Туркменистан хуудасны эх кодыг харах

{{Short description|Country in Central Asia}}
{{Distinguish|Туркестан|Турк|Туркоман}}
{{Инфобокс улс
| common_name            = Туркменистан
| conventional_long_name = Туркменистан
| native_name            = {{native name|tk|Türkmenistan|Түркменистан}}
| image_flag             = Flag of Turkmenistan.svg
| flag_size              = 120
| flag_type              = [[Туркменистаны төрийн далбаа|Төрийн далбаа]]
| image_coat             = Emblem of Turkmenistan.svg
| coa_size               = 90
| symbol_type            = [[Туркменистаны төрийн сүлд|Сүлд]]
| religion_year          = 2020 {{estimate}}
| national_motto         = <br />{{lang|tk|Türkmenistan Bitaraplygyň watanydyr}}<br />"Туркменистан нь төвийг сахих эх орон юм"<ref>{{Cite web |date=28 December 2019 |title="Turkmenistan is the motherland of Neutrality" is the motto of 2020 &#124; Chronicles of Turkmenistan |url=https://en.hronikatm.com/2019/12/turkmenistan-is-the-motherland-of-neutrality-is-the-motto-of-2020/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200608104205/https://en.hronikatm.com/2019/12/turkmenistan-is-the-motherland-of-neutrality-is-the-motto-of-2020/ |archive-date=8 June 2020 |access-date=26 May 2020 |publisher=En.hronikatm.com}}</ref><ref>{{Cite web |date=29 December 2019 |title=Turkmen parliament places Year 2020 under national motto "Turkmenistan – Homeland of Neutrality" – tpetroleum |url=https://turkmenpetroleum.com/en/2019/12/29/turkmen-parliament-places-year-2020-under-national-motto-turkmenistan-homeland-of-neutrality/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20200608104205/https://turkmenpetroleum.com/en/2019/12/29/turkmen-parliament-places-year-2020-under-national-motto-turkmenistan-homeland-of-neutrality/ |archive-date=8 June 2020 |access-date=26 May 2020 |publisher=Turkmenpetroleum.com}}</ref>
| national_anthem        = <br />{{lang|tk|Garaşsyz Bitarap Türkmenistanyň Döwlet Gimni}}<br />"[[Туркменистаны төрийн дуулал|Тусгаар, төвийг сахигч Түркмен улсын дуулал]]"{{parabr}}{{center|[[File:National anthem of Turkmenistan, performed by the United States Navy Band.oga]]}}
| image_map              = Turkmenistan on the globe (Afro-Eurasia centered).svg
| map_caption            = {{map caption |location_color= улаан}}
| capital                = [[Ашхабад]]
| coordinates            = {{Coord|37|58|N|58|20|E|type:city}}
| largest_city           = [[Ашхабад]]
| official_languages     = [[Туркмен хэл]]<ref name="constitution">{{Cite web |title=Turkmenistan's Constitution of 2008 |url=https://www.constituteproject.org/constitution/Turkmenistan_2008.pdf?lang=en |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20190515155819/https://www.constituteproject.org/constitution/Turkmenistan_2008.pdf?lang=en |archive-date=15 May 2019 |access-date=17 December 2020}}</ref>
| ethnic_groups          = {{unbulleted list
| 85.6% [[Туркменчүүд]]
| 5.8% [[Узбекчүүд]]
| 5.1% [[Туркменистан дахь оросууд|Оросууд]]
| 0.4% [[Казахууд]]
| 3.1% [[Туркменистан дахь угсаатны бүлгүүд|Бусад]]
}}
| ethnic_groups_ref      = <ref>{{cite web | url=http://www.chrono-tm.org/en/2015/02/the-results-of-census-in-turkmenistan/ | archive-url=https://web.archive.org/web/20161006054812/http://www.chrono-tm.org/en/2015/02/the-results-of-census-in-turkmenistan/ | archive-date=6 October 2016 | title=The results of census in Turkmenistan &#124; Chronicles of Turkmenistan }}</ref>
| ethnic_groups_year     = 2012
| religion               = {{unbulleted list
  | 93% [[Туркменистан дахь ислам|Ислам]]
  | 6.4% [[Туркменистан дахь христийн шашин|Христ]]
  | 0.6% [[Туркменистан дахь шашин шүтлэг|Бусад]]
 }}
| religion_ref           = <ref>{{Cite web |date=3 August 2022 |title=Turkmenistan |url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/turkmenistan/#people-and-society |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210110134553/https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/turkmenistan/#people-and-society |archive-date=10 January 2021 |access-date=10 August 2022}}</ref>
| demonym                = Туркменистанчууд{{r|World Factbook}}<br />Туркменчүүд<ref name="usembassy">{{Cite web |title=Dual Citizenship |url=https://tm.usembassy.gov/u-s-citizen-services/dual-citizenship/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200523121623/https://tm.usembassy.gov/u-s-citizen-services/dual-citizenship/ |archive-date=23 May 2020 |access-date=23 May 2020 |publisher=U.S. Embassy in Turkmenistan |location=Ashgabat}}</ref>
| government_type        = [[Тоталитаризм|Тоталитар]] [[Дарангуйлал#Персоналист|удамшлын дарангуйлал]] дор [[Нэгдмэл улс|нэгдмэл]] [[Ерөнхийлөгчийн засаглалын систем|ерөнхийлөгчийн]] [[бүгд найрамдах улс]]<ref>*{{cite journal |last1=Gore |first1=Hayden |title=Totalitarianism: The Case of Turkmenistan |journal=Human Rights & Human Welfare |date=2007 |issue=Human Rights in Russia and the Former Soviet Republics |pages=107–116 |access-date=29 June 2021 |publisher=[[Josef Korbel School of International Studies]] |location=[[Denver]] |url=https://www.du.edu/korbel/hrhw/researchdigest/russia/totalitarianism.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20200229235859/https://www.du.edu/korbel/hrhw/researchdigest/russia/totalitarianism.pdf |archive-date=29 February 2020 |url-status=dead }}
*{{Cite web |last=Williamson |first=Hugh |date=24 March 2022 |title=The internet is crucial |url=https://www.hrw.org/news/2022/03/24/internet-crucial |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20220504060758/https://www.hrw.org/news/2022/03/24/internet-crucial |archive-date=4 May 2022 |access-date=4 May 2022 |website=[[Human Rights Watch]] |quote=Turkmenistan stands out as a totalitarian state. It gives absolutely no scope to dissident opinions and independent media. The regime censors the internet heavily.}}
*{{cite book |last1=Horák |first1=Slavomír |last2=Šír |first2=Jan |title=Dismantling totalitarianism?: Turkmenistan under Berdimuhamedow |date=March 2009 |publisher=[[Paul H. Nitze School of Advanced International Studies]] |location=[[Washington, D.C.]] |isbn=9789185937172 |url=https://www.files.ethz.ch/isn/106328/js09turkmenistanunder.pdf |access-date=4 May 2022 |archive-date=16 August 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220816214311/https://www.files.ethz.ch/isn/106328/js09turkmenistanunder.pdf |url-status=live }}
