрийн амьдралын барометр(хэмжүүр)-ийн үүрэг гүйцэтгэдэг.Өөрөөр хэлбэл сонгууль явагдах үед улс төрийн хүчин,улс төрчдийн ашиг сонирхол,үзэл бодол, байр сууриа илэрхийлэх явдал илүү хүчтэй, хурц илэрч байдаг байна. Сонгууль нь улс төрийн зүтгэлтнүүдийг сонгон шалгаруулах гол хэрэгсэл бөгөөд иргэд төр улсаа удирдахүйл хэргийг сонгуулийн үндсэн дээр тэдгээр зүтгэлтнүүдэд шилжүүлж байдаг.
Сонгуулийн мөн чанар нь төрийн байгууллагыг тодорхой хугацаанд удирдах албан тушаалтан болон нам эвслийн тодолхойлдог.Ихэнх чөлөөт улс оронд үүнийг “шудрага ёс” гэдэг ба тогтмол сонгууль нь ардчиллын нэг чухал шинж болж байдаг. Сонгуулийн зарчим
Монгол улсын үндсэн хуулийн 21-р зүйлийн 2-т “Улсын Их Хуралын гишүүнийг Монгол Улсын сонгуулийн эрх бүхий иргэд нийтээрээ, чөлөөтэй. шууд сонгох эрхийн үндсэн дээр саналаа нууцаар гаргаж,4-н жилийн хугацаагаар сонгоно” гэж сонгуулийн зарчмуудыг хуульчилжээ.Сонгуулийн бусад хуулиудад ч мөн адилаар энэ зарчмуудыг тусгасан.Дэлхийн ихнэх улс орнуудад сонгуулийг зарчмыг хоорондоо онцын ялгаагүй,нийтлэг байдлаар хуульчилсан байдаг.Тухайлбал:ХБНГУ-ын Үндсэн хуулийн 38-р зүйлийн 1-д “Германы Бундестагийн депутатуудыг бүх нийтээрээ,шууд, чөлөөтэй, тэгш байдлаар,саналаа нууцаар гаргаж сонгоно” гэж заасан байдаг.
Сонгуулийн зарчмуудыг тус бүрт авч үзье .Үүнд:
Бүх нийтээрээ сонгох зарчим: Энэ нь тухайг улсын бүх иргэд сонгуульд оролцохыг хэлнэ.Гэхдээ энд тодорхой хязгаарлалт, хориг бий .Үүнд
Тодорхой насанд хүрсэн байх.Мнай улсад 18 нас хүрсэн иргэд сонгуульд оролцож болно. Оллон улсын парламентын холбооны гишүүн 186 орны 109 нь сонгуульд оролцох эрхийг 18 наснаас эхлэхийг зөвшөөрсөн байдаг.Харин Бразил,Куба,Иран зэрэг улсууд 16,зарим цөөн улсад 19-21 нас гэж тогтоосон байдаг.
Тухайн улсад тодорхой хугацаанд оршин амьдарсан байх.Жишээ нь:Монгол Улсын Үндсэн хуульд зааснаар Монгол улсын Ерөнхийлөгчөөр сонгогдоход сүүлийн 5-аас доошгүй жил тус улсад амьдарсан байх шаардлага тавигддаг.Энэ нь зөвхөн сонгогдох эрхийн хувьд яригддаг.
Сонгуульд оролцоход харшлах шалтгаантай бол.Жишээ нь: манай улсын хуулиар хорих газар ял эдэлж байгаа этгээд сонгох,сонгогдох эрхгүй.Мөн тодорхой албан тушаал,үүрэг гүйцэтгэж буй хүн(шүүгч, прокурор гэх мэт тусгай тушаалтнууд ) улс төрийн сонгуульд сонгогдох эрх эдлэхгүй.Харин сонгуульд нэр дэвших бол албан тушаалаасаа татгалзах ёстой.
