Геологи хуудасны эх кодыг харах

[[Image:World geologic provinces.jpg|thumb|300px|Дэлхийн геологийн үндсэн мужууд
<br />
'''[[Дэлхийн царцдас|Далайн царцдас]]'''
{{legend|#cde|0-20 сая жил}}
{{legend|#abc|20-65 сая жил}}
{{legend|#89a|>65 сая жил}}
'''[[Геологийн үндсэн муж]]ууд'''
{{legend|#f96|[[Бамбай (геологи)|Бамбай (щит)]]}}
{{legend|#f9c|[[Платформ]]}}
{{legend|#9fc|[[Ороген]]}}
{{legend|#9cf|[[Сав газар]]}}
{{legend|#969|Томоохон [[магмын чулуулаг|вулкан-плутон]] бүс}}
{{legend|#ff9|Шилжилтийн (тэлж буй) [[Дэлхийн царцдас|царцдас]]|border=#dc8}}
]]
'''Геологи''' ([[Грек хэл|Грек]] гаралтай: γη, ge, "дэлхий"; ба λόγος, logos, "судлал") нь [[дэлхий]]г судалдаг салбар шинжлэх ухаан бөгөөд түүнийг бүрдүүлэгч [[эрдэс]], [[Чулуу|чулуулгийн]] найрлага, [[структур]], [[физик]] шинж чанар, хөгжлийн түүх, явагдаж буй төрөл бүрийн процессуудыг судлана. 
Геологичид нь геологийн шинжлэх ухааныг хөгжүүлэгч, дэлхий болоод [[нар]]ны бусад гаригуудын [[хими]], физик шинж чанарыг судалдаг бүлэг хүмүүс юм. Эдгээр хүмүүс нь [[Дэлхий#Дэлхийн үүсэл|дэлхийн нас]], [[Дэлхий#Дэлхийн үүсэл|үүсэл]], [[Дэлхий#Дэлхийн дотоод бүтэц|дотоод бүтэц]] гэх мэт онолын судалгаа, мөн байгалийн баялгийг (эрчим хүчний түүхий эд болох [[нүүрс]], [[газрын тос]], [[байгалийн хий]], төрөл бүрийн [[металл]]ууд болох [[төмөр]], [[зэс]], [[Уран (химийн элемент)|уран]], мөн [[үнэт чулуу]], [[барилгын материал]]ыг) нээх, үүсэх зүй тогтолыг илрүүлэх зорилготойгоор судалгаа хийнэ.

== Түүх ==
Зарим судлаачдынхаар геологийн шинжлэх ухааныг Абу ал-Раихан ал-Бируни (Abu al-Rayhan al-Biruni) (МЭ [[973]]-[[1048]]) үндэслэсэн гэж үздэг бөгөөд түүний бүтээлд Энэтхэгийн геологийн тогтцын талаар тэмдэглэсэн байдаг. Мөн Хятадын эрдэмтэн Шен Куа (Shen Kua) (МЭ [[1031]]-[[1095]]) [[далай]]н эргээс хол байрлах уулнаас олдсон хясааны үлдэгдэл дээр тулгуурлан хуурай газар нь уулын [[өгөршил]] болон [[Шаварлаг чулуулаг|шаварлаг чулуулгийн]] хуримтлалаар үүсдэг гэж бичиж байв.  

[[1556]] онд хэвлэгдсэн, [[физикч]] Георг Агрикола ([[1494]]-[[1555]])-гийн "De re metallica libri XII" ном нь салхи усны эрчим хүч, хүдэр хайлуулах, [[хүдэр]] тээвэрлэх, [[натри]], [[хүхэр]], [[хөнгөн цагаан]]ыг ялгаж авах, мөн удирдлага, зохион байгуулалтын талаар нилээн иж бүрнээр нь авч үзсэн анхны дорвитой бүтээл бөгөөд, Николас Стено ([[1638]]-[[1686]]) [[Тунамал чулуулаг|тунамал чулуулгийн]] үелэлийн талаархи (анхдагч байрлал нь хэвтээ байсан талаар) ойлголтуудыг гаргаж тавьсан байна. 

[[Вильям Смит]] ([[1769]]-[[1839]]) анхны геологийн зургуудын нэгийг зурсан бөгөөд тунамал чулуулаг үелэн байрлах, энэ үелэлийн дарааллыг амьтдын үлдэгдлээр тогтоож болох талаар бичиж байжээ. 

