Мин улс хуудасны эх кодыг харах

{{short description|1368-1644 он хүртэл оршиж байсан Хятадын улс}}

{{Инфобокс түүхэн улс
 | native_name              = {{native name|zh-hant|大明|italic=no}}<br />{{smaller|{{transliteration|zh|Dà Míng}} ([[Пиньинь]])}}
 | conventional_long_name   = Их Мин улс
 | common_name              = Мин
 | era                      = [[Азийн түүх#Эрт орчин үе|Эрт орчин үе]]
 | status                   = Empire
 | government_type          = [[Хэмжээгүй эрхт хаант засаг]]
 | year_start               = 1368
 | year_end                 = 1644
 | year_exile_start         = 1644
 | year_exile_end           = 1683
 | event_start              = [[Наньжин]]д байгуулагдав{{efn|Жү Юаньжан өөрийгөө эзэн хаан гэж тунхаглахаас өмнө 1364 онд Наньжин хотод өөрийгөө [[Ү улсын хаан]] хэмээн зарлав. Уг дэглэмийг түүх судлалд "Баруун Ү" (西吳) гэж нэрлэдэг.}}
 | date_start               = 1 сарын 23,
 | event_end                = [[Бээжингийн тулалдаан (1644)|Бээжингийн уналт]]
 | date_end                 = 4 сарын 25,
 | event1                   = [[Бээжин]]г нийслэл болгов
 | date_event1              = 10 сарын 28, 1420
 | event_post               = [[Өмнөд Мин улс]]ын төгсгөл
 | date_post                = 1662
 | p1                       = Юань улс
 | s1                       = Хожуу Алтан улс
 | s2                       = Шүнь улс
 | s3                       = Өмнөд Мин улс
 | s4                       = Португалын Макао{{!}}Макао
 | flag_s4                  = Flag of Portugal (1521).svg
 | image_coat               = Seal of Ming dynasty.svg
 | symbol                   = 
 | symbol_type              = Эзэн хааны тамга
 | other_symbol             =
 | image_map                = Ming Empire cca 1580 (en).svg
 | image_map_caption        = Мин Хятад улс 1580 оны үед
 | capital                  = [[Наньжин]]<br /><small>(1368–1644)</small>{{efn|1368-1403 оны хооронд цорын ганц нийслэл; 1403-1421 он хүртэлх үндсэн нийслэл; 1421 оноос хойшхи хоёрдогч нийслэл.}}<br />[[Бээжин]]<br /><small>(1403–1644)</small>{{efn|1403-1421 он хүртэл хоёрдогч нийслэл; 1421-1644 он хүртэл үндсэн нийслэл.}}{{efn|[[Өмнөд Мин улс]]ын цөллөгт байсан нийслэлүүд нь [[Наньжин]] <small>(1644)</small>, [[Фүжоу]] <small>(1645–46)</small>, [[Гуанжоу]] <small>(1646–47),</small> [[Жаочин]] <small>(1646–52)</small>.}}
 | common_languages         = Албан ёсны хэл:<br />Дүрэм [[Хятад хэл]]<br />Бусад [[Хятад хэлний аялгын жагсаалт|Хятад хэлнүүд]]<br />Бусад хэлнүүд:<br /> [[Харлуг хэлнүүд|Түрэг]], [[Эртний Уйгур хэл|Эртний Уйгур]], [[Төвөд хэл|Төвөд]], [[Монгол хэл|Монгол]], [[Зүрчид хэл|Зүрчид]], ба [[Хятадын хэлнүүд|бусад хэлнүүд]]
 | religion                 = [[Хятадын теологи|Тэнгэрийн мөргөл]], [[Бомбын шашин|Даосизм]], [[Күнзийн сургаал]], [[Буддын шашин|Буддизм]], [[Хятадын ардын шашин]], [[Хятад дахь ислам|Ислам]], [[Хятад дахь католик урсгал|Ромын Католик]]
 | currency                 = [[Фиат мөнгө|Цаасан мөнгө]] (1368–1450)<br />[[Биметаллизм|Биметалл]]:<br />[[Хятадын мөнгө (валютын нэгж)|зэс зоос]]<!--Countable noun--> ({{lang|zh|文}}, ''wén'')<br />[[Лан]] ({{lang|zh|兩}}, ''liǎng'')
 | leader1                  = [[Хунъү]]
 | leader2                  = [[Юнлө]]
 | leader3                  = [[Ваньли]]
 | leader4                  = [[Чунжэнь]]
 | year_leader1             = 1368–1398 (анхны)
 | year_leader2             = 1402–1424
 | year_leader3             = 1572–1620
 | year_leader4             = 1627–1644 (сүүлчийн)
 | title_leader             = [[Мин улсын эзэн хаадын жагсаалт|Эзэн хаан]]
 | stat_year1               = 1393{{sfnp|Ho|1959|p=8–9, 22, 259}}
 | stat_area1               = 
 | stat_pop1                = 65,000,000
 | stat_year3               = 1500{{sfnp|Frank|1998|p=109}}
 | stat_area3               = 
 | stat_pop3                = 125,000,000
 | stat_year4               = 1600{{sfnp|Maddison|2006|p=238}}
 | stat_area4               = 
 | stat_pop4                = 160,000,000
 | stat_year5               = 1450<ref name="Turchin222">{{harvp|Turchin|Adams|Hall|2006|p=222}}</ref><ref name="Taagepera500">{{harvp|Taagepera|1997|p=500}}</ref>
 | stat_area5               = 6500000
 | footnotes                = 
 | today                    = 
 | demonym                  = 
 | area_km2                 = 
 | area_rank                = 
 | GDP_PPP                  = 
 | GDP_PPP_year             = 
 | GDP_nominal_per_capita   = {{decrease}} 19.8 лан{{sfnp|Broadberry|2014}}
 | HDI                      = 
 | HDI_year                 = 
}}
{{Инфобокс Хятад хэл
|title=Мин улс
|pic=Ming dynasty (Chinese characters).svg
|piccap=Мин улс" Хятад ханзаар
|picupright=0.4
|c=明朝
|p=Míng cháo
|w=Ming<sup>2</sup> ch'ao<sup>2</sup>
|mi={{IPAc-cmn|m|ing|2|-|ch|ao|2}}
|y=Ming<sup>4</sup> chiu<sup>4</sup>
|ci={{IPAc-yue|m|ing|4|-|c|iu|4}}
|j=Ming<sup>4</sup> ciu<sup>4</sup>
|suz=Mín záu
|poj=Bêng tiâu
|tl=Bîng tiâu
|altname=Династийн нэр
|c2=大明
|p2=Dà Míng
|w2=Ta<sup>4</sup> Ming<sup>2</sup>
|y2=Daai<sup>6</sup> Ming<sup>4</sup>
|ci2={{IPAc-yue|d|aai|6|-|m|ing|4}}
|wuu2=da men
|j2=daai<sup>6</sup> ming<sup>4</sup>
|poj2=Tāi-bêng
|tl2=Tāi-bîng
}}

