Альберт Эйнштейн хуудасны эх кодыг харах

{{Инфобокс эрдэмтэн
|box_width         = 290px
|name              = Альберт Эйнштейн
|image             = Einstein1921 by F Schmutzer 4.jpg
|caption           = Альберт Эйнштейн, 1921
|birth_date        = 1879.03.14
|birth_place       = [[Германы эзэнт гүрэн]], [[Вюртембергийн Хант Улс]], [[Улм]]
|death_date        = 1955.04.18
|death_place       = [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]], [[Нью-Жерси Муж Улс]], [[Принстон]]
|spouse            = [[Милева Марич]]&nbsp;(1903–1919)<br />[[Эльза Лёвэнтал]] (1919–1936)
|residence         = [[Герман]], [[Итали]], [[Швейцар]], [[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]]
|citizenship       = [[Вюртембергийн Хант Улс|Вюртемберг/Герман]]&nbsp;(1879–96)<br />Харьяалалгүй&nbsp;(1896–1901)<br />[[Швейцар]]&nbsp;(1901–55)<br />[[Австри-Унгар|Австри]]&nbsp;(1911–12)<br />[[Германы эзэнт гүрэн|Герман]]&nbsp;(1914–33)<br />[[Америкийн Нэгдсэн Улс|АНУ]]&nbsp;(1940–55)<ref name="misc">{{cite web |url=http://www.einstein-website.de/z_information/variousthings.html |title=Various things about Albert Einstein |last=Hans-Josef |first=Küpper |date=2000 |publisher=einstein-website.de |accessdate=2009-07-18 |archive-date=2011-07-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110722183129/http://www.einstein-website.de/z_information/variousthings.html |url-status=dead }}</ref>
|ethnicity = [[жүүд]] 
|fields            = [[физик]]
|workplaces        = [[Швейцар]]ын [[патентын алба]] ([[Берн]])<br />[[Цюрихийн Их Сургууль]]<br />[[Карлын Их Сургууль|Праг дахь Карлын Их Сургууль]]<br />[[ETH Цюрих]]<br />[[Прусс|Пруссийн Шинжлэх ухааны академи]]<br />[[Кайзэр Вилхэлмийн хүрээлэн]]<br />[[Лайдэний Их Сургууль]]<br />[[Дэвшилтэт судалгааны хүрээлэн]]
|alma_mater        = [[ETH Цюрих]]<br />[[Цюрихийн Их сургууль]]
|doctoral_advisor  = [[Алфрэд Клайнэр]]
|academic_advisors = [[Хайнрих Фрийдрих Вэбэр]]
|doctoral_students = <!-- Hans Tanner was his PhD student, but wait until he gets a wiki bio. -->
|notable_students  = [[Эрнст Г. Штраус]]<br />[[Натан Розэн]]</br>[[Лео Шилард]]
|known_for         = [[харьцангуйн ерөнхий онол]]<br />[[харьцангуйн тусгай онол]]<br />[[гадаад фотоэффектийн хууль]]<br />[[Брауны хөдөлгөөн]]<br />[[масс-энергийн тэнцэтгэл]]<br />[[Эйнштейний орны тэнцэтгэлүүд]]<br />[[нэгдсэн орны онол]]<br />[[Бозе-Эйнштейний конденсаци]]
|awards            = [[Нобелийн шагнал]] (1921)<br />[[Коплийн медаль]]&nbsp;(1925)<br />[[Макс Планкын медаль]]&nbsp;(1929)<br />Тайм сэтгүүлийн Зууны хүн
|signature         = Albert Einstein signature.svg
|footnotes         = <!-- for any footnotes needed to clarify entries above -->
}}
[[Файл:Albert Einstein Head cleaned.jpg|thumb|Альберт Эйнштейн, 1947 он]]
'''Альберт Эйнштейн''' (''Albert Einstein'', герман дуудлага нь '''Айнштайн''', * [[1879]] оны [[3 сарын 14]]-нд Германы Ульм хотод төрсөн- †[[1955]] оны [[4 сарын 18]]-нд АНУ-ын [[Принстон|Принстонд]] нас барсан) нь [[Герман үндэстэн|Германы]] агуу алдартай [[онолын физик|онолын физикч]] эрдэмтэн байв. Зөв дуудлага нь Айнштайн боловч социализмын үед орос хэлээр дамжин ийнхүү олон нийтэд буруу дуудаж хэвшжээ. Түүний онолын физикт оруулсан хувь нэмэр нь физикийн ертөнцийг асар ихээр өөрчилсөн билээ.  