Эрх ззүйн чадамжийн байдал.Жишээ нь:Монгол улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай хуулийн 6-р зүйлийн 4-т зааснаар эрх зүйн чадамжгүй нь шүүхийн шийдвэрээр нотдлогдсон иргэн хуульд оролцох эрх эдлэхгүй.
Энэ нь бүх хязраарлалт хориг байхгүй л бол тргэд сонгуульд оролцох боломж нь нээлттэй байдаг.2005 онд батлагдсан УИХ-ын сонгуулийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгад зааснаар гадаад улсад амьдарч байгаа Монгол улсын сонгуулийн эрх бүхий иргэн сонгуульд оролцох эрхтэй болсон нь сонгуульд бүх нийтийн байх зарчимд илүү нийцсэн байна.
2.Чөлөөтэй сонгох зарчим.Энэ нь иргэд сонгуульд оролцох эсэхээ буюу сонгох,сонгогдох эсэхээс өөрсдөө шийдвэрлэнэ гэсэн үг юм. Хэн ч албадах ёсгүй.
3.Тэгш эрхийн зарчим:Иргэд ямар нэг ялгаваргүйгээр (арьс өнгө,шашин шүтлэг, боловсрол,хөрөнгө чинээ,яс үндэс гэх мэт ) сонгуульд оролцох ёстой .Энэ зарчмын бас нэг гол агуулга ньбүх санал тэнцүү жинтэй байх явдал юм.Өөрөө хэлбэл,хэний ч санал байсан адилхан сонгуулийн дүнд нөлөөлөх ёстой.Дээд боловсролтой хүний санал илүү, дунд боловсролтой хүний арай бага байх гэсэн агуулга байж болохгүй гэсэн үг.
4. Шууд сонгох эрхийн зарчим.Энэ нь ргэд ямар нэг төлөөлөл,шат дамжлагагүйгээр төрийн байгууллагад сонгох, сонгогдох эсэхээ эдлэнэ гэсэн агуулгатай зарчим юм.Энэ зарчим нь ихэвчлэн парламентын доод танхимыг сонгоход хэрэглэгддэг.
5.Саналаа нууцаар гаргах зарчим.Сонгогч хүсэл зоригоо илэрхийлэхэд хөндлөнгөөс нөлөөлж,дарамт шахалт үзүүлэх,,дээрээс нь хянаж ажиглахгүй байхаар илэрнэ.Сонгогч хэнд саналаа өгөхийг өөрөөс нь өөр хэн ч мэдэх ёсгүй,мэдэх албагүй.
Сонгуулийн тогтолцооны тухай
Сонгуулийн тогтолцоо нь юуны өмнө сонгуулийн үр дүнг тодорхойлох арга замаар тодорхойлогддог.Сонгуулийн дараахь үндсэн 2 тогтолцоо байдаг.Өөрөө хэлбэл, сонгуулийн үр дүнг тодорхойлж,ялагчийг тодруулах журамаар нь сонгуулийн тогтолцоог ийм 2 тогтолцоонд хуваадаг.Үүнд:
1. Мажоритар тогтолцоо
2. Пропорциональ тогтолцоо
Сонгуулийн мажоритар тогтолцоо, түүний онцлог.
Мажоритар гэдэг нь majorite буюу олонхи, дийлэнх гэсэн утгатай франц үгнээс гаралтай.Үүний үндсэн дээр олонхийн зарчим бий болдог.Өөрөөр хэлбэл,1 ба хэд хэдэн нэр дэвшигч сонгогдвол тухайн тойрогт сонгогчдын олонхийн саналыг авсан нэр дэвшигч ялдаг.Мажоритар тогтолцоог 3 төрөлд хуваадаг.
1. Тусгай
2. Туйлын
3. Харьцангуй
Эдгээрт нийцүүлэн мажоритар тогтолцооны 3 хэлбэр хэрэгждэг.
Тусгай гэдэг нь нэр дэвшигч сонгогдохын тулд санал авах хувийг заадаг.Энэ хувь нь туйлын мажоритар тогтолцооноос их байх ёстой. Саналын ихэнх хувийг авах хэцүү байдаг учир нэр дэвшигчдийн хооронд саналыг хуваах явдал байдаг.