'''Мин улс''' ({{lang-zh|大明}} ''Da Míng'') нь 1368-1662 оны үед [[Хятад]]ад оршин тогтнож байсан улс юм. 

[[Монгол]]чуудын байгуулсан [[Юань улс]]ын эсрэг 1351 онд эхэлсэн "[[Улаан алчууртны бослого]]"-ын толгойлогчдын нэг болох [[Жу Юань Жан]] тус улсыг байгуулжээ. Түүний дараа өөрийн өрсөлдөгчдийг устгаж, өмнөд Хятадыг эзлэн авч, улсын нэрийг "Мин" хэмээн өөрчлөн нэрлэжээ. 1368 онд Мин улсын цэрэг Юань улсын нийслэл [[Дайду]] хотыг эзлэн авч, цагаан хэрэм хүртэлх ихэнх нутгийг эрхшээлдээ оруулжээ. 1382 онд Юань улсын Хятад дахь эцсийн тулгуур болох [[Юньнаний монголчуудын эсрэг Мин улсын хийсэн дайн|Юньнань мужийн Монгол цэргийн үлдэгдэлийг эрхшээлдээ оруулснаар]] бүх Хятадыг эрхэндээ оруулсан байна.  

Мин улсын үед [[Цагаан хэрэм|Цагаан хэрмийн]] ихэнх хэсгийг сэргээн босгосон, [[Хориотой хот]]ыг барьж байгуулсан зэрэг барилга байгуулалтын онцгой бүтээлүүд хийгдсэн байдаг.