Түүний судалгааны үндсэн чиглэл болох гол [[Харьцангуйн онол]] нь орон зай ба цаг хугацааны ойлголтыг үндсээр нь өөрчилсөн юм. Тэрээр [[1905]] онд гаргасан "Хөдөлж буй биетийн электродинамик" гэсэн гарчигтай ажлынх нь агуулга нь [[харьцангуйн тусгай онол]] хэмээн тодорхойлогдсон билээ. Эйнштейн 1916 онд [[харьцангуйн ерөнхий онол]]оо нийтлүүлсэн. Мөн тэрээр [[Квант физик|Квант физикт]] дорвитой хувь нэмэр оруулсан бөгөөд 1905 онд хэвлүүлж байсан Фото-электроны эффектийн тайлбараараа 1922 оны 11-р сард 1921 оны физикийн [[Нобелийн шагнал]] хүртсэн эрдэмтэн. Түүний онолын ажлууд болон ''E=mc{{smallsup|2}}'' [[масс-энергийн тэнцэтгэл]] нь [[атомын бөмбөг]] ба цөмийн энергийн хөгжилд шууд бусаар нөлөөлсөн. Мөн тэрээр Буддизмын шашны үзэл суртал шинжлэх ухаантай хамгийн ойр хэмээсэн байдаг. 

Эйнштейн бол физикийн чиглэлээр 300 гаруй эрдэм шинжилгээний бүтээл, философи, шинжлэх ухааны түүх, сэтгүүл зүй болон бусад чиглэлээр 150 орчим ном, нийтлэлийн зохиогч юм. 

== Намтар ==
Түүний эцэг еврей Херманн Эйнштейн (1847-1902) өдний чихмэл гудасны жижиг үйлдвэрийн хамтран эзэмшигч байв. Эх Паулин Эйнштейн (төрөхдөө Кох, 1858–1920) чинээлэг эрдэнэ шишийн худалдаачин Юлиус Дерцбахер (тэр 1842 онд овгоо Кох болгон өөрчилсөн) болон Йетта Бернхаймер нарын охин болж төржээ.   
[[Файл:Albert Einstein ETH-Bib Portr 05937.jpg|thumb|Альберт эйнштейн, 1906 он]]
Альберт Эйнштейн бага боловсролоо орон нутгийн католик шашны сургуульд сурч авсан. Өөрийнх нь дурсамжаас үзэхэд тэрээр хүүхэд байхдаа гүн гүнзгий сүсэг бишрэлтэй байсан боловч 12 настайдаа шашинд итгэхээ больжээ. Шинжлэх ухааны алдартай номуудыг уншсанаар тэрээр Библид дурдсан зүйлсийн ихэнх нь үнэн байж чадахгүй, төр нь залуу үеийг зориудаар хуурч байна гэдэгт итгэл үнэмшилтэй болсон байна. Энэ бүхэн нь түүнийг чөлөөт сэтгэлгээтэй болгож, эрх баригчдад эргэлзэх хандлагыг төрүүлсэн байна.   

1880 оны зун гэр бүл нь [[Мюнхен]] хот руу нүүж, эцэг Херманн Эйнштейн ах Жейкобын хамт цахилгаан тоног төхөөрөмж зардаг жижиг компани байгуулжээ. Альбертын дүү Мария (Маяа, 1881-1951) Мюнхенд төрсөн байна.  

