Америкийн иргэний дайн хуудасны эх кодыг харах

{{Инфобокс дайн
   |image    = [[Файл:American Civil War Montage 2.jpg|300px]]
   |caption  = Зүүн дээд: [[Виллиам Рөүзенкранс|Рөүзенкранс]] [[Теннесси]]йн [[Стөүнз голын тулалдаан]]ы үеэр; баруун дээд: [[Геттисбургийн тулалдаан|Геттисбургт]] олзлогдсон Холбооны улсын цэргүүд; доор: [[Арканзас]]ын [[Форт Хиндмэний тулалдаан]]
   |conflict = Америкийн иргэний дайн
   |partof   =
   |date     = 1861 оны 4-р сарын 12 - 1865 оны 4-р сарын 9 (сүүлийн тулалдаан 1865 оны 5-р сарын 13-нд дууссан)
   |place    = Голдуу [[АНУ]]-ын өмнөд хэсгээр
   |result   = [[Нэгдсэн Улс (Америкийн иргэний дайн)|Нэгдсэн Улсын]] ялалт; [[АНУ-ын сэргээн босголтын эрин|Сэргээн босголт]]; АНУ-д [[боолчлол]] устсан
   |combatant1  = <center>[[Файл:U.S. flag, 34 stars.svg|65px|border]]
[[АНУ|Нэгдсэн Улс]] 
   |combatant2  = <center>[[Файл:Flag of the Confederate States of America (March 4, 1865).svg|65px|border]]
[[Америкийн Холбооны Улс]]
   |commander1  = <center>Нэгдсэн Улсын удирдагчид
   |commander2  = <center>Холбооны Улсын удирдагчид
   |strength1   = 2,200,000
   |strength2   = 1,064,000
   |casualties1 = 110,000 хүн тулалдаанд амь үрэгдсэн<br />нийт 360,000 хүн амь үрэгдсэн<br />275,200 хүн шархадсан
   |casualties2 = 93,000 хүн тулалдаанд амь үрэгдсэн<br />нийт 260,000 хүн амь үрэгдсэн<br />137,000+ хүн шархадсан
}}

'''Америкийн иргэний дайн''' (1861–1865) буюу ''Муж улсуудын хоорондох дайн'' [[АНУ]]-д гарсан иргэний дайн юм. Өмнөдийн боолчлолыг устгаагүй 11 муж улс АНУ-аас салан тусгаарлаж [[Америкийн Холбооны Улс]] байгуулснаа зарлажээ. Тэд [[Жефферсон Дэвис]]ээр удирдуулан АНУ-ын холбооны засгийн газрын эсрэг ("[[Нэгдсэн Улс (Америкийн иргэний дайн)|Нэгдсэн Улс]]") тулалдсан бөгөөд холбооны засгийн газрыг бүх чөлөөт муж улсууд болон хилийн боолчлол бүхий таван муж улс дэмжиж байв.

1860 оны АНУ-ын Ерөнхийлөгчийн сонгуульд [[Абрахам Линколн]]оор удирдуулсан Бүгд Найрамдах Нам боолчлолыг одоо байгаа муж улсуудаас цааш дэлгэрүүлэхийн эсрэг сонгуулийн кампанит ажлаа өрнүүлсэн. Энэ сонгуульд Бүгд Найрамдах Нам ялсны дараа Линколныг 1861 оны 3-р сарын 4-нд албаа хүлээж авахаас өмнө Өмнөдийн 7 муж улс Нэгдсэн Улсаас салснаа тунхаглажээ. Засгийн эрхээ өгч, авалцаж байгаа талууд хоёулаа энэхүү салан тусгаарлалтыг Нэгдсэн Улсын эсрэг боссон хэрэг гэж үзжээ.

