Америкийн иргэний дайн

Америкийн иргэний дайн

Зүүн дээд: Рөүзенкранс Теннессийн Стөүнз голын тулалдааны үеэр; баруун дээд: Геттисбургт олзлогдсон Холбооны улсын цэргүүд; доор: Арканзасын Форт Хиндмэний тулалдаан
Огноо 1861 оны 4-р сарын 12 - 1865 оны 4-р сарын 9 (сүүлийн тулалдаан 1865 оны 5-р сарын 13-нд дууссан)
Байрлал Голдуу АНУ-ын өмнөд хэсгээр
Үр дагавар Нэгдсэн Улсын ялалт; Сэргээн босголт; АНУ-д боолчлол устсан
Байлдагч талууд

Нэгдсэн Улс

Америкийн Холбооны Улс

Удирдагчид
Нэгдсэн Улсын удирдагчид
Холбооны Улсын удирдагчид
Цэргийн хүч
2,200,000 1,064,000
Хохирол
110,000 хүн тулалдаанд амь үрэгдсэн
нийт 360,000 хүн амь үрэгдсэн
275,200 хүн шархадсан
93,000 хүн тулалдаанд амь үрэгдсэн
нийт 260,000 хүн амь үрэгдсэн
137,000+ хүн шархадсан

Америкийн иргэний дайн (1861–1865) буюу Муж улсуудын хоорондох дайн АНУ-д гарсан иргэний дайн юм. Өмнөдийн боолчлолыг устгаагүй 11 муж улс АНУ-аас салан тусгаарлаж Америкийн Холбооны Улс байгуулснаа зарлажээ. Тэд Жефферсон Дэвисээр удирдуулан АНУ-ын холбооны засгийн газрын эсрэг ("Нэгдсэн Улс") тулалдсан бөгөөд холбооны засгийн газрыг бүх чөлөөт муж улсууд болон хилийн боолчлол бүхий таван муж улс дэмжиж байв.

1860 оны АНУ-ын Ерөнхийлөгчийн сонгуульд Абрахам Линколноор удирдуулсан Бүгд Найрамдах Нам боолчлолыг одоо байгаа муж улсуудаас цааш дэлгэрүүлэхийн эсрэг сонгуулийн кампанит ажлаа өрнүүлсэн. Энэ сонгуульд Бүгд Найрамдах Нам ялсны дараа Линколныг 1861 оны 3-р сарын 4-нд албаа хүлээж авахаас өмнө Өмнөдийн 7 муж улс Нэгдсэн Улсаас салснаа тунхаглажээ. Засгийн эрхээ өгч, авалцаж байгаа талууд хоёулаа энэхүү салан тусгаарлалтыг Нэгдсэн Улсын эсрэг боссон хэрэг гэж үзжээ.

1861 оны 4-р сарын 12-нд Холбооны цэргийн хүч Өмнөд Каролиний Форт Самтер дахь АНУ-ын цэргийн бааз руу довтолсноор дайн эхэлжээ. Үүний хариуд Линколн муж улс бүрээс сайн дурын арми бүрдүүлэхийг уриалжээ. Энэ уриалгын хариуд Өмнөдийн боолчлол бүхий дөрвөн муж улс салан тусгаарласнаа мэдэгдэв. Дайны эхэн үед Нэгдсэн Улсын хүч хилийн муж улсуудыг хяналтдаа авч, Нэгдсэн Улсын хориглолтыг байгуулах үед хоёр тал армиа бүрдүүлжээ. 1862 оны 9-р сард Линколн Боолчлолоос чөлөөлөх тунхаг гаргаснаар Өмнөдөд боолчлолыг устгахыг дайны зорилго болгосон бөгөөд Британичуудыг оролцохоос түдгэлзэхэд хүргэсэн. Холбооны хүчний командлагч Роберт Э. Ли зүүн зүгт тулалдаанд ялж байсан боловч 1863 онд түүний хойд зүгт хийсэн давшилт Геттисбургт няцаагдаж, баруун зүгт Нэгдсэн Улсын хүч Виксбургийн тулалдаанаар Миссиссиппи голыг эзлэн авч, Холбооны хүчийг хоёр хэсэгт тасаджээ. Удаан хугацааны турш Нэгдсэн Улс хүн хүч, материал хэрэгслээр илүү хангагдаж байсны ачаар 1864 онд Улиссес С. Грант Литэй хүчийг нь барах тулалдаан хийж байх үед, Нэгдсэн Улсын генерал Виллиам Шерман Жоржиа муж улсын Атланта хотыг эзэлж, далай хүртэл давшжээ. 1865 оны 4-р сарын 9-нд Ли Аппоматтокс шүүхийн байранд Грантад бууж өгснөөр Холбооны хүчний эсэргүүцэл нуран унажээ.