*{{cite news |title=Turkmenistan: New president, old ideas |url=https://eurasianet.org/turkmenistan-new-president-old-ideas |access-date=4 May 2022 |work=[[Eurasianet]] |date=15 March 2022 |archive-date=15 March 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220315220843/https://eurasianet.org/turkmenistan-new-president-old-ideas |url-status=live }}
*{{cite web |title=Nations in Transit: Turkemistan |url=https://freedomhouse.org/country/turkmenistan/nations-transit/2016 |website=[[Freedom House]] |access-date=4 May 2022 |date=2016 |archive-date=23 May 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220523044206/https://freedomhouse.org/country/turkmenistan/nations-transit/2016 |url-status=live }}
*{{cite web |last1=Stronski |first1=Paul |title=Turkmenistan at Twenty-Five: The High Price of Authoritarianism |url=https://carnegieendowment.org/files/Stronski_Turkmenistan.pdf |publisher=[[Carnegie Endowment for International Peace]] |access-date=4 May 2022 |location=[[Washington, D.C.]] |date=30 January 2017 |archive-date=1 January 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220101103735/https://carnegieendowment.org/files/Stronski_Turkmenistan.pdf |url-status=live }}</ref><ref name="AP People's Council" />
| leader_title1          = [[Туркменистаны Ерөнхийлөгч|Ерөнхийлөгч]]
| leader_name1           = [[Сердар Бердымухаммедов]]
| leader_title2          = [[Туркменистаны Дэд Ерөнхийлөгч|Дэд Ерөнхийлөгч]]
| leader_name2           = [[Рашид Мередов]]
| leader_title3          = [[Туркменистаны Ардын Зөвлөл|Ардын Зөвлөл]]ийн дарга
| leader_name3           = [[Гурбангулы Бердымухамедов]]
| leader_title4          = [[Туркменистаны Ассамблейн даргын жагсаалт|Ассамблейн дарга]]
| leader_name4           = [[Дүнягөзел Гулманова]]
| legislature            = [[Туркменистаны Ассамблей|Ассамблей]]
| sovereignty_type       = [[Туркменистаны түүх|Тусгаар тогтнол]] ([[ЗХУ|ЗХУ-аас]])
| established_event1     = [[Транскаспийн муж|Эзлэгдсэн]]
| established_date1      = 1879
| established_event2     = [[Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Туркмен Улс|Зөвлөлтийн удирдлага]]
| established_date2      = 5 сарын 13, 1925 он
| established_event3     = Бүрэн эрхт байдлаа тунхаглав
| established_date3      = 8 сарын 22, 1990 он
| established_event4     = [[ЗХУ]]-аас
| established_date4      = 10 сарын 27, 1991 он
| established_event5     = Хүлээн зөвшөөрөгдсөн
| established_date5      = 12 сарын 26, 1991 он
| established_event6     = [[Туркменистаны Үндсэн хууль|Одоогийн үндсэн хууль]]
| established_date6      = 5 сарын 18, 1992 он
| area_km2               = 491,210
| area_footnote          = <ref>{{Webarchiv|url=http://www.stat.gov.tm/ru/content/info/turkmenistan/ |wayback=20120107073046 |text=Государственный комитет Туркменистана по статистике : Информация о Туркменистане: О Туркменистане |archiv-bot=2023-09-26 19:21:42 InternetArchiveBot }} {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120107073046/http://www.stat.gov.tm/ru/content/info/turkmenistan/ |date=7 January 2012 }} : Туркменистан — одна из пяти стран Центральной Азии, вторая среди них по площади (491,21 тысяч км2), расположен в юго-западной части региона в зоне пустынь, севернее хребта Копетдаг Туркмено-Хорасанской горной системы, между Каспийским морем на западе и рекой Амударья на востоке.</ref>
| area_rank              = 52 <!-- Area rank should match [[List of countries and dependencies by area]] sourced from the UN-->
| area_sq_mi             = 188,456 <!--Do not remove per [[WP:Manual of Style/Dates and numbers]]-->
| percent_water          = 4.9
| population_estimate    = 7,057,841 <ref>[https://turkmenportal.com/tm/blog/64479/ilat-yazuwy--2022-turkmenistanyn-ilaty-7-million-57-mun-841-adama-den-boldy]</ref>
| population_estimate_year = 2022
| population_estimate_rank = 115
| population_census_year = 
| population_density_km2 = 10.5
| population_density_sq_mi = 27.1 <!--Do not remove per [[WP:Manual of Style/Dates and numbers]]-->
| population_density_rank = 221
| GDP_PPP                = $117.7 тэрбум <ref name="imf2">{{Cite web |date=October 2022 |title=World Economic Outlook Database, October 2022 |url=https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2022/October |access-date=October 11, 2022 |website=IMF.org |publisher=[[International Monetary Fund]]}}</ref>
| GDP_PPP_year           = 2022
| GDP_PPP_rank           = 93
| GDP_PPP_per_capita     = $18,875<ref name="imf2" />
| GDP_PPP_per_capita_rank = 80
| GDP_nominal            = $82.65 тэрбум<ref name="imf2" />
| GDP_nominal_year       = 2023
| GDP_nominal_per_capita = $13,076<ref name="imf2" />
| Gini                   = 40.8 <!--number only-->
| Gini_year              = 1998
| Gini_change            = <!--increase/decrease/steady-->
| Gini_ref               = 
| Gini_rank              = 
| HDI                    = 0.745 <!--number only-->
| HDI_year               = 2021<!-- Please use the year to which the data refers, not the publication year-->
| HDI_change             = increase<!--increase/decrease/steady-->
| HDI_ref                = <ref name="HDI">{{Cite web |date=8 September 2022 |title=Human Development Report 2021/2022 |url=https://hdr.undp.org/system/files/documents/global-report-document/hdr2021-22pdf_1.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20220908114232/http://hdr.undp.org/system/files/documents/global-report-document/hdr2021-22pdf_1.pdf |archive-date=8 September 2022 |access-date=8 September 2022 |publisher=[[United Nations Development Programme]] |language=en}}</ref>
| HDI_rank               = 91
| currency               = [[Туркменистан манат|Манат]]
| currency_code          = TMT
| time_zone              = TMT
| utc_offset             = +05
| drives_on              = Баруун
| calling_code           = [[Туркменистан дахь утасны дугаар|+993]]
| cctld                  = [[.tm]]
| area_water_km2         = 24069
| today                  = 
}}

