Нуур хуудасны эх кодыг харах

[[Зураг:Bariloche-_Argentina2.jpg|thumb|right|Нуур]]
{{Хадмал
|монгол_бичиг =[[Файл:Nagur.PNG]]
|кирилл_буриад =нуур
|кирилл_монгол =нуур
|кирилл_халимаг =нур
}}
'''Нуур''' гэдэг нь [[далай]]тай нийлдэггүй, далайгаас хол орших, бүхэлдээ газраар хүрээлэгдсэн их [[ус]] юм. Нуур янз бүрийн хэлбэртэй, [[давс]]т, [[цэнгэг ус]]т (тунгалаг) гэх хоёр хэлбэртэй бөгөөд [[Цөөрөм|цөөрмөөс]] том болон гүн байдгаараа ялгаатай юм. 

Нуурууд нь ихэвчлэн уулархаг нутагт, [[хавцал]]д тогтсон хэлбэртэй байдаг эсвэл эх газрын нам дор газруудад голуудаар тэжээгдэн үүсдэг. Дэлхий дээрх ихэнх нуур нь сүүлчийн [[Мөсөн галав]]ын дараа ус татралтын гуунаас шалтгаалан үүссэн байдаг.

Зарим нуур гадагшаа урсахгүйгээр эндорик  буюу урсах хөдөлгөөнийг хязгаарласан шинж чанартай байдаг. Харин галт уулын нуур нь хур тунадасны урсацаар шууд дүүрдэг бөгөөд дотогш  цутгах гол горхи байдаггүй.

== Шинж чанар ==
Усны температур ба түүний нягтын хоорондох ер бусын хамаарлаас болж нуур нь термоклин гэх давхарга, гүнтэй харьцуулахад температур эрс өөрчлөгддөг давхарга үүсгэдэг. Далайн түвшинд цэнгэг ус нь 4 хэмд (39.2 ° F) хамгийн нягт байдаг. Нуурын гадарга дээрх усны температур гүний устай ижил температурт хүрэхэд нуурын ус холилдож, гүнээс хүчилтөрөгчийн дутагдалд орсон усыг авчирдаг. 

Нуурын ёроол буюу нуурын ёроолд байгаа материал нь шавар, элс гэх мэт олон төрлийн органик бус бодис, ялзарч буй ургамал, амьтны бодис зэрэг органик материалаас бүрдэж болно. Нуурын ёроолын найрлага нь нуурын орчмын ургамал, амьтны аймагт ихээхэн нөлөө үзүүлдэг бөгөөд шим тэжээлийн хэмжээ, төрөл зүйлд хувь нэмэр оруулдаг. 

== Нуурын Горим ==

* '''''Усны химийн горим'''''

Усанд ууссан давсны, тэжээлийн бодис найрлага тооцох.

* '''''Дулааны горим'''''

Нуурыг тропик, сэрүүн, туйлын бүслүүрийн гэсэн төрлүүдэд хувааж сэрүүн бүслүүрийн цэнгэг устай нуурын дулааны горим нь улирлаас хамаардаг. 

== Төрөл ба үүсэл гарлаар нь ==

* [[Файл:Cold Boiling Lake, Lassen Volcanic NP.jpg|thumb|270x270px|Галт уулт нуур]]'''Tектоник нууp'''

Тектоник нуурууд нь дэлхийн царцдасын хэв гажилт, түүний хажуугийн болон босоо хөдөлгөөнөөс үүссэн нуур юм. 

* '''Галт уулын нуур'''

Галт уулын нуурууд нь орон нутгийн хотгоруудын аль нэгийг эзэлдэг нуурууд, жишээлбэл. тогоо ба маар, эсвэл том сав газар. 

