Латви хуудасны эх кодыг харах

{{Short description|Хойд Европ дахь улс}}
{{about|Бүгд Найрамдах Латви Улсын}}
{{Инфобокс улс
| conventional_long_name = Бүгд Найрамдах Латви Улс
| common_name            = Латви
| native_name            = {{ubl|{{native name|lv|Latvijas Republika}}|{{native name|ltg|Latvejas Republika}}|{{native name|liv|Lețmō Vabāmō}}}}
| image_flag             = Flag of Latvia.svg
| flag_type              = [[Латвийн төрийн далбаа|Төрийн далбаа]]
| image_coat             = Coat of arms of Latvia.svg
| symbol_width           = 100px
| symbol_type            = [[Латвийн төрийн сүлд|Сүлд]]
| national_anthem        = {{native name|lv|[[Латвийн төрийн дуулал|Dievs, svētī Latviju!]]|nolink=yes}}<br />("Бурхан Латвийг адислаг!"){{parabr}}{{center|[[File:Latvian National Anthem.ogg]]}}
| image_map              = EU-Latvia.svg
| map_caption            = {{map caption |location_color=хар ногоон |region=Европ |region_color=хар саарал |subregion=[[Европын Холбоо]] |subregion_color=ногоон |legend=EU-Latvia.svg}}
| capital                = [[Рига]]
| coordinates            = {{Coord|56|57|N|24|6|E|type:city}}
| largest_city           = capital
| official_languages     = [[Латви хэл]]<sup>a</sup>
| languages_type         = Хүлээн зөвшөөрөгдсөн хэл
| languages              = [[Ливони хэл]]<br />[[Латгал хэл]]
| ethnic_groups          = {{unbulleted list
 | 63.0% [[Латвичууд]]
 | 24.2% [[Латви дахь оросууд|Оросууд]]
 | 3.1% [[Латви дахь беларусьчууд|Беларусь]]
 | 2.2% [[Украинчууд]]
 | 1.9% [[Латви дахь польшууд‎|Польшууд‎]]
 | 1.1% [[Литвачууд]]
 | 0.3% [[Цыганууд|Цыган]]
 | 0.2% [[Латви дахь еврейчүүдийн түүх|Еврей]]
 | {{nowrap|4% [[Латвийн хүн ам|Бусад{{\}}<br />Хариулаагүй]]}}
 }}
| ethnic_groups_year     = 2022<ref name=nat>{{cite web |author=Social Statistics Department of Latvia |title=Pastāvīgo iedzīvotāju etniskais sastāvs reģionos un republikas pilsētās gada sākumā |url=https://data.stat.gov.lv/pxweb/lv/OSP_PUB/START__POP__IR__IRE/IRE010/table/tableViewLayout1/ }}</ref>
| religion               = {{ublist |item_style=white-space:nowrap; |64% [[Христийн шашин|Христ]]  |&bull; 36% [[Латвийн Евангелийн Лютеран сүм|Лютеран]]  |&bull; 17% [[Латви дахь католик сүм|Католик]]  |&bull; 9% [[Латвийн үнэн алдартны сүм|Ортодокс]]  |&bull; 2% Бусад [[Христийн урсгалын жагсаалт|урсгал]]  |35% [[Шашин шүтэхгүй байдал|Шашингүй]] |1% [[Латви дахь шашин шүтлэг|Бусад]]}}
| religion_year          = 2018
| religion_ref           = <ref>{{cite web | url=https://www.state.gov/reports/2019-report-on-international-religious-freedom/latvia/#:~:text=According%20to%20the%20Annual%20Report,(9%20percent)%2C%20the%20latter | title=Latvia }}</ref>
| demonym                = [[Латвичууд]]
| government_type        = [[Нэгдмэл парламентын бүгд найрамдах улс]]
| leader_title1          = [[Латвийн ерөнхийлөгч|Ерөнхийлөгч]]
| leader_name1           = [[Эдгарс Ринкевичс]]
| leader_title2          = [[Латвийн Ерөнхий Сайд|Ерөнхий Сайд]]
| leader_name2           = [[Кришьянис Кариньш]]
| leader_title3          = [[Сеймийн дарга]]
| leader_name3           = [[Эдвардс Смилтенс]]
| legislature            = [[Сейм (Латви)|Сейм]]