Эйнштейн хожим нь хамгийн хүчирхэг нөлөө үзүүлсэн нь болох луужин, [[Евклид|Евклидийн]] "Эхлэл" (1889 онд), [[Иммануэл Кант|Иммануэл Кантын]] "Цэвэр ой ухааны шүүмж" ([[Герман хэл|герман]]. ''Kritik der reinen Vernunft'') ном байсан гэж дурссан байна. Үүнээс гадна эхийнхээ санаачилгаар 6 настайгаасаа [[хийл]] хөгжим тоглож эхэлсэн. Эйнштейний хөгжимд дурлах хүсэл насан туршдаа үргэлжилсэн юм.   

1900 онд Эйнштейн [[Цюрих]] дахь Швейцарийн Политехникийн сургуулийг математик, физикийн багш мэргэжлээр төгссөн. Тэр шалгалтаа амжилттай өгсөн ч гайхалтай биш. Оюутан Эйнштейний чадварыг олон профессорууд өндрөөр үнэлж байсан ч хэн ч түүнд шинжлэх ухааны карьераа үргэлжлүүлэхэд тулаагүй байна.   

Эйнштейн 1901 онд Швейцарын иргэн болж 1902 оны 7-р сараас 1909 оны 10-р сар хүртэл патентын албанд ажиллаж, патентын мэдүүлгийг үнэлдэг байжээ. 1903 онд тэрээр Товчооны байнгын ажилтан болжээ. Ажлын зав байдал Эйнштейнд чөлөөт цагаа онолын физикийн чиглэлээр судалгаа хийх боломжийг олгосон байна.  

1905 онд германы '''«'''Annalen der Physik'''»''' (''«Физикийн Анналууд»'') сэтгүүл А.Эйнштейний гурван гайхалтай бүтээлийг нийтэлсэн нь шинжлэх ухааны шинэ хувьсгалын эхлэлийг тавьсан юм. Үүнд:  

# «Хөдөлгөөнт биеийн электродинамикийн тухай» ([[Герман хэл|герм]]. ''Zur Elektrodynamik bewegter Körper''). Үүнээс [[Харьцангуйн онол]] эхэлсэн юм.
# «Гэрлийн үүсэл ба хувирлын талаарх нэгэн эвристик үзэл бодлын тухай» ([[Герман хэл|герман]]. ''Über einen die Erzeugung und Verwandlung des Lichts betreffenden heuristischen Gesichtspunkt''). Квантын физикийн суурь болсон ажлуудын нэг юм. 
# «Дулааны молекул кинетик онолд шаардлагатай тайван байдалд байгаа шингэнд дүүжлэгдсэн хэсгүүдийн хөдөлгөөний тухай» ([[Герман хэл|герман]]. ''Über die von der molekularkinetischen Theorie der Wärme geforderte Bewegung von in ruhenden Flüssigkeiten suspendierten Teilchen'') —Броуны хөдөлгөөнд зориулагдсан ажил бөгөөд статистик физикийг урагшлуулсан ажил.

1920 оны 5-р сард Эйнштейн Берлиний Шинжлэх ухааны академийн бусад гишүүдийн хамт төрийн албан хаагчийн тангараг өргөж, хууль ёсны дагуу Германы иргэн гэж тооцогдов. Гэсэн хэдий ч тэрээр амьдралынхаа эцэс хүртэл Швейцарийн иргэншлийг хадгалсан юм. 1920-иод онд урилга хүлээн авч Европ даяар (Швейцарийн паспорт ашиглан) маш их аялж, эрдэмтэд, оюутнууд болон сонирхогч олон нийтэд лекц уншиж байв. Тэрээр мөн АНУ-д айлчилж, нэр хүндтэй зочны хүндэтгэлд зориулж Конгрессоос тусгай баярын тогтоол гаргасан (1921). 1922 оны сүүлээр тэрээр Энэтхэгт айлчилж Рабиндранат Тагортай уулзсан бөгөөд Хятадад мөн очжээ. Эйнштейн Японд өвөл очсон байх үеэр Нобелийн шагнал хүртсэн тухайгаа мэдсэн байна. 