Хэрэв тусгай мажоритар тогтолцооны үед эхний шатанд хэн нэг нь ялаагүй бол 2 дахь шатыг тодорхой хугацааны дараа явуулна.
2 дахь шатанд сонгогчид шинэ саналын хуудсаар 2 нэр дэвшигчийг сонгоно.Туйлын мажоритар тогтолцооны үед санал өгөх ёстой бүх сонгогчдын ---50%-иас доошгүй хувь нь зайлшггүй оролцох ёстой.Энэ сонгуулийн хувь нь тусгай тогтолцооны сонгуулийн хувиас бага байвал саналыг нэр дэвшигчдийн хооронд хуваана.Энэ тогтолцоонд мөн 2 дахь шат гэж байдаг ба энэ нь 2 нэр дэвшигчийн нэгийг дахин санал хураалтаар сонгох явдал юм. Гэхдээ бүх нэр дэвшигчид хуульд заасан саналын хувийг авсан байх ёстой.
Хэрэв сонгогч хуульд заасан саналын хувийг авч чадаагүй бол тухайн тойрогт нэмэлт сонгууль явуулна.Саналын хувийг сонгогч болон депутатын хооронд харьцуулалт хийж тогтооно.Дээрх 3 сонгуулийн тогтолцоог харьцуулснаар сонгогчоос нэг нь ч хуульд заасан доод хэмжээний саналыг цуглуулаагүй бол 2 дахь шатны сонгууль явуулах журам дээр илэрдэг байна.
Англо-Саксоний эрх зүйн тогтолцоотой орнууд харьцангуй мажоритар тогтолцоо сонгогчдын аль ч түвшинд хэрэглэгддэг бөгөөд бусад оронд сонгогчийн саналын тодорхой хувийг шаардсан сонгуульд явуулахын тулд харьцангуй, туйлын,тусгай сонгуулийн мажоритар тогтолцоог хэрэглэдэг.(Францад Ерөнхйилөгчийн сонгууль 50%, парламентийн сонгууль 25%-ийн санал авах ёстой байдаг)
Сонгуулийн мажоритар системийн төрлийг Их Британи,Францад дангаар хэрэглэгддэг бөгөөд дэлхийн бусад улсуудад пропоциональ тогтолцоотой хавсаргаж хэрэглэх тохиолдолууд их байдаг.
Давуу талууд:
Нөлөө бүхийн цөөн намын тогтолцоог бүрдүүлж хэт үндэрхэг юм уу бусад радикал,экстремист маягийн жижиг намуудыг улс төрийн тавцангаас шахан зайлуулдаг.Ж нь:АНУ-д Бүгд найрамдах болон Ардчилсан намын,Их Британид Консерватив ба Лейборист гамын тогтвортой тогтолцоо бүрдсэн. Сонгогдсон депутат болон сонгогдчын хооронд шууд тогтвортой холбоо, харилцаа бий болдог.Өөрөөр хэлбэл, сонгогчын эрх ашигт илүү нийцсэн байдаг. Депутатууд намаасаа бус сонгогчдоос мандатаа авдаг тул тэд сонгогдынхоо өмнө хариулцлага хүлээн ажилладаг. Пропорциональ системтэй харьцуулахад депутат ард түмнээс сонгогддог нь ямар нэг хэмжээгээр түүнийг илүү хууль ёсны шинжтэй болгодог.
Сул талууд:онгууль, түүний зарчим,тогтолцоо 2012 оны 02-р сарын 20, Нийтэлсэн Shuumj
Төрийн эрх зүй дэх сонгууль гэдэг ойлголт нь дараах утгаар хэрэглэгдэнэ. Сонгууль гэж 2 буюу түүнээс дээш нэр дэвшигч этгээд тухайн мандатын (суудал,эрх) төлөө өрсөлдөж байгаа нөхцөлд санал хураалт явуулах замаар төрийн байгууллагуудыг байгуулах буюу түүний албан тушаалтнуудын бүрэн эрхийг хүлээн зөвшөөрөх процедурыг хэлдэг.