[[Жэймс Хаттон]]ыг орчин үеийн геологийг үндэслэгч гэж үздэг байна. Тэрээр [[1785]] онд "Дэлхийн онол" (Theory of the Earth) өгүүлэгтээ уул нурууд элэгдэж, далай, тэнгисийн ёроолд шинэ чулуулаг үүсэн, улмаар тэнгисийн ёроол өргөгдөн хуурай газар бий болно гээд энэ бүх процесст маш урт хугацаа хэрэгтэй бөгөөд [[Дэлхий]]н нас одоо таамаглаж байгаагаас хамаагүй хөгшин гэж бичиж байв. [[1795]] онд энэ талаар 2 боть хэвлүүлжээ. 

[[Жоржес Кувиер]] ба Александр Бронгниарт нар 1811 онд чулуужсан зааны ясны олдвор дээр тулгуурлан [[Дэлхий]]н насны талаар Францд өгүүлэл хэвлүүлсэн байна. Тэд [[давхрага зүй]]н тулгуур ойлголт болох үелэлийн талаар Вильям Смитийн судалгаанаас хамааралгүйгээр гаргаж тавьсан байна.

[[Зураг:Wegener.jpg|thumb|right|[[Плит тектоник]] - [[Далайн царцдас]] тэлэх болон тивүүд нүүхийг дэлхийн бөмбөрцөг дээр үзүүлсэн нь]]

[[Чарлз Лиелл]] (Charles Lyell) "Геологийн үндсүүд" (Principles of Geology) номоо анх 1830 онд хэвлүүлсэн бөгөөд [[1875]] онд нас барах хүртлээ хэд хэдэн удаа шинэчилж, дахин хэвлүүлсэн Түүний ''униформизм (uniformitarianism)'' онол нь геологийн үйл явцууд дэлхийн хөгжлийн туршид удаан бөгөөд тасралтгүй явагдах ба одоо ч үргэлжилсээр байна гэж үздэг байна. Униформизмийн эсрэг онолоор (сүйрлийн онол - ''catastrophism'') бол геологийн тогтолцооний зааг бүрд хүчтэй сүйрэл явагддаг, энэ сүйрлээр үүссэн зүйлс өөрчлөгддөггүй гэж үздэг байв.  

[[19-р зуун]]д геологийн үндсэн асуудал "Дэлхийн нас"-ыг тогтоох байсан ба 100,000-аас тэрбум жил хүртэл олон янзын тооцоонууд хийж байв. 

[[20-р зуун]]д геологийн шинжлэх ухаанд гарсан томоохон дэвшил бол 1960-аад онд боловсрогдсон [[Плит тектоник|плит тектоникийн онол]] юм. Уг онолын тулгуур нь [[далайн царцдас]] шинээр үүсэх болон тивүүд нүүх үзэгдэл юм. Уг онол нь Дэлхий судлалын бүх шинжлэх ухаанд эрс өөрчлөлт оруулсан болно.

Тивүүд нүүх онолыг анх [[1908]] онд Франк Бурслэй Тэйлор дэвшүүлж, Альфрэд Вегенер ([[1912]]) болон Артур Холмес өргөжүүлсэн боловч, [[1960]]-аад оны эцэс буюу [[Плит тектоник|плит тектоникийн онол]] хүртэл нийтээр хүлээн зөвшөөрөгдөөгүй байна.

== Геологийн тулгуур ойлголтууд ==
Эдгээр тулгуур ойлголтууд нь [[Тунамал чулуулаг|тунамал чулуулгийн]] [[харьцангуй нас]] болон гарал үүслийг тогтоох боломж олгоно. 

'''[[Интрүүз]] болон тунамал чулуулгийн хоорондын хамаарал''' - Хэрэв ямар нэгэн [[интрүүз]] чулуулаг [[Тунамал чулуулаг|тунамал чулуулгийг]] огтлосон байвал тухайн интрүүз чулуулаг нь тунамал чулуулгаас сүүлд үүссэн, насны хувьд залуу байна. Интрүүз чулуулгийн хэд хэдэн төрөл байх бөгөөд жишээлбэл, [[батолит]], [[Судал (структур геологи)|судал]], [[дайк]] гэх мэт.

'''Чулуулаг болон хагарлын хоорондын хамаарал''' - Хэрэв [[хагарал]] ямар нэгэн чулуулгийг бүтэн огтолсон байвал уг [[хагарал]] нь тухайн чулуулгаас сүүлд үүссэн, залуу байна. Хэрэв хагарал, ямар нэгэн чулуулгийн үеэр хучигдсан байвал уг хагарал нь түүнийг хучиж буй чулуулгаас хөгшин байна.