17 дугаар зууны эхний хагаст [[Манж үндэстэн|Манж]] угсаатнууд Мин улсын умард газар нутгийг эзлэн авч, улмаар [[Бээжин]]д ойртож ирэхэд [[Ли Зи Чэн]] гэгч бослого гарган Бээжинг 1644 онд эзлэн авч Мин улсын төрийг мөхөөжээ. Энэ мэдээг сонсоод Мин улсын цэргийн жанжин [[Ү Сань Гүй]] Мин улсын хойд талаас довтолж байсан Манж нартай холбоолон Бээжинг эзлэн авав. Ли Зи Чэн 1645 онд Манж нартай тулалдаж байгаад алагджээ. 1662 онд өмнөд Хятадад Мин улсын сүүлчийн хүч нь Манж нарт эзлэгдсэн байна.

{{Хятадын түүх}}

== Түүх ==
=== Үүсэл ===
Монголчуудын эрхшээлд дургүйцсэн байдал нь бусад зүйлсийн дотор хятадуудын (хан) эсрэг чиглэсэн төрийн ялгаварлан гадуурхах бодлоготой холбон тайлбарлав. Нэмж дурдахад, дэглэмийн уналтад татварын ноцтой дарамт,  үүдэлтэй Шар мөрний гамшигт үер болсон. 

[[File:Chinese Cannon.JPG|thumb|left|upright|Галт лууны гарын авлага номон дахь Үхэр буу]]

Хятад нь Монголчуудын байгуулсан Юань улс (1271–1368) -ийн нэгэн хэсэг байлаа. Монголын Юань улсын үед [[Хятадууд|Хятад]] (хань) үндэстнүүдийг зохион байгуулалттай төрөөс ялгаварлан гадуурхах бодлого хэрэгжүүлж байснаас үймээн дэгдэж бослого гаргадаг байжээ. Монголын Юань улсын засаглал нурж унасны бас нэгэн шалтгааныг өндөр татвар ногдуулсан газруудад үнийн хөөрөгдөл бий болж, Шар мөрөн хүчтэй үерлэж хуучин усалгааны байгууламжууд эвдэрч сүйдсэн нь нөлөөлсөн хэмээн үздэг юм. Эдгээр дурдсан учир шалтгаанаас аж үйлдвэр, хөдөө аж ахуй уналтад орж, олон зуун мянган тариачид голын далан засахаар хөөгдөж ирээд бослого гаргасан байна. Энэхүү бослогыг түүхэнд "Улаан алчууртны бослого" гэж нэрлэсэн байна. Босогчдын цэргийг буддын шашны "нууц ахан дүүс" болох "Цагаан бадамлянхуа" бүлгийн гишүүд байгуулжээ. 

===Бослого, босогчдын зөрчил===
Ингээд 1351 онд [[Хань Шань Тун|Хaнь Шань Тунгаар]] удирдуулсан тариaчид [[Хэнань]] мужийн [[Иньжоу]]д бослого гаргаж, улаан алчуураар толгойгоо боосноос үүдэн тэднийг түүхэнд [[Улаан алчууртны бослого]] хэмээн нэрийдэх болжээ. [[Жу Юань Жан]] гэгч сохор зоосгүй ядуу тариачин байсан бөгөөд 1352 онд Улаан алчууртнуудын зүүн жигүүрийн жанжин [[Гуо Зи Сэн]]ий цэрэгт элсэж оржээ. Тэрбээр авъяас чадвартай байсан тул Гуо Зи Сэн түүнд өөрийн өргөмөл охинтойгоо гэрлүүлснээс хойш нэр алдарт хүрсэн юм. 1356 онд [[Жу Юань Жан|Жу Юань Жаны]] ("Ногоон ой" нэртэй) бослого гаргагчид [[Нанжин]] хотыг эзлэн авсан нь хожим [[Мин улс]]ын нийслэл болсон юм.