'''Туркменистан Улс'''  нь Төв азийн улс бөгөөд баруун хойд хэсгээрээ [[Казахстан]], хойд болон зүүн хэсгээрээ [[Узбекистан]], зүүн өмнөд хэсгээрээ [[Афганистан]], өмнөд болон баруун өмнөд хэсгээрээ [[Иран]] улстай хиллэлдэг бөгөөд баруун талаараа Каспийн тэнгисээр хүрээлүүлсэн байдаг.  

Газар нутгийн хэмжээгээр Дэлхийд 53 дугаар байранд буюу Монголоос гурав дахин бага 491 мянган км² газар нутагтай. Засаг захиргааны хувьд таван муж, нэг нийслэл гэж хуваадаг байна.  

Туркменистан нь олон зуун жилийн турш соёл иргэншлүүдийн уулзвар болж байсан. Дундад зууны үед [[Мерв]] хот нь 15-р зууны дунд хүртэл Хятадын худалдаа арилжааны цуваа явдаг байсан [[Торгоны зам]]<nowiki/>ын чухал зогсоол бөгөөд Исламын ертөнцийн агуу хотуудын нэг байсан. 1881 онд [[Оросын Хаант Улс|Оросын эзэнт]] гүрний хавсарга улс болсон. Туркменистан нь Төв Ази дахь Болшевикийн  эсрэг хөдөлгөөн өрнүүлж байсан боловч 1924 онд ЗХУ-ын бүрэлдэхүүн Бүгд найрамдах улс болж, 1991 онд [[Зөвлөлт Холбоот Улс|ЗХУ]] задарч тусгаар тогтнолоо зарлах хүртэл [[Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Туркмен]] (Туркменистан ССР) улс хэмээн нэрлэгдэж байсан.