'''Хэмхдэсийн зарчим''' - [[Тунамал чулуулаг|Хэмхдэст чулуулгийн]] хэмхдэс нь уг хэмхдэст чулуулгаасаа хөгшин байна. Учир нь ямар нэгэн чулуулгийн өгөршлийн үр дүнд хэмхдэс эхэлж үүснэ. Улмаар уг хэмхдэс зөөгдөн хуримтлагдаж, барьцалдан хэмхдэст чулуулгийн формаци үүсгэнэ. 

'''Униформизмийн зарчим''' - Одоо үед явагдаж буй геологийн янз бүрийн процессуудыг судлаж, мэдсэний үндсэн дээр геологийн өнгөрсөн цаг үед явагдсан үйл явцыг танин мэдэж болно гэсэн зарчим юм. Уг зарчмыг Шотландын физикч, геологич [[Жэймс Хаттон]] үндэслэсэн ба "Дэлхийн өнгөрсөн түүх одоо болж буй зүйлсээр зайлшгүй тайлбарлагдах ёстой", "Одоо үе бол өнгөрснийг тайлах түлхүүр" гэж үзэж байв.  

'''Байрлалын зарчим''' - Хэрэв [[Тунамал чулуулаг|тунамал хурдсын]] давхрага [[тектоник хөдөлгөөн]]д өртөөгүй бол, эхэлж үүссэн хөгшин хурдас нь доороо, залуу хурдас нь дээд талдаа байрлана.

'''Амьтны [[чулуужсан үлдэгдэл]] хадгалагдах зарчим''' - Тодорхой нэг цаг хугацаанд тодорхой бүс нутагт, эсвэл бүх дэлхий даяар тархан амьдарч байсан амьтны үлдэгдэл нь тухайн цаг хугацаанд хуримтлагдсан тунамал чулуулагт хадгалагдан үлдэх ба энэ үлдэгдэл дээр тулгуурлан уг тунамал чулуулгийн нас болон, бусад (дээр нь, эсвэл доор нь хуримтлагдсан) чулуулгийн насыг тогтоох боломж олгоно. Уг санааг анх [[Вильям Смит]] дэвшүүлсэн болно.

== Геологийн шинжлэх ухааны зарим салбарууд ==
[[Зураг:Syncline and anticline.jpg|thumb|300px|Антиклиналь болон синклиналь стрүктүүр]]

* [[Ашигт малтмалын геологи]]
* [[Геоархеологи]]
* [[Геомикробиологи]]
* [[Геоморфологи]]
* [[Геохими]]
* [[Геофизик]]
* [[Гидрогеологи]]
* [[Давхрага зүй]]
* [[Далай судлал]]
* [[Дөрөвдөгчийн геологи]]
* [[Инженер геологи]]
* [[Кристаллографи]]
*Металлоген
* [[Палеонтологи]]
* [[Петрологи]]
* [[Плит тектоник]]
* [[Седиментологи]]
* [[Структур геологи]]
* [[Түүхэн геологи]]
* [[Эрдэс судлал]]
* [[Эртний цаг уур]]
* [[Стратиграфи]]

== Бусад холбоотой сэдвүүд ==

* [[Эрдэс]]
* [[Чулуу]]
* [[Плит тектоник]]
* [[Шатах ашигт малтмал]]

== Гадны холбоос ==
{{commons|Category:Geology}}
* James Hutton's [http://www.mala.bc.ca/~johnstoi/essays/Hutton.htm  ''Theory of the Earth''] Жеймс Хаттоны "Дэлхийн онол"
* James Hutton's [http://www.uwmc.uwc.edu/geography/hutton/hutton.htm ''Theory of the Earth & Abstract of the Theory of the Earth''] Жеймс Хаттоны "Дэлхийн онол" ба "Дэлхийн онол"-ын товч хураангуй
* [http://www.catalogmineralov.ru Каталог минералов] Эрдсийн каталоги (Орос хэл дээр)

{{Байгалийн шинжлэх ухаанууд}}

[[Ангилал:Геологи| ]]
[[Ангилал:Байгалийн шинжлэх ухаан]]
[[Ангилал:Шинжлэх ухааны мэргэжлийн салбар]]

{{sci-stub}}