* '''Мөстлөгийн нуур'''

Мөсөн голууд болон эх газрын мөсөн бүрхүүлийн шууд үйлчлэлээр үүссэн нууруудыг мөстлөгийн нуур гэнэ. Олон төрлийн мөстлөгийн үйл явц нь битүү сав газрыг бий болгодог. Үүний үр дүнд олон төрлийн мөстлөгийн нуурууд байдаг бөгөөд өөр өөр төрлийн мөстлөгийн нуурууд болон бусад үйл ажиллагаанаас үүдэлтэй нууруудын хооронд тодорхой ялгааг тодорхойлоход хэцүү байдаг. 

* '''Урсгал нуурууд'''

Урсгал усаар үүссэн нуурууд. 

* '''Уусмал нуур''' 

Yндсэн чулуулгийн гадаргад ууссанаас үүссэн сав газрыг эзэлдэг нуур бөгөөд чулуулгийн доод хэсэгт түүний хур тунадас, нэвчих усаар уусмал нь ихэвчлэн хөндий хэсэг үүсгэдэг.

* '''Салхины нуур'''

Эолийн нуурууд нь салхины нөлөөгөөр үүсдэг. Эдгээр нуурууд нь гол төлөв хуурай орчинд байдаг ч зарим эол нуурууд нь хуурай палеоклиматыг илтгэх реликт ландшафтын хэлбэртэй байдаг. 

* '''Эргийн нуур'''

Эргийн нуурууд нь гол төлөв голын амны бөглөрөл, эсвэл эргийн болон бусад урсгалын нөлөөгөөр далайн эргийн нурууны тэгш бус хуримтлалаас үүсдэг нуурууд юм. 

* '''Органик нуур'''

Органик нуур гэдэг нь ургамал, амьтны үйл ажиллагааны үр дүнд бий болсон нуур юм. Тэдгээр нь харьцангуй ховор тохиолддог бөгөөд жижиг хэмжээтэй байдаг. 

== Урсах хурд хүчээр ангилахдаа ==

* '''''Урсгал сайтай'''''

Ус нь цэнгэг, солилцоо сайн, тасралтгүй үргэлжилнэ. Байгаль, Хөвсгөл шиг олон гол мөрөнд цутгана

* '''''Урсгал багатай'''''

Гадагш 1-2 жижиг гол, түр урсац ба гол мөрөн цутгал чийг багатай газар элбэг байхад тохиромжтой

* '''''Урсгалгүй'''''

Гол цутгах ч гадагш гарахгүй

* '''''Хаагдмал буюу дүлий'''''

Бага талбайн хэмжээнд гол огт цутгахгүй ба мөн эх ч авахгүй

== Ангилах аргууд ==
'''Дулааны давхаргажилт'''

Нуурыг ангилах нэг арга бол нууранд амьдардаг амьтан, ургамлын амьдрал, нууранд ууссан болон түдгэлзсэн материалын хувь, дулааны давхаргажилт юм.  

Нуурыг дулааны давхаргажилтаас нь голомиктик, меромиктик гэж ангилдаг. Энэ нь тэмператур, нягтрал ба хоорондоо холилдохгүй нягтралтай байгаагаас нь шалтгаална. Меромик нуурын усны хамгийн гүн давхаргад ууссан хүчилтөрөгч байдаггүй тул амьд аэробик организм байдаггүй. Мөн меромикт нуурын ёроолд тунадасны давхарга харьцангуй хөндөгдөөгүй хэвээр байгаа нь нуурын ордуудыг хөгжүүлэх боломжийг олгодог. 

Харин Холомикт нуурт температур, нягтын жигд байхаас шалтгаалан нуурын усыг бүрэн холих боломж үүсдэг. Голомикт нуурыг дулааны давхаргажилт, эргэлтийн давтамжаас хамааран амиктик нуур, хүйтэн мономик нуур, димикт нуур, дулаан мономик нуур, полимик нуур, олигомик нуур гэж хуваана.

'''Усны түвшин'''

Эзэлхүүний улирлын өөрчлөлтөөр ангилах боломжтой.