Сонгууль дараах үндсэн шинжтэй байдаг.
Эрх мэдэл,засаглалыг хууль ёсны(легитим) шинжтэй болдог.Энэ нь зөвхөн сонгууль явуулж,ард түмнээс сонгогдсон төрийн дээд байгууллага улс орныг удирдах ёстой, харин төрийн эрх мэдлийг хууль бусаар буюу сонгуулийн бус замаар явч болохгүй гэсэн үг юм. Сонгууль нь улс төрийн амьдралын барометр(хэмжүүр)-ийн үүрэг гүйцэтгэдэг.Өөрөөр хэлбэл сонгууль явагдах үед улс төрийн хүчин,улс төрчдийн ашиг сонирхол,үзэл бодол, байр сууриа илэрхийлэх явдал илүү хүчтэй, хурц илэрч байдаг байна. Сонгууль нь улс төрийн зүтгэлтнүүдийг сонгон шалгаруулах гол хэрэгсэл бөгөөд иргэд төр улсаа удирдахүйл хэргийг сонгуулийн үндсэн дээр тэдгээр зүтгэлтнүүдэд шилжүүлж байдаг.
Сонгуулийн мөн чанар нь төрийн байгууллагыг тодорхой хугацаанд удирдах албан тушаалтан болон нам эвслийн тодолхойлдог.Ихэнх чөлөөт улс оронд үүнийг “шудрага ёс” гэдэг ба тогтмол сонгууль нь ардчиллын нэг чухал шинж болж байдаг. Сонгуулийн зарчим
Монгол улсын үндсэн хуулийн 21-р зүйлийн 2-т “Улсын Их Хуралын гишүүнийг Монгол Улсын сонгуулийн эрх бүхий иргэд нийтээрээ, чөлөөтэй. шууд сонгох эрхийн үндсэн дээр саналаа нууцаар гаргаж,4-н жилийн хугацаагаар сонгоно” гэж сонгуулийн зарчмуудыг хуульчилжээ.Сонгуулийн бусад хуулиудад ч мөн адилаар энэ зарчмуудыг тусгасан.Дэлхийн ихнэх улс орнуудад сонгуулийг зарчмыг хоорондоо онцын ялгаагүй,нийтлэг байдлаар хуульчилсан байдаг.Тухайлбал:ХБНГУ-ын Үндсэн хуулийн 38-р зүйлийн 1-д “Германы Бундестагийн депутатуудыг бүх нийтээрээ,шууд, чөлөөтэй, тэгш байдлаар,саналаа нууцаар гаргаж сонгоно” гэж заасан байдаг.
Сонгуулийн зарчмуудыг тус бүрт авч үзье .Үүнд:
Бүх нийтээрээ сонгох зарчим: Энэ нь тухайг улсын бүх иргэд сонгуульд оролцохыг хэлнэ.Гэхдээ энд тодорхой хязгаарлалт, хориг бий .Үүнд
Тодорхой насанд хүрсэн байх.Мнай улсад 18 нас хүрсэн иргэд сонгуульд оролцож болно. Оллон улсын парламентын холбооны гишүүн 186 орны 109 нь сонгуульд оролцох эрхийг 18 наснаас эхлэхийг зөвшөөрсөн байдаг.Харин Бразил,Куба,Иран зэрэг улсууд 16,зарим цөөн улсад 19-21 нас гэж тогтоосон байдаг.
Тухайн улсад тодорхой хугацаанд оршин амьдарсан байх.Жишээ нь:Монгол Улсын Үндсэн хуульд зааснаар Монгол улсын Ерөнхийлөгчөөр сонгогдоход сүүлийн 5-аас доошгүй жил тус улсад амьдарсан байх шаардлага тавигддаг.Энэ нь зөвхөн сонгогдох эрхийн хувьд яригддаг.