== Нобелийн шагнал ==
Альберт Эйнштейн физикийн салбарын Нобелийн шагналд удаа дараа нэр дэвшсэн юм. Анхны нэр дэвшилт  (харьцангуйн онолоор) Вильгельм Оствалдын санаачилгаар аль 1910 онд болсон боловч Нобелийн хороо харьцангуйн онолын туршилтын нотолгоог хангалтгүй гэж үзжээ. Үүнээс хойш 1911, 1915 оныг эс тооцвол Эйнштейний нэр дэвшүүлэх нь жил бүр давтагдаж байв. Олон жилийн турш Хэндрик Лоренц, [[Макс Планк]], [[Нильс Бор]], [[Вильхелм Вин]], Орест Хволсон, Вандер де Хаас, Макс фон Лауэ, Питер Зееман, Хейке Камерлинг-Оннес, Жак Адамар, Артур Эддингтон, Арнольд Соммерфельд, Свантэ Аррениус зэрэг алдартай физикчид түүнийг уг шагналд нэр дэвшүүлж байсан юм.

Эйнштейн өөрөө эзгүй байсан тул түүний нэрийн өмнөөс 1922 оны 12-р сарын 10-нд Германы Швед дэх Элчин сайд Рудольф Надольни шагналыг нь хүлээн авчээ. Үүнээс өмнө нь Эйнштейн Герман эсвэл Швейцарийн иргэн мөн эсэхийг баталгаажуулахыг хүссэн байна. Пруссын Шинжлэх Ухааны Академи Эйнштейнийг Германы харьяат болохыг албан ёсоор баталгаажуулсан боловч түүний Швейцарийн иргэншил мөн хүчинтэй гэж хүлээн зөвшөөрсөн юм. Эйнштейн Берлинд буцаж ирэхдээ шагналын дагалдах тэмдгийг Шведийн Элчин сайдаас биечлэн хүлээн авчээ.

1929 онд Эйнштейний 50 насны төрсөн өдөр дэлхий нийтээр шуугиан дэгдээж байв. Гэвч эрдэмтэн өөрөө баяр ёслолд оролцоогүй бөгөөд [[Потсдам|Потсдамын]] ойролцоох байрандаа нуугдаж, тэндээ сарнай ургуулж байжээ. Энд тэрээр эрдэмтэд Рабиндранат Тагор, [[Эмануэль Ласкер]], [[Чарли Чаплин]] зэрэг найз нөхөдийгөө хүлээн авч уулздаг байжээ.

== АНУ-д ==
1934 онд АНУ-д [[Принстон]] хотод Альберт Эйнштейн нацист Германаас зугтан цагаачилж анх ирсэн эрдэмтэн, соёлын зүтгэлтнүүдийг дэмжиж Моцартын хийл хөгжим дээр хийсэн хандивын тоглолтоо хийж байсан түүхтэй.  

АНУ-д цагаачилж ирсэний дараа Альберт Эйнштейн шинээр байгуулагдсан [[Ирээдүйтэй судалгааны хүрээлэн|Ирээдүйтэй судалгааны хүрээлэнд]] (Принстон, Нью Жерси) физикийн профессороор ажиллахаар болжээ. АНУ-д Эйнштейн хамгийн алдартай, нэр хүндтэй хүмүүсийн нэг болж, түүхэн дэх хамгийн гайхалтай эрдэмтэн гэдгээрээ алдаршсан.  Дараа нь 1934 оны 1-р сард түүнийг Ерөнхийлөгч [[Франклин Рузвельт]] [[Цагаан ордон|Цагаан ордонд]] урьж, түүнтэй найрсаг яриа өрнүүлж, тэр ч байтугай тэндээ хоносон байна. Эйнштейн өдөр бүр янз бүрийн агуулгатай олон зуун захидал хүлээн авдаг бөгөөд тэр (хүүхдийнх ч гэсэн) хариулах гэж оролддог байв. Дэлхийд нэр хүндтэй байгалийн эрдэмтэн байсан тэрээр ойр дотно, даруухан, эелдэг хүн хэвээр үлджээ.  

Альберт Эйнштейн Германд (1879—1895, 1914—1933), Швейцарт (1895—1914), 1933 оноос АНУ-д нас барах хүртлээ амьдарсан байна.  

Альберт Эйнштейн 1955 оны 4-р сарын 18-ны Даваа гарагт 1:25 цагт 77 насандаа Принстон хотод таалал төгсөв; үхлийн шалтгаан нь аортын аневризм байсан юм.  