* ''Tүр зуурын'' - богино хугацааны нуур эсвэл цөөрөм.
* ''Хуурай нуур'' - зөвхөн завсрын болон тогтмол бус хугацаанд ус агуулсан түр зуурын нуурын түгээмэл нэр юм.
* ''Олон наст нуур'' - жилийн турш сав газартаа устай, усны түвшний огцом хэлбэлзэлд өртдөггүй нуур юм.  

* ''Плайа нууp'' - ихэвчлэн гүехэн, завсарлагатай нуур бөгөөд нойтон улиралд эсвэл ялангуяа нойтон жилүүдэд плэйаг бүрхдэг эсвэл эзэлдэг боловч дараа нь хуурай эсвэл хагас хуурай бүс нутагт ширгэдэг. 

'''Усны химийн найрлага'''

* ''Хүчиллэг нуур'' - Усны рН 6.5-аас бага байх. 
* ''Давстай нуур буюу давсархаг нуур'' - хуурай эсвэл хагас хуурай бүс нутагт оршдог, далайд гарах гарцгүй, ууссан саармаг давсны өндөр концентраци агуулсан эх газрын ус юм. 
* ''Шүлтлэг хонхорхой'' - шүлтлэг хавтгай эсвэл давслаг хавтгай гэж нэрлэгддэг гүехэн давсархаг шинж чанар бөгөөд хуурай бүс нутгийн нам дор газар болон гүний ус зайлуулах бүсэд байдаг. 
* ''Давстай сав'' - ус хуримтлагдан ууршиж, давсны орд үлдээдэг байгалийн жижиг гүехэн хотгор буюу давсны тогоо эзэлдэг гүехэн шорвог устай нуур юм. 

== Нуур устаж алга болох ==
Зарим нуурууд улирлаас болж устаж алга болдог. Эдгээрийг тасалдсан нуурууд, түр зуурын нуурууд эсвэл улирлын нуурууд гэж нэрлэдэг бөгөөд карст газар нутгаас олж болно. 

# Зарим нууруудын оршин тогтноход газрын мөнх цэвдэг байгаа нь чухал юм. Баруун Сибирийн нутаг дэвсгэрийг хамарсан Арктикийн олон зуун том нуурууд багасч, алга болсныг мөнх цэвдэг гэссэн нь тайлбарлаж болно. Энд агаар, хөрсний температур нэмэгдэж байгаа нь мөнх цэвдэгийг гэсгээж, нууруудыг газарт урсгах боломжийг олгодог учиртай юм. Харин хүний хөгжлийн хүчин зүйлээс болж зарим нуур мөн адил устаж алга болдог. 

== Лимнологи ==
''Лимнологи нь дотоод усны биетүүд болон холбогдох экосистемийг судалдаг.''

Энэ нь цэнгэг усны биологи, экологийн өргөн хүрээний салбарын дэд салбар юм. Лимнологичид эдгээр усны экосистемийн физик, хими, геологи, биологийн шинж чанар зэрэг янз бүрийн талыг судалдаг.

Лимнологийн судалгаа нь цэнгэг усны орчны шинж чанар, үйл явц, тухайлбал усны температур, хими, шим тэжээлийн эргэлт, тунадасжилт, эдгээр экосистемд амьдардаг организмуудыг судлах явдал юм. Лимнологичид цэнгэг усны системийн янз бүрийн бүрэлдэхүүн хэсгүүдийн хоорондын харилцан үйлчлэл, тэдгээр нь эдгээр орчны ерөнхий үйл ажиллагаанд хэрхэн хувь нэмэр оруулж байгааг ойлгохыг зорьдог.

Лимнологийн гол чиглэлүүд нь планктон, бентос, загасны популяци, усны чанар, цэвэр усны экосистемд хүний үйл ажиллагааны нөлөөллийг судлах явдал юм. Лимнологичид байгаль орчны асуудлыг шийдвэрлэх, усны нөөцийг удирдах, цэвэр усны амьдрах орчныг хамгаалах, тогтвортой ашиглах стратеги боловсруулахад чухал үүрэг гүйцэтгэдэг.