1861 оны 4-р сарын 12-нд Холбооны цэргийн хүч [[Өмнөд Каролин]]ий [[Форт Самтерийн тулалдаан|Форт Самтер дахь АНУ-ын цэргийн бааз руу довтолсноор]] дайн эхэлжээ. Үүний хариуд Линколн муж улс бүрээс сайн дурын арми бүрдүүлэхийг уриалжээ. Энэ уриалгын хариуд Өмнөдийн боолчлол бүхий дөрвөн муж улс салан тусгаарласнаа мэдэгдэв. Дайны эхэн үед Нэгдсэн Улсын хүч хилийн муж улсуудыг хяналтдаа авч, Нэгдсэн Улсын хориглолтыг байгуулах үед хоёр тал армиа бүрдүүлжээ. 1862 оны 9-р сард Линколн [[Боолчлолоос чөлөөлөх тунхаг]] гаргаснаар Өмнөдөд боолчлолыг устгахыг дайны зорилго болгосон бөгөөд Британичуудыг оролцохоос түдгэлзэхэд хүргэсэн. Холбооны хүчний командлагч [[Роберт Э. Ли]] зүүн зүгт тулалдаанд ялж байсан боловч 1863 онд түүний хойд зүгт хийсэн давшилт [[Геттисбургийн тулалдаан|Геттисбургт]] няцаагдаж, баруун зүгт Нэгдсэн Улсын хүч [[Виксбургийн бүслэлт|Виксбургийн тулалдаан]]аар [[Миссиссиппи гол]]ыг эзлэн авч, Холбооны хүчийг хоёр хэсэгт тасаджээ. Удаан хугацааны турш Нэгдсэн Улс хүн хүч, материал хэрэгслээр илүү хангагдаж байсны ачаар 1864 онд [[Улиссес С. Грант]] Литэй [[Өүвэрлэндийн кампани|хүчийг нь барах тулалдаан]] хийж байх үед, Нэгдсэн Улсын генерал [[Виллиам Шерман]] [[Жоржиа]] муж улсын [[Атланта]] хотыг эзэлж, далай хүртэл давшжээ. 1865 оны 4-р сарын 9-нд Ли Аппоматтокс шүүхийн байранд Грантад бууж өгснөөр Холбооны хүчний эсэргүүцэл нуран унажээ.

Америкийн иргэний дайн АНУ-ын түүхэн дэх хамгийн их цус урсгасан дайн болсон бөгөөд нийт 620,000 цэрэг амиа алдаж, тодорхойгүй тооны энгийн иргэд алагдсан юм. Дайны үр дүнд АНУ-д боолчлолыг устгаж, Нэгдсэн Улсыг сэргээн байгуулж, холбооны засгийн газрын үүргийг бэхжүүлсэн. Америкийн иргэний дайны нийгэм, улс төр, эдийн засаг, арьс өнгөний асуудал [[АНУ-ын сэргээн босголтын үе]]ийг хэлбэржүүлсэн бөгөөд XXI зуунд ч нөлөөллөө үзүүлсээр байна.

== Эшлэл ==
{{reflist|2}}

== Лавлах материал ==
{{col-begin}}
{{col-break}}

;Тойм
<div class="references-small">
* Beringer, Richard E., Archer Jones, and Herman Hattaway, ''Why the South Lost the Civil War'' (1986) influential analysis of factors; ''The Elements of Confederate Defeat: Nationalism, War Aims, and Religion'' (1988), abridged version
* [[Bruce Catton|Catton, Bruce]], ''The Civil War'', American Heritage, 1960, ISBN 0-8281-0305-4, illustrated narrative
* Davis, William C. ''The Imperiled Union, 1861–1865'' 3v (1983)
* Donald, David ''et al. The Civil War and Reconstruction'' (latest edition 2001); 700 page survey
* Eicher, David J., ''The Longest Night: A Military History of the Civil War'', (2001), ISBN 0-684-84944-5.
* Fellman, Michael ''et al. This Terrible War: The Civil War and its Aftermath'' (2nd ed. 2007), 544 page survey
* [[Shelby Foote|Foote, Shelby]]. ''[[The Civil War: A Narrative]]'' (3 volumes), (1974), ISBN 0-394-74913-8. Highly detailed military narrative covering all fronts
* [[James M. McPherson|McPherson, James M.]] ''Battle Cry of Freedom: The Civil War Era'' (1988), 900 page survey of all aspects of the war; Pulitzer prize
* [[James M. McPherson]]. ''Ordeal By Fire: The Civil War and Reconstruction'' (2nd ed 1992), textbook
* [[Allan Nevins|Nevins, Allan]]. ''[[Ordeal of the Union]]'', an 8-volume set (1947–1971). the most detailed political, economic and military narrative; by Pulitzer Prize winner
** 1. Fruits of Manifest Destiny, 1847–1852; 2. A House Dividing, 1852–1857; 3. Douglas, Buchanan, and Party Chaos, 1857–1859; 4. Prologue to Civil War, 1859–1861; 5. The Improvised War, 1861–1862; 6. War Becomes Revolution, 1862–1863; 7. The Organized War, 1863–1864; 8. The Organized War to Victory, 1864–1865
* Rhodes, James Ford. [http://www.bartleby.com/252/ ''History of the Civil War, 1861–1865 (1918)], Pulitzer Prize; a short version of his 5-volume history
* Ward, Geoffrey C. ''The Civil War'' (1990), based on PBS series by [[Ken Burns]]; visual emphasis
* Weigley, Russell Frank. ''A Great Civil War: A Military and Political History, 1861–1865'' (2004); primarily military</div>