| sovereignty_type       = [[Латвийн түүх|Тусгаар тогтнол]]
| sovereignty_note       = ([[Ваймарын Бүгд Найрамдах Улс|Герман]] болон [[ЗХУ]]-аас)
| established_event1     = [[Бүгд Найрамдах Латви Улсын тусгаар тогтнолыг сэргээх тухай тунхаглал#Түүх ба хууль зүйн үндэслэл|Тунхагласан]]<ref name=Germanis />
| established_date1      = 11 сарын 18, 1918
| established_event2     = [[Бүгд Найрамдах Латви Улсын тусгаар тогтнолыг сэргээх тухай тунхаглал#Түүх ба хууль зүйн үндэслэл|Хүлээн зөвшөөрөгдсөн]]
| established_date2      = 1 сарын 26, 1921
| established_event3     = {{nowrap|[[Латвийн Үндсэн хууль|Үндсэн хуулиа баталсан]]}}
| established_date3      = 11 сарын 7, 1922
| established_event4     = [[Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Латви Улс#Уналт, 1990–1991|Зөвлөлтийн түрэмгийллийн дараа сэргээн тогтсон]]<ref name="FINemb" />
| established_date4      = [[Зөвлөлтийн 1991 оны төрийн эргэлт хийх оролдлого|8 сарын 21, 1991]]
| established_event5     = {{nowrap|[[Европын Холбоо|ЕХ-д]] [[2004 оны Европын Холбооны өргөжилт|нэгдсэн]]}}
| established_date5      = 5 сарын 1, 2004
| area_km2               = 64,589
| area_rank              = 122 <!-- Area rank should match [[List of countries and dependencies by area]] -->
| area_sq_mi             = 24,938 <!--Do not remove per [[WP:Manual of Style/Dates and numbers]]-->
| percent_water          = 2.09 (2015)<ref>{{cite web|title=Surface water and surface water change|access-date=11 October 2020|publisher=[[Organisation for Economic Co-operation and Development]] (OECD)|url=https://stats.oecd.org/Index.aspx?DataSetCode=SURFACE_WATER#}}</ref>
| population_estimate    = 1,842,226<ref>{{Cite CIA World Factbook|country=Latvia|access-date=24 September 2022|year=2022}}</ref>
| population_estimate_year = 2022
| population_estimate_rank = 146
| population_density_km2 = 29.6
| population_density_sq_mi = 77
<!--Do not remove per [[WP:Manual of Style/Dates and numbers]]-->| population_density_rank = 147
| GDP_PPP                = {{increase}} $72.03 тэрбум<ref name="wb">{{cite web|url=https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2022/October|title=World Economic Outlook Database, October 2022|date=October 2022|website=IMF.org|publisher=[[International Monetary Fund]]|access-date= October 11, 2022}}</ref>
| GDP_PPP_year           = 2022
| GDP_PPP_rank           = 105
| GDP_PPP_per_capita     = {{increase}} $38,124<ref name=wb />
| GDP_PPP_per_capita_rank = 48
| GDP_nominal            = {{increase}} $40.588 тэрбум<ref name=wb />
| GDP_nominal_year       = 2022
| GDP_nominal_rank       = 100
| GDP_nominal_per_capita = {{increase}} $21,482<ref name=wb />
| GDP_nominal_per_capita_rank = 44
| Gini                   = 35.7 <!--number only-->
| Gini_year              = 2021
| Gini_change            = increase <!--increase/decrease/steady-->
| Gini_ref               = <ref name="eurogini">{{cite web|url=https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/tessi190/default/table?lang=en|title=Gini coefficient of equivalised disposable income|publisher=[[Eurostat]]|access-date=22 June 2022|archive-date=9 October 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20201009091832/https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/tessi190/default/table?lang=en|url-status=live}}</ref>