* '''Физик шинж чанар'''

# ''Температур:'' Лимнологичид усны температурын өөрчлөлтийг судалдаг бөгөөд энэ нь усны организмын тархалт, зан төлөвт ихээхэн нөлөөлдөг.
# ''Гидродинамик:'' Энэ нь нуур, голын усны хөдөлгөөн, эргэлтийг ойлгох явдал юм. Гүйдэл, үймээн самуун, холилдох хэв маяг зэрэг хүчин зүйлсийг авч үздэг.

* '''Химийн шинж чанар'''

# ''Усны хими:'' Лимнологичид ууссан хүчилтөрөгч, шим тэжээл (азот, фосфор гэх мэт) болон бусад элементүүдийн агууламж зэрэг цэнгэг усны химийн найрлагад дүн шинжилгээ хийдэг.
# ''РН-ийн түвшин:'' рН-ээр хэмжсэн усны хүчиллэг эсвэл шүлтлэг байдал нь янз бүрийн усны төрөл зүйлд хүрээлэн буй орчны тохиромжтой байдлыг тодорхойлоход маш чухал юм.

* '''Биологийн шинж чанар'''

# ''Планктон:'' Фитопланктон (фотосинтез) ба зоопланктон (амьтантай төстэй) зэрэг усанд урсдаг бичил биетүүд. Тэд хүнсний сүлжээний суурийг бүрдүүлдэг.
# ''Бентос:'' Шавж, өт, нялцгай биетэн зэрэг усны орчны ёроолын хурдас дээр амьдардаг организмууд.
# ''Загас ба усны амьтан:'' Лимнологичид загасны популяци, тэдгээрийн экологи, янз бүрийн зүйлийн хоорондын харилцан үйлчлэлийг судалдаг.

* '''Хамгаалалт ба менежмент'''

# ''Амьдрах орчныг хамгаалах:'' Төрөл бүрийн зүйлийн экологийн хэрэгцээг ойлгох нь байгаль хамгаалах үр дүнтэй стратеги боловсруулах, биологийн олон янз байдлыг хамгаалахад тусалдаг.
# ''Усны нөөцийн менежмент:'' Лимнологичид цэвэр усны нөөцийн тогтвортой менежментэд хувь нэмрээ оруулж, хүн төрөлхтний болон экологийн хэрэгцээнд хүртээмжтэй байдлыг баталгаажуулдаг.

* '''Геологийн шинж чанар:'''

# ''Тунадасжилт:'' Лимнологичид нуур, гол мөрөнд тунадас хуримтлагдах, хуримтлал үүсгэх, энэ нь усны экосистемийн физик, химийн  шинж чанарт хэрхэн нөлөөлж байгааг судалдаг.

* '''Хүний нөлөө'''

# ''Бохирдол:'' Лимнологичид хүний үйл ажиллагааны бохирдуулагч бодисын усны чанар, усны амьдралд үзүүлэх нөлөөг үнэлдэг.
# ''Эвтрофикаци:'' Ургамлын өсөлтийг нэмэгдүүлэхэд хүргэдэг шим тэжээлийн бодисыг (ихэвчлэн хүний эх үүсвэрээс) их хэмжээгээр оруулах үйл явц бөгөөд энэ нь экосистемд сөрөг нөлөө үзүүлдэг.

Лимнологи нь биологи, хими, физик, геологи, байгаль орчны шинжлэх ухааны зарчмуудыг нэгтгэсэн салбар дундын шинжлэх ухаан бөгөөд цэнгэг усны экосистемийн талаар иж бүрэн ойлголттой болно. Лимнологичдын олж авсан мэдлэг нь усны нөөцийн менежмент, байгаль хамгаалах хүчин чармайлт, усны биологийн олон янз байдлыг хадгалах талаар мэдээлэлтэй шийдвэр гаргахад чухал юм.