== Физикийн нээлтүүд ==
Альберт Эйнштейн нь физикийн шинжлэх ухаанд олон шинэ нээлтүүдийг хийсэн бөгөөд түүний хамгийн гол 5 нээлтийг дурдвал:
* [[Харьцангуйн тусгай онол]]
* [[Гадаад фотоэффектийн хууль]]
* [[Бозе-Эйнштейний конденсаци]]
* [[Хар нүхний онол]]
* [[Харьцангуйн ерөнхий онол]]

Эдгээр бүх нээлтүүд нь өдгөө нобелийн шагнал хүртэх хэмжээний ажлууд хэмээн үнэлэгдэж буй бөгөөд түүний хамгийн чухал нээлт хэмээн тооцогддог харьцангуйн тусгай ба ерөнхий онолоороо биш харин Гадаад фотоэффектийн хуулиараа [[1921]] онд [[Нобелийн шагнал]] хүртсэн билээ.

== Цахим холбоос ==
{{Commonscat|3=S}}
* {{DNB-Portal|118529579}}
* {{DDB|Person|118529579}}

== Эшлэл ==
{{Reflist}} 

{{DEFAULTSORT:Эйнштейн, Альберт}}
[[Ангилал:Альберт Эйнштейн| ]]
[[Ангилал:Паневропын холбооны гишүүн]]
[[Ангилал:20-р зууны одон оронч]]
[[Ангилал:20-р зууны физикч]]
[[Ангилал:Физикийн Нобелийн шагналтан]]
[[Ангилал:Германы Гавьяаны одон шагналтан (энхтайвны зэрэг)]]
[[Ангилал:Копли медаль шагналтан]]
[[Ангилал:Тел-Авивын хүндэт иргэн]]
[[Ангилал:20-р зууны Леопольдинагийн гишүүн]]
[[Ангилал:Гөттингений Шинжлэх Ухааны Академийн гишүүн]]
[[Ангилал:АНУ-ын Урлаг ба Шинжлэх Ухааны Академийн гишүүн]]
[[Ангилал:АНУ-ын Үндэсний Шинжлэх Ухааны Академийн гишүүн]]
[[Ангилал:АНУ-ын Гүн Ухааны Нийгэмлэгийн гишүүн]]
[[Ангилал:Байерны Шинжлэх Ухааны Академийн гишүүн]]
[[Ангилал:Пруссийн Шинжлэх Ухааны Академийн гишүүн]]
[[Ангилал:Нидерландын Ханы Шинжлэх Ухааны Академийн гишүүн]]
[[Ангилал:Деи Линчеи Академийн гишүүн]]
[[Ангилал:Оросын Шинжлэх Ухааны Академийн гишүүн]]
[[Ангилал:Ханы Нийгэмлэгийн гадаадын гишүүн]]
[[Ангилал:Ростокийн их сургуулийн хүндэт доктор]]
[[Ангилал:Сан Маркосын их сургуулийн хүндэт доктор]]
[[Ангилал:Принстон их сургуулийн хүндэт доктор]]
[[Ангилал:Цюрихийн техникийн дээд сургуулийн хүндэт доктор]]
[[Ангилал:Цюрихийн техникийн дээд сургуулийн багш]]
[[Ангилал:Берлиний Хумбольдтын их сургуулийн багш]]
[[Ангилал:Лайден их сургуулийн багш]]
[[Ангилал:Нацизмын үед Германы эзэнт гүрнээс дүрвэгч]]
[[Ангилал:Еврей]]
[[Ангилал:Вальхалла]]
[[Ангилал:Берний хүн]]
[[Ангилал:Цислейтанийн хүн]]
[[Ангилал:АНУ дахь Германы цагаач]]
[[Ангилал:АНУ дахь Швейцарын цагаач]]
[[Ангилал:Германчууд]]
[[Ангилал:Харьяалалгүй хүн]]
[[Ангилал:АНУ-ын хүн]]
[[Ангилал:1879 онд төрсөн]]
[[Ангилал:1955 онд өнгөрсөн]]