[[Зураг:Map of Ming Chinese empire 1415 (cropped).jpg|thumb|Юнлө хааны үед Мин улс (1415)]]
Хоорондоо өрсөлдөж тэмцэж байсан босогчдын бүлгүүд Юань улсыг өөрийн хяналтдаа байлгаж, улмаар шинэ хаант улсыг бий болгохын төлөө тэмцэж байв. 1363 онд Жу Юань Жан нь түүхэнд хамгийн том усан дахь тулалдаан болох [[Поян нуур]]ан дахь тулалдаанд [[Да Хань]] улсын толгойлогч [[Чэнь Юуо Линь]] гэгч өрсөлдөгчөө устгажээ. Галт зэвсэгтэй усан онгоцнуудыг хэрэглэдгээрээ алдаршсан түүнийг ялснаар [[Жу Юань Жан]] босогчдын бүлэглэлийг устгаж ялалт байгуулан, Хөх мөрний эрэг дагуу хязгааргүй эрх мэдлээ тогтоож чадсан юм. 1367 онд Улаан алчууртны эзэн [[Хань Линь Эр]]  [[Жу Юань Жан|Жу Юань Жангийнд]] зочлох үед түүний хараат жанжин усанд живүүлж хороосноор Жу Юань Жаны хаан ширээ рүү залах замд саад учруулж тууштай тэмцэх чадвартай хүн гарч ирээгүй юм. 1368 оны 1 сард Жу Юань Жан Жанжин хотноо Мин улсыг тунхаглан зарлаж, оны цолоо '''Хун У''' буюу “эрх мэдэлтэй цэргийн хүн” хэмээн өргөмжилсөн байдаг. 1368 оны 9 дүгээр сарын 24-нд [[Юань улс]]ын нийслэл хот [[Дайду]]г эзэлснээр бүх Хятадыг нэгтгэжээ. [[Тогоонтөмөр хаан]] нийслэлээ орхиж умард зугтаж [[Шанду|Шандуд]] очсон тул [[Жу Юань Жан]] Дайду дахь хааны ордуудыг газартай тэгшлэн уг хотыг '''Бэйпин''' (өнөөгийн Бээжин) хэмээн нэрлэжээ. Анхны эзэн хаан Жу (朱) монголчуудын өөдрөг нэр өгөх жишгийг даган улсаа «гэрэлтэх, гялалзах» гэсэн утгатай Мин (明) гэж үгээр нэрлэсэн байна.

1370 онд Мин улс анхны хүн амын тооллого хийж зөвхөн иргэдээ бүртгэхээс гадна тэдний хөрөнгийг бүртгэх зорилготой байжээ.

Түүнийг нас барсны дараа, хааны ач Жяньвэнь хаан ширээнд суусан боловч авга ах Жу Дигийнхээ цэргийн хүчинд дарагдаж ялагдал хүлээжээ. [[Юнлө]]гийн 19 дүгээр онд (1421) Мин улсын Жу Ди хаан нийслэлээ Бээжин хотод шилжүүлж 16 хаан 277 жил Хятад орныг ноёрхож 1644 онд Манж Чин улсад эзлэгдэн Мин улс мөхжээ.

==Баруун хойд хязгаарыг төвшитгөсөн нь==
[[Image:Dali-puerta-sur-c01.jpg|thumb|left|Эртний [[Дали]] улсын [[Юньнань]] хотын урд хаалга]]
[[Хөхнуур муж|Хөх нуурын]] салар мусульманчууд сайн дураараа Мин засаглалд захирагдах болж тэдний омгийн ахлагчид 1370 оны үеэр бууж өгчээ. Жанжин Хала Башийн удирдлага дор Уйгурын цэргүүд [[Мяо үндэстний бослого|Мяо үндэстний бослогыг]] 1370-аад оны үед нам дарж Хунань мужийн Чандэд суурьшсан юм. Хуй мусульманчууд Мин гүрний төлөө бусад нутгийн омгийхонтой тэмцэж, мөн адил Хунань мужийн Чандэ хотод суурьшжээ. 1381 онд Мингийн Хуй Мусульманчууд Юньнань аймагт Юань улсын төлөө үнэнчээр зүтгэдэг байсан [[Монгол]] ба [[Хотон (үндэстэн)|Хуй]] мусульманчуудын цэргийг тулалдаанд ялсны дараахан Мин гүрний нутаг дэвсгэрт Дали вант улсын эзэмшилд байсан баруун хойд хэсэг орсон юм. Хожим Юннаны захирагч болсон [[Му Ин]] жанжны удирдлага дор Хуй цэргүүд энэ бүс нутгийг эзлэн суурьших болжээ. 14-р зууны эцэс гэхэд ойролцоогоор 200,000 цэргийн булаан эзлэгчид 2,000,000 мью /350,000 акр/ газарыг эзлэн суурьшсан нь өнөөгийн Юннань ба Гьюжоу болно. Харин хожим хагас сая орчим хятад шилжин суурьшигч энд нүүн ирсэн ба энэхүү шилжин суурьшилтаас өмнө хүн ам нь гол төлөв Хань бус үндэстнээс бүрдэж байсан энэ бус нутгийн үндэс угсаа өөрчлөгдөхөд хүрчээ. Хүн ам болон төр засагт ийнхүү өөрчлөлт гарсны улмаас 1464-1466 онуудад [[Mяо]] болон [[Яо]] үндэстнүүд эсэргүүцлээ үзүүлснийг Мин улсын 30,000 цэрэг /1,000 монгол цэргийг оруулаад/ нутгийн 160,000 Гуанси мужийн цэргүүдтэй нам дарсан юм. Эрдэмтэн, гүн ухаантан [[Ван Ян Мин]] /1472-1529/ тус нутагт бас нэгэн хөдөлгөөнийг намдаасныхаа дараа Хятад ба нутгийн үндэсний бүлгүүдийн дан ба нэгдсэн засаг захиргааг өмгөөлөх болов.