Туркменистан улс нь дэлхийд байгалийн хийн нөөцөөрөө 4-т ордог. Газар нутгийх нь ихэнх хэсэг буюу 70 орчим хувийг [[Каракумын]] цөл эзэлдэг. 1993 оноос хойш тус улсын иргэдэд төрөөс үнэгүй цахилгаан, ус болон байгалийн хийгээр хангаж ирсэн. 

Туркменистан улсын анхны ерөнхийлөгч [[Сапармурат Нивазов|Сапармурат Нияазов]] 2006 оны 12 дугаар сард зүрхний шигдээсээр нас барах хүртлээ тус улсыг захирч байсан. 2007 онд [[Гурбангули Бердимухамедов]] ерөнхийлөгчөөр  сонгогдсон. [[Хүний эрхийн хамгаалах|Хүний эрхийг хамгаалах]]  (Human Rights Watch ) байгууллага “''Туркменистан улс нь дэлхийн хамгийн дарангуйлсан дэглэмтэй улсуудыг нэг нь. Энэ улсад бие даасан хяналт бараг хаалттай, хэвлэл мэдээлэл болон шашны эрх чөлөө чанга хяналттай, хүний эрхийг хамгаалагчид болон бусад сайн дурын идэвхтнүүдийн засгийн газраас хяналт тавьж, аюул заналхийлэл учруулж байдаг'' ” гэж дүгнэлт гаргасан. 

Ерөнхийлөгч [[Бердимухамедов]] нэг хүнийг тахин шүтэх дэмждэг, түүний хамаатан садан болон хамтрагчидаа хязгааргүй эрх мэдэл эдлүүлдэг ба нийгмийн амьдралын бүхий л асуудлыг бүхэлд нь хянаж байдаг.

5.2 сая иргэний 90 хувь [[ислам]] шашинтан, 78 хувь [[туркмен үндэстэн]] байдаг. Нийслэл [[Ашхабад]] 900 мянган хүнтэй.

Туркменистан улс хөгжиж байгаа. 2012 оноор жишээлэхэд ДНБ 11% өссөн. [[Шатдаг хий]], [[газрын тос]] ихээр олборлодог.

[[Тамын үүд|«Тамын үүд»]] хэмээх гал унтардаггүй том нүх газарт үүссэн байдаг нь аялагч жуулчдын анхаарлыг их татдаг.

== Нэр ==
Туркменистан улсын нэрийг [[түркмен хэл|түркменээр]] ''Türkmenistan'' гэж бичдэг. ''Türkmenistan'' нь ''türk''+''men''+''stan'' гурван үеээс бүтнэ. «[[Түркмен үндэстэн|Түркмен]] [[улс]] [[орон]]» гэсэн утгатай. Эхний ''türk'' нь монголоор «[[Түрэг|{{MongolUnicode|ᠲᠦᠷᠦᠭ|h}}]]», «[[түрэг]]» гэж бичдэг үгний нэгэн [[түрэг хэлний бүлэг|түрэг]] хувилбар нь мөн. Хоёрдугаар ''men''-ийг эрдэмтэд «-д хамаарах», «-рхүү» гэсэн утгатай ''-myn'' ,''-men'' гэх [[Согд хэл|согд]] залгаас гэж таадаг. Гуравдугаар ''stan'' нь «орон», «-ын газар», «улс» буюу ''[[-стан]]'' гэх [[перс хэл|перс]] дагавар юм. Монголд англи ''Turkmenistan'', орос ''Туркменистан'' хоёроос улбаалаад '''Туркменистан''' гэж бичих нь давамгайлж байгаа юм. Мөн орос ''Туркмения''-аас болж '''Туркмен''' гэж бичих нь байдаг. Дамдинсүрэнгийн толийг баривал '''Түркмен''', түркменээс нь галиглавал '''Түркменистан''', «-стан»-ыг нь «улс»-аар солиод '''Түркмен улс''', зүгээр л '''Түркмен''' гэж монголчилж болно.

== Түүх ==
Урьдын түүхэнд Туркмен оронд төвлөж мандсан улс байсангүй. Хоёр мянган жилийн тэртээ [[Ахемины улс|Ахемин]], [[Эртний Македон|Македоны]] дайчдын зам татаж өнгөрчээ. Дараа нь [[Парф улс|Парф]], [[Сасаны улс|Сасан]] гэх мэт [[Иран угсаатан|Иран угсаатны]] байгуулсан төр улсын хязгаар нутаг байв. Эцэстээ [[Түрэг|Түрэг угсаатны]] умраас өмнөш, дорноос өрнөд нүүсэн нүүдлийн замд таарч аажмаар Иран бус Түрэг угсаатны нутаг болжээ. 10-р зуунаас [[Перс]] соёлтой Түрэг угсааны [[Селжук улс|Селжук]], [[Сартуул улс|Сартуул]] улсын бүрэлдэхүүнд орж явав. 13-р зуунд [[Их Монгол Улс|Их Монгол]], [[Хүлэгүгийн улс|Хүлэгүгийн]] гэх [[монгол үндэстэн|монгол]], 14-р зуунд [[Төмөрийн улс|Төмөрийн]] гэх [[түрэг-монгол]], 16-р зуунаас [[Хивын хант улс|Хивын]], [[Бухарын хант улс|Бухарын]] гэх [[Узбекистан|узбек]] эзэнтэй улсуудын харьяанд орж явсаар 19-р зууны сүүлчээр [[Оросын Хаант Улс]]ын цэрэгтэй учирчээ.<ref name=cs>[http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Turkmenistan.pdf "Country Profile: Turkmenistan"] (PDF). Library of Congress Federal Research Division (February 2007).</ref>