;Лавлах ном
<div class="references-small">
* Blair, Jayne E. ''The Essential Civil War: A Handbook to the Battles, Armies, Navies And Commanders'' (2006)
* Carter, Alice E. and Richard Jensen. ''The Civil War on the Web: A Guide to the Very Best Sites-'' 2nd ed. (2003)
* Current, Richard N., ''et al.'' eds. ''Encyclopedia of the Confederacy'' (1993) (4 Volume set; also 1 vol abridged version) (ISBN 0-13-275991-8)
* Faust, Patricia L. (ed.) ''Historical Times Illustrated Encyclopedia of the Civil War'' (1986) (ISBN 0-06-181261-7) 2000 short entries
* Esposito, Vincent J., ''West Point Atlas of American Wars'' online edition 1995
* Heidler, David Stephen, ed. ''Encyclopedia of the American Civil War: A Political, Social, and Military History'' (2002), 1600 entries in 2700 pages in 5 vol or 1-vol editions
* Resch, John P. ''et al.'', ''Americans at War: Society, Culture and the Homefront vol 2: 1816–1900'' (2005)
* Tulloch, Hugh. ''The Debate on the American Civil War Era'' (1999), historiography
* Wagner, Margaret E. Gary W. Gallagher, and Paul Finkelman, eds. ''The Library of Congress Civil War Desk Reference'' (2002)
* Woodworth, Steven E. ed. ''American Civil War: A Handbook of Literature and Research'' (1996) (ISBN 0-313-29019-9), 750 pages of historiography and bibliography [http://www.questia.com/read/14877569?title=The%20American%20Civil%20War%3a%20A%20Handbook%20of%20Literature%20and%20Research online edition]</div>

{{col-break}}

;Намтрууд
<div class="references-small">
* ''American National Biography'' 24 vol (1999), essays by scholars on all major figures; [http://www.anb.org/aboutanb.html online and hardcover editions at many libraries]
* McHenry, Robert ed. ''Webster's American Military Biographies'' (1978)
* Warner, Ezra J., ''Generals in Blue: Lives of the Union Commanders'', (1964), ISBN 0-8071-0822-7
* Warner, Ezra J., ''Generals in Gray: Lives of the Confederate Commanders'', (1959), ISBN 0-8071-0823-5</div>

;Цэргүүд
<div class="references-small">
* Berlin, Ira, et al, eds. ''Freedom's Soldiers: The Black Military Experience in the Civil War'' (1998)
* Hess, Earl J. ''The Union Soldier in Battle: Enduring the Ordeal of Combat'' (1997)
* McPherson, James. ''For Cause and Comrades: Why Men Fought in the Civil War '' (1998)
* Wiley, Bell Irvin. ''The Life of Johnny Reb: The Common Soldier of the Confederacy'' (1962) (ISBN 0-8071-0475-2)
* Wiley, Bell Irvin. ''Life of Billy Yank: The Common Soldier of the Union'' (1952) (ISBN 0-8071-0476-0)</div>

;Анхдагч эх сурвалж
<div class="references-small">
* Commager, Henry Steele (ed.). ''The Blue and the Gray. The Story of the Civil War as Told by Participants.'' (1950), excerpts from primary sources
* Hesseltine, William B. ed.; ''The Tragic Conflict: The Civil War and Reconstruction'' (1962), excerpts from primary sources</div>
{{col-end}}