==Төвөдтэй тогтоосон харьцаа==
[[Image:17th century Central Tibeten thanka of Guhyasamaja Akshobhyavajra, Rubin Museum of Art.jpg|thumb|upright|17-р зууны үеийн Төвөдөд бүтээсэн ''Guhyasamaja Akshobhyavajra'' бурхны [[танка]]]]
[[Мин улсын судар]] буюу Мин гүрний албан ёсны түүхийг 1739 онд Хаанд засаглал болгон эмхтгэсэн байдаг бөгөөд үүнд Мин гүрэн [[Төвөд]]<nowiki/>ийн засаг захиргааг хянадаг явган удирдаачдыг бий болгож, ингэхдээ Төвөдөөс хуучин Юань гүрний Хааны цол хэргэмүүдийг шинэчлэн бий болгож, Төвөдийн Буддын шашины удирдаачдад хааны гэр бүлийн цол хэргэмийг өргөмжлөх болсон юм. Харин түүхч Тюррелл В.Вайлийн үзэж буйгаар Мин гүрний албан ёсны түүхд бичиг зохиолыг хянасан байдал нь Мин эзэнт гүрний үеийн Хятад-Төвөдийн харилцааг харуулсан түүхийг замхруулан харуулжээ. Мин эзэнт гүрэн Төвөдийг бүхлээр нь эрх мэдэлдээ авсан байсан эсэх талаар орчин үеийн эрдэмтэн судлаачид маргасаар байдаг юм. Зарим судлаачдын бодлоор Мин хааны ордон ба Төвөдийн лам нарын хоорондын харьцааны шашны чухал чанаруудыг орчин үеийн ном, хэвлэлд хэтрүүлэн толилуулсан байдаг юм байна. Тэгвэл бусад судлаачдын үзэж буйгаар Мин эзэнт гүрэн мориор дутагдаж байсан тул Төвөдтэй цай, морины наймаа хийх шаардлага гарч байсан байна. 14 дүгээр зууны үед Мин гүрний цэргүүд Төвд рүү довтолсон ба энэ үед төвөдүүд хүчтэй зэвсэгт эсэргүүцэл үзүүлж байжээ.  Патрисиа Эбри, Томас Лэйрд, Ван Жявэй, Няма Гяйнцайн нар бүгд Мин эзэнт гүрнийг Төвөдөд хуучин Монгол Юань эзэнт гүрний адил тогтмол цэргийн ангиа байрлуулаагүй хэмээн үздэг. [[Ваньли]] эзэн хаан (1572-1620 онд засгийг эрхэнд байсан) 1578 онд Монгол-Төвөдийн холбоо бий болсны хариуд Хятад-Төвөдийн харьцааг сэргээх оролдлогыг хийснээс сүүлийнх нь удаа дараа бий болсон Манж Чин улсын (1644–1912) гадаад бодлогод ихээхэн нөлөө үзүүлсэн юм. 16 дугаар зууны эцэс гэхэд Монголчууд Aмдо ([[Хөхнуур муж|Хөхнуур]]) бүсэд олширсноор Шар бүрх малгайт Далай Ламыг хамгаалах болжээ.