Өнөөгийн Туркменистан орны үндсэн хүн ам нь [[Түркмен үндэстэн]]. Тэд [[Турк үндэстэн|Турк]], [[Азербайжан үндэстэн|Азербайжан]] бас багтдаг Түрэг угсааны өрнө салаа - [[Огуз]]т хамаардаг. «Огуз» гэдэг үг нь «аймаг» гэх түгээмэл утгатай. Огуз нь 9-р зуунд [[Каспийн тэнгис]]ээс [[Балхаш нуур]] хүртэл, ер нь [[Арал тэнгис]]ийн орчим нутаглаж байгаад баруун өмнө рүү зүглэжээ. Түрүүч нь явсаар [[Турк]]т, дагуул нь [[Азербайжан]]д, адаг нь [[Түркмен]]д суурьшсан шиг байна. 7-р зууны [[Орхоны бичиг]]т "''Sekiz-Oghuz'' («найман огуз»), ''Dokuz-Oghuz'' («есөн огуз») гэж бичжээ" хэмээн Түрэг судлалын эрдэмтэд тайлж уншдаг. Тиймээс [[Түрэг улс]]ыг мөхсний дараа Огуз («аймаг») Түргүүд [[Монгол улс|Монгол орноос]] нүүсэн байх гэж таадаг.<ref name=cs/> 

[[Image:Turkmen man with camel.jpg|thumb|Түркмен хувцастай Түркмен эр<br/>(1905-1915 оны хооронд авсан зураг)|left]] 
Монголчуудын ноёрхлын дараа Түркмен овог аймгууд шинээр нэр төрлөө олж, өнөөгийн шинжийн суурь тавигджээ. 16-р зууны үед аймгийн холбоод нь хэд хэд бутарчээ. Тариачин Узбекистан улсын (Бухарын, Хивын) бүрэлдэхүүнд байгаа гэдэг нэртэй боловч Түркменчүүд өөрсдийгөө эзэн мэдэж, малаа маллан амьдарсаар байлаа. Узбекийг дийлж давсан Оросын цэргүүд 19-р зууны төгсгөлд Түркмений нутагт тулсан.<ref name=cs/> Өмнөдийн [[Гөктепе]] («хөх дов») цайзыг Оросууд 1880-1881 оны өвөл эзлэн авснаар уудам Түркмен нутаг Оросын эзэмшлийн [[Закаспи муж]]ийн (Москвагаас харсан «[[Каспи]]йн чанад муж» гэсэн утга) бүрэлдэхүүнд орж засагдах болжээ. [[1921]] оноос өнөөгийн хил хязгаар зурагдаж, [[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлтийн]] түр цагийн [[Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Автономит Туркестан Улс]]ын [[Түркмен муж]] гэгдэж байгаад [[1925]] оны [[5 сарын 25]]-наас [[Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Туркмен Улс]] (ЗСБНТүрУ) болжээ. Зөвлөлт Туркмений он жилүүд бусадтай адил жишгээр өнгөрсөн. Шашин шүтлэг хориглогдож лалын сүм хийд хаагдах, Орос хэл давамгайлах, Москвад эрх мэдэл төвлөх, Оросууд олноор нүүн ирэх гэх мэт нутгийнханд таагүй, харин аж үйлдвэржих, үйлдвэр уурхай, хот тосгод олноор баригдах гэх мэт нутгийнханд ээлтэй зүйлс хосолж байв. Эцэстээ ЗХУ-ыг бутрахад [[1990]] онд [[тусгаар тогтнол|тусгаар тогтнолоо]] зарлан тунхаглаж, [[1991]] онд тусгаар тогтносон [[бүрэн эрхт улс|бүрэн эрхт]] Туркмен улс (Түркменистан) мэндэлжээ.