| Gini_rank              = 
| HDI                    = 0.863 <!--number only-->
| HDI_year               = 2021<!-- Please use the year to which the data refers, not the publication year-->
| HDI_change             = increase<!--increase/decrease/steady-->
| HDI_ref                = <ref name="UNHDR">{{cite web|url=https://hdr.undp.org/system/files/documents/global-report-document/hdr2021-22pdf_1.pdf|title=Human Development Report 2021/2022|language=en|publisher=[[United Nations Development Programme]]|date=September 8, 2022|access-date=September 8, 2022}}</ref>
| HDI_rank               = 39
| currency               = [[Евро]] ([[Еврогийн тэмдэг|€]])
| currency_code          = EUR
| time_zone              = [[Зүүн Европын Цаг|ЗЕЦ]]
| utc_offset             = +2
| utc_offset_DST         = +3
| time_zone_DST          = [[Зүүн Европын Зуны Цаг|ЗЕЗЦ]]
| date_format            = {{abbr|өө|өдөр}}/{{abbr|сс|сар}}/{{abbr|жжжж|жил}}
| drives_on              = баруун
| calling_code           = [[Латви дахь утасны дугаар|+371]]
| cctld                  = [[.lv]]<sup>c</sup>
| footnote_a             = [[Латви хэл]] нь цорын ганц албан ёсны хэл юм.<ref>{{cite web|url=http://www.saeima.lv/en/legislation/constitution|title=The Constitution of the Republic of Latvia, Chapter 1 (Article 4)|publisher=The Parliament of the Republic of Latvia|access-date=20 November 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20131205030657/http://www.saeima.lv/en/legislation/constitution|archive-date=5 December 2013}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.valoda.lv/en/downloadDoc_436/mid_566 |title=Official Language Law, Section 3 (Article 1) |publisher=The Parliament of the Republic of Latvia |access-date=20 November 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140104204308/http://www.valoda.lv/en/downloadDoc_436/mid_566 |archive-date=4 January 2014 }}</ref> [[Ливони хэл]] нь [[уугуул хэл]] гэж тооцогддог бөгөөд хууль эрх зүйн тусгай статустай байдаг.<ref>{{cite web |url=https://likumi.lv/ta/en/en/id/14740 |title=Official Language Law, Sections 4, 5 and 18 (Article 4) |publisher=Likumi.lv |access-date=7 October 2019 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20190705131333/https://likumi.lv/ta/en/en/id/14740 |archive-date=5 July 2019 }}</ref> [[Латгал хэл|Латгал]] бичгийн хэл болон [[Латвийн дохионы хэл]] нь мөн хууль ёсны тусгай статустай.<ref>{{cite web|url=http://www.valoda.lv/en/downloadDoc_436/mid_566 |title=Official Language Law, Section 3 (Articles 3 and 4) |publisher=The Parliament of the Republic of Latvia |access-date=20 November 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140104204308/http://www.valoda.lv/en/downloadDoc_436/mid_566 |archive-date=4 January 2014 }}</ref>
| footnote_b             = Латви улс нь 1918 оны 11 сарын 18-ны өдөр тунхагласнаас хойш [[де-юре]] үргэлжилсээр байгаа.
| footnote_c             = [[Европын Холбоо]]ны бусад гишүүн орнуудтай хамт [[.eu]] домэйныг мөн ашигладаг.
| today                  = 
}}