==Мин улсын уналт ба мөхөл==
===Ванли хааны засаглалын жилүүд===
[[Image:明神宗.jpg|thumb|upright|left|[[Ваньли|Ванли эзэн хаан]] (1572–1620)]]
Япон Улсын эсрэг дэгдсэн Солонгос дахь Имжин дайны эдийн засгийн үр дагавар хамгийн хүнд тусгалтай байсан нь Ванли эзэн хааны засаглалын үеийн Хятадын Мин гүрэнд ихээхэн нөлөөлсөн юм. Засаглалынхаа эхэн үед Ванли нь өөрийгөө чадварлаг зөвлөхүүдээр хүрээлүүлж, улс орныг хамаарсан хэргүүдийг шийдвэрлэх гэж ихээхэн хүчин зүтгэж байв. Түүний Тэргүүн нарийн бичгийн дарга [[Жан Зу Жэнь]] (1572-82 хүртэл алба хашиж байсан) гэгч нь ахмад түшмэдтэйгээ хамтран маш үр бүтээлтэй холбоотнуудын сүлжээг бий болгож чадсан юм. Түүнээс хойш эдгээр холбоотнуудын харилцааг тогтвортой байлгах чадвартай ийм чадварлаг хүн гарч ирээгүй бөгөөд удалгүй эдгээр холботнууд хоорондоо нэгдэж хүчтэй сөрөг хүчин болсон юм. Цаг хугацааны явцад Ванли төрийн алба болон сайд нарын хооронд байнга гардаг улс төрийн маргаанаас залхаж, Хориотой хотын хананы ард түшмэдийнхээ хараанаас хол зогсохыг эрхэмлэж байв. Тайган хүмүүс хөндийрсөн эзэн хаан, түүний түшмэдийн хооронд зуучлах болсон тэр цагаас хойш эрдэмтэн, мэргэд түшмэд засаг захиргаанд нэр хүндгүй болжээ. Улс орны асуудлыг хэлэлцэх хүсэлтэй ямар ч түшмэл асуудлыг эзэн хаанд танилцуулахын тулд тайган хүний гарыг цайлгах ёстой байв.

===Тайган хүмүүсийн үүрэг===
[[File:Porcelain_tea_cups_from_the_reign_of_the_Tianqi_Emperor.jpg|thumb|Тяньчи хааны үеийн цайны аяга (1568–1627).]]
[[Тяньчи]] эзэн хаанд [[Вэй Жунсиан]] (1568–1627) гэгч тайган хүн ихээхэн нөлөө үзүүлж түүнийг хянадаг байв. [[Хунъү]] эзэн хаан нь тайган хүмүүст улс төр хөөцөлдөхийг хорьсон гэдэг. Энэ нь хэр үр бүтээлтэй байсныг нотлох баримт байдаггүй ч ямар ч байсан тайган хүмүүс улс, орны ажлыг зохицуулж, цэрэг, армийг удирдаж түшмэдийг томилох, халахад оролцож байв. Тайган хүмүүс өөрийн гэсэн хүнд сурталтай болов. [[Мин улс]]ын үед [[Ван Жэн]], [[Ван Жи]], [[Лю Жин]] гээд олон дарангуйлагч тайган хүмүүс байсан ч хэт дарангуйллын шинж чанар нь 1590 он хүртэл илрээгүй байна. [[Вэй Жунсиан]] (1568–1627) гэгч тайган хүн Тянци эзэн хаан (1620–1627 онуудад засаг барьж байсан)-ы ордныг удирдаж, эрх мэдлээ бүрэн дүүрэн ашиглаж байв. Тэр хувьдаа олон орд харш бариулж, найз нөхөд, төрөл садангаа өндөр албан тушаалд томилдог байв.

===Эдийн засгийн уналт ба гамшиг===
[[Image:Ch'iu Ying 001.jpg|thumb|left|''Хань ордны хаврын өглөө '', зурсан [[Цюй Ин]] (1494–1552);]]

Мин улсын хожуу үед соёл, урлагийн завхралд ихээхэн орсон байлаа. Ялангуяа Ванли хааны засаглалын сүүлчийн жилүүд гэхэд эдийн засгийн уналтад орж, арилжаа наймааг явуулдаг ганц чухал хэрэгсэл болох мөнгөний хомсдолд орж, мөнгийг Мексик, Перу болон Номхон далайн орнуудаас Хятад руу хууль бусаар зөөх болсон байв. 1639 онд Японд Токүгава овгийнхны дэглэм тогтож, Европын гүрнүүдтэй гадаад худалдааг зогсоосноор Хятад руу мөнгийг зөөх өөр нэгэн эх сурвалжийг бий болгоход хүргэсэн юм. 
1630 он гэхэд хэдэн мянган зэс зоос нэг унц мөнгөтэй тэнцэж байгаад 1640 он гэхэд хагас унц, 1643 он гэхэд нэг унцын гуравны нэгтэй тэнцэх болжээ. Энэ нь ядуу тариачдын хувьд эдийн засгийн гамшиг байсан бөгөөд тэд мөнгөөр татвараа төлж ургацаа зэс зоосоор наймаалдаг байв.