== Хүн ам зүй ==
{| class="wikitable" style="line-height:0.9em; border:1px black; float:right; margin-right:1em; margin:10px"
|+ 
! style="width:160px;"| Яс үндэс  !! Хүн ам <br>(2010 он)!! Хувь
|-
| [[Туркмен үндэстэн]] || 4,011,000 || 78.6 %
|-
| [[Узбек үндэстэн]] || 479,000 || 9.4 %
|-
| [[Орос үндэстэн]] || 165,000 ||  3.2 %
|-
| [[Казах үндэстэн]] ||  138,000 || 2.7 %
|-
| бусад ард түмэн ||  312,000 || 6.1 %
|}

{| class="wikitable" style="line-height:0.9em; border:1px black; float:right; margin-right:1em; margin:10px"
|-
! style="width:50px;"| Он !! Хүн амын <br> тоо 
|-
| 1926 || 975,599
|-
| 1959 || 1,516,375
|-
| 1989 || 3,522,717
|-
| 1999 || 4,993,000
|-
| 2010 || 5,105,000
|-
|}
Туркмен улсын хүн амын тоо өсдөг. 1959 онд 1.5 сая байсан бол 50 жилийн дараа 2010 онд 5,105,000–д хүрчээ. Дэлхийн 194 улсаас [[Улс орнууд хүн амын тоогоор|94–р]] олон хүнтэй нь бөгөөд харьцангуй сийрэг суудаг (10 хүн/км²). 0-14 насныхан 26 хувь, 15-64 насныхан 67 хувь, 65–аас дээш настан 4 хувь эзэлдэг. Хүйсийн харьцаа — 0.98 эр/эм, дундаж наслалт — 67.87 жил. Бичиг үсэг тайлагдалт — 98.8%. 

=== Ард түмэн ===
[[Зураг:Independence_Day_Parade_-_Flickr_-_Kerri-Jo_(215).jpg|thumb|right|Гоёлоо өмссөн туркмен залуус]]
Туркменд олон үндэстэн ястан аж төрөн сууж байна. Олонх буюу 78.6 хувийг түрэг угсааны [[туркмен үндэстэн]] эзэлдэг бол үлдэх хувийг мөн угсааны [[узбек үндэстэн|узбек]] (9%), [[казах үндэстэн|казах]] (2%), [[татар үндэстэн|татар]], [[азербайжан үндэстэн|азербайжан]], слав угсааны [[орос үндэстэн|орос]] (3%), [[украйн үндэстэн|украйн]] болон бус угсааны [[балуч]], [[армен үндэстэн|армен]] хүмүүс бүрдүүлдэг. Оросууд 1989 онд 10 хувь эзэлдэг байснаа ЗХУ бутарснаас хойш 3 хувь руу унажээ.

Хүн амын 89% (түрэг) [[ислам]]ын шашинтай. 10 хүрэхгүй хувь (слав) [[христийн шашин|христийн]] шашны оросын үнэн алдартны урсгалыг дагадаг.

=== Хот суурин ===

Туркмений ард иргэдийн 48.7% хот газар амьдарч байна. 
{|class="wikitable"
|+ 2010 оны хүн амын тоогоор:
|- valign="top"
|
* [[Ашхабад]] (947 мянга)
* [[Түркменабат]] (279)
* [[Дашогуз]] (245)
* [[Мары]] (126)
* [[Сердар]] (93 мянга)
||
* [[Байрамали]] (91 мянга)
* [[Балканабат]] (90)
* [[Тежен]] (79)
* [[Түркменбашы]] (73)
* [[Говурдак]] (68 мянга)
|}

== Төр засаг ==

Туркмен улс [[ерөнхийлөгч]]ийн эрх мэдэл давамгайлах [[бүгд найрамдах улс|бүгд найрамдах засагтай улс]] юм. 

1991 оны 10 дугаар сарын 27-нд тогтнохдоо [[ЗХУ]]-ийн үеийн шинжээ ихээр хадгалсан. [[Сапармурат Ниязов]] 1985 оноос 2006 онд нас барах хүртлээ үргэлжлэн төр барьсан. Нэг хүнийг тахин шүтдэг байсныг Ниязовын цол, урианаас мэдэж болно. Нэг намын тогтолцоотой явсаар 2008 оны үндсэн хуулиараа олон намын тогтолцоо, бусад хэдэн ардчилсан заалт оруулсан ч заримыг мөрдөөгүй.

2007 оноос [[Гурбангулы Бердымухамедов]] ерөнхийлөгч болон ажиллаж байгаад хүү [[Сердар Бердымухамедов|Сердар Бердымухамедовыг]] Ерөнхийлөгч болгосон байна.  Ерөнхийлөгч Засгийн газрыг толгойлно. 

1992 оны Үндсэн хуулиар хоёр Танхимтай байхаар тогтсон.  2507 гишүүнтэй Ардын зөвлөлийг нь 2008 оны үндсэн хуулиар татан буулгасан. Нөгөөх нь 125 суудалтай 5 жилээр сонгогддог [[Туркмен улсын хурал|Хурал]] (''Межлис'') юм. Сүүлийн буюу 2013 оны сонгуулиар 
#[[Туркмен улсын ардчилсан нам]] 47, 
#Туркмен улсын мэргэжлийн холбоодын байгууллага 33, 
#Туркмен улсын эмэгтэйчүүдийн холбоо 16, 
#Туркмен улсын үйлдвэр худалдаа эрхлэгчдийн нам 14 суудал тус тус авчээ.