== Цахим холбоос ==
* [https://web.archive.org/web/20081104071442/http://historicalpreservation.org/civilwar/ohio/ Ohio in the Civil War Archive: Collaborative research archive]
* [http://sunsite.utk.edu/civil-war/reasons.html Declarations of Causes of Secession]
* [http://teachingamericanhistory.org/library/index.asp?documentprint=76 Alexander Stephens' Cornerstone Speech]
* [http://www.civilwarhome.com/lincolntroops.htm Lincoln's Call for Troops]
* [https://web.archive.org/web/20080102180529/http://www.civil-war.net/ The Civil War Home Page]
* [http://www.archives.gov/research/civil-war/photos/index.html Civil War photos] at the [[National Archives and Records Administration|National Archives]]
* [https://web.archive.org/web/20090115145808/http://www.virginia.org/site/features.asp?FeatureID=198 Civil War in Virginia]
* [https://web.archive.org/web/20070610122246/http://www.cr.nps.gov/history/books-title.htm Online texts of Civil War books] at the [[National Park Service]]
* [http://sunsite.utk.edu/civil-war/generals.html University of Tennessee: U.S. Civil War Generals]
* [http://www.pbs.org/civilwar ''The Civil War''], a [[Public Broadcasting Service|PBS]] documentary by [[Ken Burns]]
* Individual state's contributions to the Civil War: [http://www.militarymuseum.org/HistoryCW.html California], [http://www.floridamemory.com/OnlineClassroom/FloridaCivilWar/index.cfm Florida], [http://www.illinoiscivilwar.org/ Illinois #1], [http://www.rootsweb.com/~ilcivilw/ Illinois #2], [http://www.ohiocivilwar.com/ Ohio], [http://www.pacivilwar.com/ Pennsylvania]
* [http://www.dcmemorials.com/index_civ.htm Civil War Memorials in & around D.C.] (with photos)
* [http://www.vlib.us/eras/civil_war.html WWW-VL: History: USA Civil War 1855-1865]
* [http://www.civilwar.org Civil War Preservation Trust]
* [https://web.archive.org/web/20201026023712/http://www.civil-war-journeys.org/ Description and Pictures of Civil War Battlefields] Over 2,100 pictures from Civil War sites
* [http://www.gettysburg.edu/library/gettdigital/civil_war/civilwar.htm Civil War Era Digital Collection at Gettysburg College] This collection contains digital images of political cartoons, personal papers, pamphlets, maps, paintings and photographs from the Civil War Era held in Special Collections at Gettysburg College.
* [http://www.nps.gov/history/nr/twhp/wwwlps/lessons/73morgan/73morgan.htm ''”Fort Morgan and the Battle of Mobile Bay”'', a National Park Service Teaching with Historic Places (TwHP) lesson plan]
* [http://www.nps.gov/history/nr/twhp/wwwlps/lessons/70prairie/70prairie.htm ''”Battle of Prairie Grove: Civilian Recollections of the Civil War”'', a National Park Service Teaching with Historic Places (TwHP) lesson plan]
* [http://www.nps.gov/history/NR/twhp/wwwlps/lessons/11andersonville/11andersonville.htm ''“Andersonville: Prisoner of War Camp”'', a National Park Service Teaching with Historic Places (TwHP) lesson plan]
* [http://www.brettschulte.net/CWBlog TOCWOC Civil War Blog] A group Civil War blog consisting of informed amateurs.
* [http://cwba.blogspot.com/ Civil War Books and Authors Blog] A Civil War blog focusing mainly on book reviews.
* [http://cwbn.blogspot.com/ Civil War Bookshelf] American Civil War historiography and publishing blogged daily by Dimitri Rotov.
* [https://web.archive.org/web/20101027121919/http://encyclopediaofalabama.org/face/Article.jsp?id=h-1429 American Civil War in Alabama, Encyclopedia of Alabama]
* [http://battleofolustee.org/uniforms/uniforms.html U.S. Civil War Era Uniforms and Accouterments]
[[Ангилал:Америкийн иргэний дайн| ]]
[[Ангилал:Иргэний дайн]]
[[Ангилал:Нэгдсэн Улсын дайн]]
[[Ангилал:Хойд Америкийн дайн]]
[[Ангилал:19-р зууны дайн]]
[[Ангилал:1860-д он]]