Сонгуульд оролцоход харшлах шалтгаантай бол.Жишээ нь: манай улсын хуулиар хорих газар ял эдэлж байгаа этгээд сонгох,сонгогдох эрхгүй.Мөн тодорхой албан тушаал,үүрэг гүйцэтгэж буй хүн(шүүгч, прокурор гэх мэт тусгай тушаалтнууд ) улс төрийн сонгуульд сонгогдох эрх эдлэхгүй.Харин сонгуульд нэр дэвших бол албан тушаалаасаа татгалзах ёстой.
Эрх ззүйн чадамжийн байдал.Жишээ нь:Монгол улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай хуулийн 6-р зүйлийн 4-т зааснаар эрх зүйн чадамжгүй нь шүүхийн шийдвэрээр нотдлогдсон иргэн хуульд оролцох эрх эдлэхгүй.
Энэ нь бүх хязраарлалт хориг байхгүй л бол тргэд сонгуульд оролцох боломж нь нээлттэй байдаг.2005 онд батлагдсан УИХ-ын сонгуулийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгад зааснаар гадаад улсад амьдарч байгаа Монгол улсын сонгуулийн эрх бүхий иргэн сонгуульд оролцох эрхтэй болсон нь сонгуульд бүх нийтийн байх зарчимд илүү нийцсэн байна.
2.Чөлөөтэй сонгох зарчим.Энэ нь иргэд сонгуульд оролцох эсэхээ буюу сонгох,сонгогдох эсэхээс өөрсдөө шийдвэрлэнэ гэсэн үг юм. Хэн ч албадах ёсгүй.
3.Тэгш эрхийн зарчим:Иргэд ямар нэг ялгаваргүйгээр (арьс өнгө,шашин шүтлэг, боловсрол,хөрөнгө чинээ,яс үндэс гэх мэт ) сонгуульд оролцох ёстой .Энэ зарчмын бас нэг гол агуулга ньбүх санал тэнцүү жинтэй байх явдал юм.Өөрөө хэлбэл,хэний ч санал байсан адилхан сонгуулийн дүнд нөлөөлөх ёстой.Дээд боловсролтой хүний санал илүү, дунд боловсролтой хүний арай бага байх гэсэн агуулга байж болохгүй гэсэн үг.
4. Шууд сонгох эрхийн зарчим.Энэ нь ргэд ямар нэг төлөөлөл,шат дамжлагагүйгээр төрийн байгууллагад сонгох, сонгогдох эсэхээ эдлэнэ гэсэн агуулгатай зарчим юм.Энэ зарчим нь ихэвчлэн парламентын доод танхимыг сонгоход хэрэглэгддэг.
5.Саналаа нууцаар гаргах зарчим.Сонгогч хүсэл зоригоо илэрхийлэхэд хөндлөнгөөс нөлөөлж,дарамт шахалт үзүүлэх,,дээрээс нь хянаж ажиглахгүй байхаар илэрнэ.Сонгогч хэнд саналаа өгөхийг өөрөөс нь өөр хэн ч мэдэх ёсгүй,мэдэх албагүй.
Сонгуулийн тогтолцооны тухай
Сонгуулийн тогтолцоо нь юуны өмнө сонгуулийн үр дүнг тодорхойлох арга замаар тодорхойлогддог.Сонгуулийн дараахь үндсэн 2 тогтолцоо байдаг.Өөрөө хэлбэл, сонгуулийн үр дүнг тодорхойлж,ялагчийг тодруулах журамаар нь сонгуулийн тогтолцоог ийм 2 тогтолцоонд хуваадаг.Үүнд:
1. Мажоритар тогтолцоо
2. Пропорциональ тогтолцоо
Сонгуулийн мажоритар тогтолцоо, түүний онцлог.
Мажоритар гэдэг нь majorite буюу олонхи, дийлэнх гэсэн утгатай франц үгнээс гаралтай.Үүний үндсэн дээр олонхийн зарчим бий болдог.Өөрөөр хэлбэл,1 ба хэд хэдэн нэр дэвшигч сонгогдвол тухайн тойрогт сонгогчдын олонхийн саналыг авсан нэр дэвшигч ялдаг.Мажоритар тогтолцоог 3 төрөлд хуваадаг.