Лимнологи нь цэнгэг усны экосистемийн үйл ажиллагаа, хүрээлэн буй орчинтой харилцах харилцааны талаар чухал ойлголтыг өгдөг тул хэд хэдэн шалтгааны улмаас чухал ач холбогдолтой юм. Лимнологи яагаад чухал болохыг харуулсан зарим гол шалтгаанууд энд байна.
[[Файл:Нуурын тархалт газрын зураг.jpg|left|thumb|365x365px|Нуурын тархалт ]]

== Дэлхийд алдартай нуур ==
Дэлхийд олон нуур байх боловч им дурдууштай нууруудыг дор тайлбарлавал:
* [[Каспийн тэнгис]] - хамгийн их эзлэхүүнтэй (23,600 км³), гадаргуугаар хамгийн том (394,299 км²). Каспийн тэнгис бол дэлхийн хамгийн том хаалттай усан сан юм. Хэмжээгээрээ дэлхийн хамгийн том нуур гэгддэг ч давсархаг байдгаараа далай гэж нэрлэдэг.Каспийн тэнгисийн бүс нутаг нь газрын тос, байгалийн хийн нөөцөөр баялаг юм. Эдгээр баялгийн хайгуул, олборлолт нь эргэн тойрны орнуудын эдийн засагт чухал үүрэг гүйцэтгэсэн.
* [[Байгал нуур]] - хамгийн гүн (1,637 м).Ойролцоогоор 25-30 сая жилийн настай Байгаль нуур нь дэлхийн хамгийн эртний нууруудын нэгд тооцогддог. Энэ нь тектоник идэвхжил, эх газрын рифтийн үйл явцын үр дүнд үүссэн.Байгаль нуурын ус нь онцгой тунгалаг байдгаараа алдартай бөгөөд нэлээд гүнд харагдах боломжийг олгодог. Энэхүү тунгалаг байдал нь нуурын олиготроф шинж чанартай учраас шим тэжээлийн агууламж багатай байдаг.
* [[Танганьика нуур]] - хамгийн урт сунасан гадаргуутай (660 км).
* [[Титикака нуур]] - хамгийн өндөрт оршдог томоохон (далайн түвшнээс дээш 3,812 м).Энэ нуур нь гайхалтай цэнхэр усаараа онцлог бөгөөд уулсаар хүрээлэгдсэн байдаг. Энэ нь ойролцоогоор 8,372 хавтгай дөрвөлжин километр (3,232 хавтгай дөрвөлжин миль) талбайтай бөгөөд гадаргуугийн хэмжээгээрээ Өмнөд Америкийн хамгийн том нуур юм.Энэ нуурыг усан цахилгаан эрчим хүчний боломжит эх үүсвэр гэж үзэн, бүс нутагт цахилгаан эрчим хүч үйлдвэрлэх зорилгоор далан барьжээ.[[Файл:Монгол дахь нуурын тархалт газрын зураг.png|left|thumb|417x417px|Монгол дахь нуур]]
* [[Сөнөсөн тэнгис]] - хамгийн нам дор оршдог (далайн түвшнээс доош 418 м).







== Нуурыг дэлхийн бүслүүрт хуваахад ==

* '''<u>Тропикийн</u>'''

Нуурын температур нь их ба өөрчлөлт багатай. 

* '''<u>Сэрүүн бүслүүрт бий цэнгэг уст нуур</u>'''

Улирлаас хамаарах ба бүх усны давхарга нь ижил дулаантай байна. Үүнийг дулааны ижил үелэл буюу Гомотерм гэнэ. 