'''Латви''' ({{lang-lv|Latvija}}) албан ёсоор '''Бүгд Найрамдах Латви Улс''' ({{lang-lv|Latvijas Republika}}) Умард Европт оршдог [[Балтын гурван орон|Балтын 3 орны]] нэг юм. Латви хойгуураа [[Эстони]] (хилийн урт 343 км), урдуураа [[Литва]] (588 км), зүүнээрээ [[Орос]] (276 км), [[Беларусь]] (141 км)<ref>{{Webarchiv|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/lg.html |wayback=20110816115347 |text="Latvia" |archiv-bot=2023-09-26 12:47:34 InternetArchiveBot }} CIA. Retrieved 2008-12-15.</ref> гэх дөрвөн улстай газраар хиллэхээс гадна баруун талаараа [[Балтын тэнгис]]ээр өрнө зүгийн [[Швед]]тэй усан хил тогтсон байдаг. Латви нь 64,589 км<sup>2</sup> газар нутагтай бөгөөд 1,957,200 хүн амтай. Нийслэл хот нь [[Рига]] ба [[Даугавпилс]], [[Лиепая]], [[Елгава]], [[Юрмала]] хотууд томд тооцогддог байна.  

Хэдэн зууны [[Швед]], Польш-Литва, [[Оросын Хаант Улс|Оросын]] ноёрхлын дараа ба [[Дэлхийн нэгдүгээр дайн|Дэлхийн 1-р дайны]] дараа Бүгд Найрамдах Латви Улс [[1918 он|1918 оны]] [[11 сарын 18|11-р сарын 18-нд]] [[Оросын Хаант Улс|Оросын эзэнт гүрнээс]] салж тусгаар тогтнолоо зарласан. Хориод жил тусгаар байсны сүүлчээр [[дэлхийн II дайн]]ы дараа [[ЗХУ]]-ын бүрэлдэхүүнд орж ЗХУ-ын нэг Бүгд Найрамдах улс бол 45 жил ЗХУ-ын эрх мэдэлд багтаж байсан.  

[[1987 он|1987 оноос]] эхлэн тайван "Дуулж буй хувьсгал" нь Балтийн улсуудыг [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт холбоот улсаас]] чөлөөлөгдөхийг уриалж, Коммунист дэглэм хууль бусаар булаан авсныг буруушааж байв. [[1990 он|1990 оны]] [[5 сарын 4|5-р сарын 4-ний]] өдөр Бүгд Найрамдах Латви Улс тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхаглаж, [[1991 он|1991 оны]]   [[8 сарын 21|8-р сарын 21-ний]] өдөр де-факто тусгаар тогтнолоо сэргээсэн. Латви нь тусгаар тогтносон, бүгд найрамдах засаглалтай улс. Нийслэл [[Рига]] нь [[2014 он|2014 онд]] Европын Соёлын төв болж байсан. Улсын албан ёсны хэл нь [[латви хэл]] юм. Латви хэл бол [[Балт хэлнүүд|Балт төрлийн]] одоогоор оршин байгаа хоёр хэлний нэг.  

XIII-XX зууны үед харийн эрхшээлд байсан хэдий ч Латви үндэстэн нь хэл, хөгжмийн уламжлалаараа үе дамжин өөрийн онцлог шинжийг хадгалсаар ирсэн. Гэсэн хэдий ч олон зуун жилийн турш үргэлжилсэн Оросын ноёрхлын үр дүнд (1710-1918), дараа нь Зөвлөлтийн ноёрхлын үр дүнд, Латви улсын хүн амын 26.9%-г [[оросууд]] эзэлж байна. [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн|Дэлхийн 2-р дайн]] хүртэл Латви улсад цөөн тооны [[герман]], [[еврей]] үндэстнүүд амьдарч байсан.  

2011 оны тооллогоор хүн амын 62.1% (1,284,194)-ийг [[Латвичууд]], 26.9-ийг [[Оросууд]], 11.0%-ийг бусад яс үндэст хүмүүс эзлэж байна.  Гэхдээ бас дээр үед [[Эстоничууд|Эстони]]йн өвөг дээдэстэй нэг улсад багтан явсан түүх байдаг.  

Латви улс нь 119 ширхэг, үүний 110 нь [[Латви хэл|Латвиар]] ''"novads"'' гэх нэгж, 9 нь ''"republikas pilsēta"'' ({{lang-en|republican city}}) нэгжид хуваагддаг. Эхнийхийг дүүрэг харин хоёр дахь нь «[[улсын хот]]» юм.  

Латви нь өндөр хөгжилтэй, эдийн засагтай, хөгжингүй орон юм, [[Хүний хөгжлийн илтгэцүүр|Хүний хөгжлийн индексээр]] 39-д жагсаж байна. [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага]]д 1991 оны 9 сарын 17-нд, [[Европын Холбоо]]нд 2004 оны 5 сарын 1, [[НАТО]]-д 2004 оны 3 сарын 29-нд элсчээ. [[2014 он|2014 оны]] [[1 сарын 1|1-р сарын 1-ий]] өдрөөс [[Евро|еврог]] мөнгөн тэмдэгт ашиглаж эхэлсэн.

== Цахим холбоос ==
{{Commons|Latvija|Латви}}
{{Wiktionary}}

== Эшлэл ==
<references/>

{{Европ}}
{{ЕАБХАБ-ын гишүүн улсууд}}
{{Хөтлөгч мөр Европын холбооны улсууд}}
{{Хөтлөгч мөр Эдийн засгийн хамтын ажиллагаа ба хөгжлийн байгууллага}}
[[Ангилал:Латви| ]]
[[Ангилал:Европын орон]]
[[Ангилал:Европын зөвлөлийн гишүүн]]
[[Ангилал:Европын Холбооны гишүүн орон]]
[[Ангилал:Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]]
[[Ангилал:ЭЗХАХБ-ын гишүүн орон]]