=== Орон нутаг  ===
[[File:TurkmenistanNumbered.png|thumb|Таван муж: 1-Ахал, 2-Балкан, 3-Дашогуз, 4-Лебап, 5-Мары]]
Туркмен улс төрийн [[нэгдмэл улс|нэгдмэл байгууламжтай]], нутаг дэвсгэрээ эхлээд зургаа хуваадаг. [[Ашхабад]] нийслэл хот болон таван [[муж]] (''велаят''). Хоёрдугаар түвшинд мужийн харьяат [[хот]] болон [[хошуу]] (''этраб'') гэмээр нэгжээр хуваагдана. Тоолвол 57 хошуу бий.

{| class="wikitable sortable"
|- style="background:#efefef;"
! Нутгийн нэр !! Түркмен нэр !! Газар нутаг<ref name=yb2005>''Statistical Yearbook of Turkmenistan 2000-2004'', National Institute of State Statistics and Information of Turkmenistan, Ashgabat, 2005.</ref> !! Хүн ам (2005)<ref name=yb2005/>!! Төв хот
|-
! Ашхабад хот
| Aşgabat ||470 || 871,500 || [[Ашхабад]] 
|-
! [[Ахал муж]]
| Ahal welaýaty || 97,160 || 939,700 || [[Анау]] 
|-
! [[Балкан муж]]
| Balkan welaýaty || 139,270 || 553,500 || [[Балканабат]]　 
|-
! [[Дашогуз муж]]
| Daşoguz welaýaty || 73,430 ||1,370,400 || [[Дашогуз]] 
|-
! [[Лебап муж]]
| Lebap welaýaty || 93,730 || 1,334,500 || [[Түркменабат]] 
|-
! [[Мары муж]]
| Mary welaýaty ||87,150 || 1,480,400 || [[Мары]]  
|}

[[Зураг:Independence_Day_Parade_-_Flickr_-_Kerri-Jo_(111).jpg|thumb|150px|Хүндэт харуул]]

=== Цэрэг зэвсэг  ===
Туркмен улс хуурай замын, агаарын болон тэнгисийн 34000 цэргийн хүчинтэй байна. Хүндэт харуул, дотоодын цэрэг, хилийн цэрэг бий. Зөвлөлтөд үйлдвэрлэсэн зэвсэг, техник голлодог. 700 гаруй танк, 560 их буу, 120 гаруй нисэх онгоц, нисдэг тэрэгтэй байна.  

=== Гадаад харилцаа ===
Туркмен бол 1992 оноос [[НҮБ]]-ийн гишүүн, [[бүрэн эрхт улс]] юм. Олон улсын хэрэгт төвийг сахиж алив эвсэл, холбооноос "бүрмөсөн татгалзсныг" НҮБ 1995 онд баталжээ.<ref>http://www.un.org/documents/ga/res/50/a50r080.htm</ref> 132 улстай дипломат харилцаатай.<ref>{{Cite web |url=http://mfa.gov.tm/en/mfa-en/diplomacy/diplomatic-relations |title=Archive copy |access-date=2015-03-27 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304102908/http://www.mfa.gov.tm/en/mfa-en/diplomacy/diplomatic-relations |url-status=dead }}</ref>

=== Хүний эрх боомилсон нь ===
Сапармурат Ниязов ерөнхийлөгч видео тоглоом, автомашинд хөгжим сонсох, дуурь, балет, олны газар тамхи татах, эрэгтэй хүн үсээ урт ургуулахыг хориглож байв. Гурбангулы Бердымухамедов ерөнхийлөгч 2008 онд дуурь, цирк тоглох хоригийг цуцалсан. Ниязовын зохиосон  шашны«Рухнама» номыг бүх нийтэд уншуулж, баримтлал болгосон. Хэвлэл мэдээлэлд тавьдаг хоригоороо дэлхийн тэргүүн эгнээнд явдаг. Ниязов бүх сэтгүүлчийг өөрөө томилдог байлаа.

Улсын иргэн гадаад улс руу явах чөлөөтэй биш. Цөөн шалтгаанаар л явж болно.

== Эдийн засаг ==
[[Зураг:Turkmenistan_Export_Treemap.png|thumb|Туркмений экспортын бүтэц {{ref-en}}]]
[[Зураг:Jack-up-rig-in-the-caspian-sea.JPG|thumb|Каспи дахь газрын тосны цооног]]
Туркмен улсын эдийн засаг хөгжиж байгаа. 2012 оны мэдээгээр 47.55 тэрбум [[америк доллар]]тай тэнцэх [[ДНБ]] бүтээснээр (дэлхийд 97-р байр), нэг хүнд 8500 $ оногдож байв. Ажилгүйдлийн хувь - 3.5%, үнийн өсөлт - 10.5%, ядуурлын түвшин - 7.8% байна. Мөнгөний нэгж нь [[манат]].