* '''<u>Туйлын буюу хүйтэн</u>'''

Тухайн нуурт, газарт урт хугацаагаар урвуу стратификаци тогтдог

== Дэлхийн томоохон нуур ==
[[Файл:Caspian Sea from orbit.jpg|thumb|Сансраас харагдах [[Каспийн тэнгис]]]]
[[Файл:Aral Sea Continues to Shrink, August 2009.jpg|thumb|Сансраас харагдах [[Арал тэнгис]] ([[2009 он]]ы 8-р сар)]]
[[Файл:Baikal.A2001296.0420.250m-NASA.jpg|thumb|Хиймэл дагуулаас харагдах [[Байгал нуур|Байгал]]]]
Нуурын нийт талбай дэлхийн гадаргуугийн 1,8 [[эзлэх хувь|%]]-тай тэнцэнэ (ойролцоогоор 2,7 сая км²).
{| class="wikitable sortable" border="1" cellpadding="1" cellspacing="0" align="center" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;"
!style="background:#cccccc;" | Нуурын нэр
!style="background:#cccccc;" | Гадаргын талбай, <br />(мян. км²)
!style="background:#cccccc;" | Далайн түвшнээс дээш өндөр (м)
!style="background:#cccccc;" | Гүн (м)
!style="background:#cccccc;" | Аль тивд оршдог
|-
|[[Каспийн тэнгис]] || 376 || −28 || 1025<ref name="">{{РП}}</ref> || Европ, Ази
|-
|[[Дээд нуур]] || 82 || 183 || 393 <ref name="">{{РП}}</ref>|| Хойд Америк
|-
|[[Викториа нуур]]|| 68 || 1134 || 80 <ref name="">{{РП}}</ref>|| Африк
|-
|[[Хюран нуур|Хюран]] || 60 || 177 || 208 <ref name="">{{РП}}</ref>|| Хойд Америк
|-
|[[Мичиган нуур|Мичиган]] || 58 || 177 || 281 || Хойд Америк
|-
|[[Танганьика нуур|Танганьика]] || 34 || 773 || 1470 <ref name="">{{РП}}</ref>|| Африк
|-
|[[Байгал нуур|Байгал]] || 32 || 456 || 1637 || Ази
|-
|[[Малави нуур|Малави]] || 31 || 472 || 706 || Африк
|-
|[[Их Баавгайт нуур|Их Баавгайт]] || 30 || 157 || 137 || Хойд Америк
|-
|[[Их Боолын нуур|Их Боолын]] || 29 || 156 || 150 || Хойд Америк
|-
|[[Эри нуур|Эри]] || 26 || 174 || 64 || Хойд Америк
|-
|[[Чад нуур|Чад]] || 26 || 281 || 11 || Африк
|-
|[[Виннипег нуур|Виннипег]] || 24 || 217 || 28 || Хойд Америк
|-
|[[Балхаш нуур|Балхаш]] || 22 || 342 || 26 || Ази
|-
|[[Онтарио нуур|Онтарио]] || 20 || 75 || 236 || Хойд Америк
|-
|[[Арал тэнгис]] || 18,24 || 3,5 || 54,5 || Ази
|-
|[[Ладог нуур|Ладог]] || 18 || 5 || 230 <ref name="">{{РП}}</ref>|| Европ
|-
|[[Маракайбо нуур|Маракайбо]] || 16 || 0 || 250 || Хойд Америк
|-
|[[Бангвеулу нуур|Бангвеулу]] || 15 || 067 || 5 || Африк
|-
|[[Дунтин нуур|Дунтин]] || 12 || 11 || 8 || Ази
|-
|[[Онег нуур|Онег]] || 10 || 33 || 127 || Европ
|-
|[[Тонлесап нуур|Тонлесап]] || 10 || 12 || 14 || Ази
|-
|[[Туркана нуур|Туркана]] || 8,5 || 375 || 73 || Африк
|-
|[[Никарагуа нуур|Никарагуа]] || 8.4 || 32 || 70 || Хойд Америк
|-
|[[Титикака нуур|Титикака]] || 8,3 || 3812 || 304 || Өмнөд Америк
|}


== Мөн үзэх ==
* [[Монгол орны томоохон нуурууд]]
* [[Гол]]
* [[Тэнгис]]

== Цахим холбоос ==
{{Commonscat|Lakes|Нуур}}
{{Wiktionary}}
{{Wikiquote}}

== Тайлбар ==
{{reflist}}


[[Ангилал:Нуур| ]]