== Манжийн хүчирхэгжилт ==
{{Гол|Манжууд хятадыг эзэлсэн нь}}
XVII зууны эхэн үед Манжийн удирдагч [[Нурхач]] (1559—1626) тусдаа байсан хэдэн арван аймгуудыг нэгтгэж улс төрийн зохион байгуулалтанд орж эхэлсэн байна. Монголын Их эзэнт гүрэн шиг цэрэг армид анхаарлаа хандуулж бэхжүүлж эхэлсэн байна. 1609 оноос Нурхач Хятадад татвар төлөхөөс татгалзаж хятадын соёлын нөлөөг багасаж манж үндэстний өөрийн хөгжилд ихээхэн нөлөө үзүүлжээ. Дараа нь тэрээр өөрийн [[Хожуу Алтан улс]] хэмээх улс байгуулж 1618 онд Хятадын эсрэг зэвсэгт тэмцэл өрнүүлж эхэлжээ. Манжууд харьцангүй богино хугацаанд Цагаан хэрэмд ойртож чаджээ. Нурхачи-гийн залгамжлагч [[Дээд эрдэмт|Абахай сэцэн хаан]] (тэргүүлсэн жилүүд 1626-1643) өөрийгөө Эзэн хаан гэж зарлаад Өмнөд Манж, Өмнөд Монголын эзлэн авсан газар нутгийг өөрийнх гэж мэдэгдсэн байна. [[Манж|Манжууд]] [[Хөх хот|Хөх хотыг]] эзэлж, [[1636 он|1636]] онд Манжийн Абахай сэцэн өөрийгөө бүх Монголын [[хаан]] гэж өргөмжилж, улсаа "Чин улс" хэмээн нэрлэжээ. Ингээд Хятадын гадна Манжийн Чин улс бий болсон бөгөөд сүүлдээ Хятад улс өөрөө [[Манж Чин гүрэн|Манж Чин Гүрн]]<nowiki/>ий салшгүй нэг хэсэг болсон түүхтэй.

==Зургийн цомог==
<gallery>
Файл:Hyatadyn Min uls.jpg|Мин улсын гадаад харилцаа
Файл:Ming Dynasty 1415.png| Юнь Лэ хааны үеийн Мин улс (1415 он)
Файл:Монгол, Хятадын хил 1600 он.jpg|Мин улс
Файл:Мин улс 17-р зуун.JPG|Мин улс
Файл:Мин улсын мужууд 2.jpg|Мингийн мужууд
Файл:Мин улсын мужууд.jpg|Мингийн мужууд
Файл:Мин улс 17-р зуун.JPG|Мин улс 17-р зуунд
Файл:Хятадын Мин улс 17-р зууны дунд үе.jpg|Хятадын Мин улс 17-р зууны эхээр
Файл:Мин XVI-XVII зууны эх.jpg|Мин XVI-XVII зууны эх
File:Ming Empire cca 1580 (en).svg|1580 онд
File:Ming foreign relations 1580.jpg|1580 онд
Файл:Мин улс 17-р зуун.jpg|Мин улс 17-р зуун
</gallery>

==Нэмэр==
* [[Нанхиад үндэстэн]]
* [[Дотор газар]]
* [[Манж Чин гүрэн]]

== Тэмдэглэл ==
{{notelist}}

{{s-start}}
{{Залгамжлал
|өмнө= [[Юань улс|Монголын Юань улс]]
|он= 1368-1644
|албан_тушаал= Их Мин улс
|дараа=[[Шунь улс]]<br/> [[Манж Чин улс]]<br/>[[Өмнөд Мин улс]] 
}}
{{end}}
[[Ангилал:Мин улс| ]]
[[Ангилал:Хятадын династи]]