=== Газрын доорх баялаг ===
Туркмен орон [[шатдаг хий]], [[газрын тос]]оор баялаг. [[Каракум]]ын элсэн цөлийн доор байна. [[Байгалийн хий|Байгалийн хийн]] нөөцөөр дэлхийд дөрөвдүгээр байр эзлэдгийн дунд Галкынышын шатдаг хийн орд дэлхийд хоёрт гэнэ. [[Туркменгаз]] ТӨХК ажилладаг ба Туркмений олборлосон шатдаг хийн гуравны хоёрыг Оросын [[Газпром]] компани худалдаж аваад цааш нь зардаг байсан.<ref>{{cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/business/5314940.stm |title=Business &#124; Russia reaches Turkmen gas deal |publisher=BBC News |date=5 September 2006 |accessdate=3 May 2010}}</ref> 2009 оноос Түркменистанаас БНХАУ руу Узбекистан, Казахстанаар дамжуулан жилд 40 млрд м³ байгалийн хийгээ 7 мянган км урт хоолойгоор нийлүүлж байна. 

Туркменд газрын тос 1909 оноос олборлож эхэлсэн. Каспийн тэнгисийн эрэг, хөвөөгөөр нөөц арвин.

===Эрчим хүч ===
Туркмен дотоодын хэрэгцээнээс хэтэрсэн эрчим хүч үйлдвэрлэн экспортолдог. Гиндукушийн УЦС 350 мегаватт, Марын ДЦС 1370 мегаватт эрчим хүч үйлдвэрлэх чадалтай. 

=== Хөдөө аж ахуй ===
Нутгийн тариаланд тохирох талбайн тал хувьд [[хөвөн]] тариалдаг. Хөвөн тариалалтаар дэлхийд 9-р байр эзэлнэ.<ref name="statista">{{cite web|url=http://www.statista.com/statistics/151168/cotton-producing-countries/ |title=The ten largest cotton producing countries in 2009 |publisher=Statista.com |date= |accessdate=2013-11-25}}</ref> 2012 онд [[Беларусь]], Америкийн 7000 трактор, 2000 гаруй машин техник хэрэглэсэн мэдээ бий.

== Газар зүй ==
[[Зураг:Turkmenistan Topography.png|thumb|left|Байр зүйн зураг]]
Туркмен бол [[Төв Ази]], тэр тусмаа [[Дундад Ази]]д 488,100 км<sup>2</sup> талбай эзлэн оршиж байгаа [[далайд гарцгүй улс|далайд гарцгүй]] орон юм. Нутаг дэвсгэр нь [[Хойд өргөрөг|х.ө. 35°]] – [[хойд өргөрөг|43°]], [[зүүн уртраг|з.у. 52°]] – [[зүүн уртраг|67°]] дотор бүхлээрээ багтана. Дэлхийн улс орнуудаас газар нутгийн хэмжээгээр [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|52-р том]] (Испанийн ард, Камеруны урд) нь юм гэнэ. Баруун талаараа [[Каспийн тэнгис]]тэй 1,786 км, хойд талаараа [[Казахстан]]тай 379 км, зүүн хойд талаараа [[Узбекистан]]тай 1621 км, зүүн урдуураа [[Афганистан]]тай 744 км, баруун урдуураа [[Иран]]тай 992 км урт газраар хиллэдэг. Өрнөдөөсөө дорнод хүртлээ 1100 км, умардаасаа өмнөд хүртлээ 650 км энтэй. Түркмений газар нутаг дунджаар д.т.д 100-220 метр өндөрт тогтсон, ер нь нилэнхүйдээ нам доор газар. Үүнээс Каспийн тэнгисийн ойрх өрнө тал нь [[Тураны нам доор газар]] гэж хэлэгдэнэ. Мөн нутгийн дийлэнх хэсэг нь цөл, [[Кара-Күмийн цөл]]д хамаарна. Ирантай хиллэх зурвасаар намхан уулстай, Узбекистантай хиллэх дорнод захын цэг буюу [[Айрабаба уул]] (3,139 м) хамгийн өндөр цэг нь болдог. Хамгийн нам доор нь [[Сарыгамыш нуур]]ын мандал. Томоохон голуудаас нэрлэвэл [[Амударья]], [[Сырдарья]], [[Мургаб гол|Мургаб]], [[Тэжэн гол|Тэжэн]] гурав.

=== Аялал жуулчлал ===
Туркменистанд амралт сувиллын чиглэлээр [[Каспийн тэнгис]]ийн  эргийн [[Аваза]]д голлон очдог бол түүхийн мөрөөр [[Дашогуз]], [[Кёнеургенч]], [[Ниш]], [[Мары]] хотуудаар аялах жим татжээ.

== Цахим холбоос ==
{{Wiktionary}}
{{commonscat|Turkmenistan|Туркменистан,}}
* [http://www.turkmenistan.gov.tm/ Засгийн газрын албан ёсны цахим хуудас]

== Эшлэл ==
{{лавлах холбоос|2}}

{{Ази}}
{{ЕАБХАБ-ын гишүүн улсууд}}
{{OIC}}
{{Хөтлөгч мөр Тусгаар Улсуудын Хамтын Нөхөрлөл}}
[[Ангилал:Туркменистан| ]]
[[Ангилал:Азийн орон]]
[[Ангилал:Далайд гарцгүй орон]]
[[Ангилал:Зөвлөлт Холбоот Улсын дараах улс]]
[[Ангилал:Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]]
[[Ангилал:Тусгаар Улсуудын Хамтын Нөхөрлөлийн гишүүн орон]]
[[Ангилал:Төв Ази]]