1. Тусгай
2. Туйлын
3. Харьцангуй
Эдгээрт нийцүүлэн мажоритар тогтолцооны 3 хэлбэр хэрэгждэг.
Тусгай гэдэг нь нэр дэвшигч сонгогдохын тулд санал авах хувийг заадаг.Энэ хувь нь туйлын мажоритар тогтолцооноос их байх ёстой. Саналын ихэнх хувийг авах хэцүү байдаг учир нэр дэвшигчдийн хооронд саналыг хуваах явдал байдаг.
Хэрэв тусгай мажоритар тогтолцооны үед эхний шатанд хэн нэг нь ялаагүй бол 2 дахь шатыг тодорхой хугацааны дараа явуулна.
2 дахь шатанд сонгогчид шинэ саналын хуудсаар 2 нэр дэвшигчийг сонгоно.Туйлын мажоритар тогтолцооны үед санал өгөх ёстой бүх сонгогчдын ---50%-иас доошгүй хувь нь зайлшггүй оролцох ёстой.Энэ сонгуулийн хувь нь тусгай тогтолцооны сонгуулийн хувиас бага байвал саналыг нэр дэвшигчдийн хооронд хуваана.Энэ тогтолцоонд мөн 2 дахь шат гэж байдаг ба энэ нь 2 нэр дэвшигчийн нэгийг дахин санал хураалтаар сонгох явдал юм. Гэхдээ бүх нэр дэвшигчид хуульд заасан саналын хувийг авсан байх ёстой.
Хэрэв сонгогч хуульд заасан саналын хувийг авч чадаагүй бол тухайн тойрогт нэмэлт сонгууль явуулна.Саналын хувийг сонгогч болон депутатын хооронд харьцуулалт хийж тогтооно.Дээрх 3 сонгуулийн тогтолцоог харьцуулснаар сонгогчоос нэг нь ч хуульд заасан доод хэмжээний саналыг цуглуулаагүй бол 2 дахь шатны сонгууль явуулах журам дээр илэрдэг байна.
Англо-Саксоний эрх зүйн тогтолцоотой орнууд харьцангуй мажоритар тогтолцоо сонгогчдын аль ч түвшинд хэрэглэгддэг бөгөөд бусад оронд сонгогчийн саналын тодорхой хувийг шаардсан сонгуульд явуулахын тулд харьцангуй, туйлын,тусгай сонгуулийн мажоритар тогтолцоог хэрэглэдэг.(Францад Ерөнхйилөгчийн сонгууль 50%, парламентийн сонгууль 25%-ийн санал авах ёстой байдаг)
Сонгуулийн мажоритар системийн төрлийг Их Британи,Францад дангаар хэрэглэгддэг бөгөөд дэлхийн бусад улсуудад пропоциональ тогтолцоотой хавсаргаж хэрэглэх тохиолдолууд их байдаг.
Давуу талууд:
Нөлөө бүхийн цөөн намын тогтолцоог бүрдүүлж хэт үндэрхэг юм уу бусад радикал,экстремист маягийн жижиг намуудыг улс төрийн тавцангаас шахан зайлуулдаг.Ж нь:АНУ-д Бүгд найрамдах болон Ардчилсан намын,Их Британид Консерватив ба Лейборист гамын тогтвортой тогтолцоо бүрдсэн. Сонгогдсон депутат болон сонгогдчын хооронд шууд тогтвортой холбоо, харилцаа бий болдог.Өөрөөр хэлбэл, сонгогчын эрх ашигт илүү нийцсэн байдаг. Депутатууд намаасаа бус сонгогчдоос мандатаа авдаг тул тэд сонгогдынхоо өмнө хариулцлага хүлээн ажилладаг. Пропорциональ системтэй харьцуулахад депутат ард түмнээс сонгогддог нь ямар нэг хэмжээгээр түүнийг илүү хууль ёсны шинжтэй болгодог.
Сул талууд: Хажуугийн цэс
Wiki