Америкийн иргэний дайн АНУ-ын түүхэн дэх хамгийн их цус урсгасан дайн болсон бөгөөд нийт 620,000 цэрэг амиа алдаж, тодорхойгүй тооны энгийн иргэд алагдсан юм. Дайны үр дүнд АНУ-д боолчлолыг устгаж, Нэгдсэн Улсыг сэргээн байгуулж, холбооны засгийн газрын үүргийг бэхжүүлсэн. Америкийн иргэний дайны нийгэм, улс төр, эдийн засаг, арьс өнгөний асуудал АНУ-ын сэргээн босголтын үеийг хэлбэржүүлсэн бөгөөд XXI зуунд ч нөлөөллөө үзүүлсээр байна.

Эшлэл[засварлах | кодоор засварлах]

Лавлах материал[засварлах | кодоор засварлах]

Тойм
  • Beringer, Richard E., Archer Jones, and Herman Hattaway, Why the South Lost the Civil War (1986) influential analysis of factors; The Elements of Confederate Defeat: Nationalism, War Aims, and Religion (1988), abridged version
  • Catton, Bruce, The Civil War, American Heritage, 1960, ISBN 0-8281-0305-4, illustrated narrative
  • Davis, William C. The Imperiled Union, 1861–1865 3v (1983)
  • Donald, David et al. The Civil War and Reconstruction (latest edition 2001); 700 page survey
  • Eicher, David J., The Longest Night: A Military History of the Civil War, (2001), ISBN 0-684-84944-5.
  • Fellman, Michael et al. This Terrible War: The Civil War and its Aftermath (2nd ed. 2007), 544 page survey
  • Foote, Shelby. The Civil War: A Narrative (3 volumes), (1974), ISBN 0-394-74913-8. Highly detailed military narrative covering all fronts
  • McPherson, James M. Battle Cry of Freedom: The Civil War Era (1988), 900 page survey of all aspects of the war; Pulitzer prize
  • James M. McPherson. Ordeal By Fire: The Civil War and Reconstruction (2nd ed 1992), textbook
  • Nevins, Allan. Ordeal of the Union, an 8-volume set (1947–1971). the most detailed political, economic and military narrative; by Pulitzer Prize winner
    • 1. Fruits of Manifest Destiny, 1847–1852; 2. A House Dividing, 1852–1857; 3. Douglas, Buchanan, and Party Chaos, 1857–1859; 4. Prologue to Civil War, 1859–1861; 5. The Improvised War, 1861–1862; 6. War Becomes Revolution, 1862–1863; 7. The Organized War, 1863–1864; 8. The Organized War to Victory, 1864–1865
  • Rhodes, James Ford. History of the Civil War, 1861–1865 (1918), Pulitzer Prize; a short version of his 5-volume history
  • Ward, Geoffrey C. The Civil War (1990), based on PBS series by Ken Burns; visual emphasis
  • Weigley, Russell Frank. A Great Civil War: A Military and Political History, 1861–1865 (2004); primarily military
Лавлах ном
  • Blair, Jayne E. The Essential Civil War: A Handbook to the Battles, Armies, Navies And Commanders (2006)
  • Carter, Alice E. and Richard Jensen. The Civil War on the Web: A Guide to the Very Best Sites- 2nd ed. (2003)
  • Current, Richard N., et al. eds. Encyclopedia of the Confederacy (1993) (4 Volume set; also 1 vol abridged version) (ISBN 0-13-275991-8)
  • Faust, Patricia L. (ed.) Historical Times Illustrated Encyclopedia of the Civil War (1986) (ISBN 0-06-181261-7) 2000 short entries
  • Esposito, Vincent J., West Point Atlas of American Wars online edition 1995
  • Heidler, David Stephen, ed. Encyclopedia of the American Civil War: A Political, Social, and Military History (2002), 1600 entries in 2700 pages in 5 vol or 1-vol editions
  • Resch, John P. et al., Americans at War: Society, Culture and the Homefront vol 2: 1816–1900 (2005)
  • Tulloch, Hugh. The Debate on the American Civil War Era (1999), historiography
  • Wagner, Margaret E. Gary W. Gallagher, and Paul Finkelman, eds. The Library of Congress Civil War Desk Reference (2002)
  • Woodworth, Steven E. ed. American Civil War: A Handbook of Literature and Research (1996) (ISBN 0-313-29019-9), 750 pages of historiography and bibliography online edition


Намтрууд
Цэргүүд
  • Berlin, Ira, et al, eds. Freedom's Soldiers: The Black Military Experience in the Civil War (1998)
  • Hess, Earl J. The Union Soldier in Battle: Enduring the Ordeal of Combat (1997)
  • McPherson, James. For Cause and Comrades: Why Men Fought in the Civil War (1998)
  • Wiley, Bell Irvin. The Life of Johnny Reb: The Common Soldier of the Confederacy (1962) (ISBN 0-8071-0475-2)
  • Wiley, Bell Irvin. Life of Billy Yank: The Common Soldier of the Union (1952) (ISBN 0-8071-0476-0)
Анхдагч эх сурвалж
  • Commager, Henry Steele (ed.). The Blue and the Gray. The Story of the Civil War as Told by Participants. (1950), excerpts from primary sources
  • Hesseltine, William B. ed.; The Tragic Conflict: The Civil War and Reconstruction (1962), excerpts from primary sources

Цахим холбоос[засварлах | кодоор засварлах]