Чулуун зэвсгийн үе
Чулуун зэвсгийн үе нь хүн төрөлхтөн зүүн Африкаас дэлхийд тархаж хүний эволюцид технологи ихээр ашиглагдах болсон дэлхийн түүхийн төмөрийн үеийн өмнөх үеийн археологийн томьёо нэр юм. Орчин цагийн Этиоп улсын Аваш голын эргээс Чулуун зэвсгийн үеийн олдворууд олноороо олддог. Чулуун зэвсгийн үе нь балар эртний цаг үед хамаарах бөгөөд одоогоос 2,5 сая жилийн өмнөх хүн төрөлхтний Хомо төрөл зүйлд хамаарах цаг үе юм. Аустралопитикус болон Парантропус төрлийн өвөг эцэг болох эдгээр хүмүүс чулууг бутлан хурц ирмэг гаргаж, түүгээрээ ан гөрөө хийх, газар ухах гэх мэт өөрсдийн өдөр тутмын амьдралд чулуун багаж зэвсгийг өргөнөөр ашиглаж байжээ. Энэ үед амьтны ясыг мөн ашигладаг байсан бөгөөд малтлагаас олдсон хэдэн мянган чулуун багаж зэвсэгтэй харьцуулахад ясаар хийсэн багаж зэвсэг тун ховор. Эртний хүмүүсийн хэрэглэж байсан чулуу, металлан материалыг бодвол яс нь хамаагүй хэврэг учраас тэр байх. Чулуун зэвсгийн үед металлыг боловсруулж ашиглана гэдэг хүний бодит чадвараас хэтийдсэн зүйл байсан юм. Чулуун зэвсгийн үе бол археологийн гурван үечлэлийн хамгийн эхнийх бөгөөд балар эртний хүмүүсийн эдэлж хэрэглэж байсан зүйлсээр нь гурван үед хуваадаг.
- Чулуун зэвсгийн үе
- Хүрэл зэвсгийн үе
- Төмөр зэвсгийн үе
Түүхэн ач холбогдол
Чулуун зэвсгийн үе бол балар эртний хүн Хомо-ийн хувьслын эхлэл байсан юм. Учир нь Хомочууд энэ үеэс чулуугаар багаж зэвсэг хийж эхэлсэн. Чулуун зэвсгийн үеийн үнэт олдворууд Африкийн зүүн хэсгээс, ялангуяа өтгөн ой шугуй, өвсөөр хучигдсан Этиопийн хойд хэсгээс хамгийн их олддог байна. Энэ өтгөн ой шугуйд хүний ойрын төрөл зүйл болох бичний өвөг Примат, Пан хэмээх төрөл зүйлүүд бас оршин байлаа. Тэд ан гөрөө хийхдээ Африкийн өмнөд хэсэгрүү мөн Нил мөрөний хойд эрэг хавиар, Африкийн хойд хэсэгтэй хиллэдэг Ази тивийн өтгөн өвсөөр хучигдсан газарлуу нүүдэллэн амьдардаг байж. 3 сая жилийн тэртээ анхны төрөл зүйл өмнөд Африкт үүссэн бөгөөд ан гөрөө хийхээр хойд Африк, Ази Хятадруу тархан суурьшсан гэж үздэг. Үүнийг тив алгассан их нүүдэл хэмээн түүхэнд тэмдэглэсэн байна. Хүн төрөлхтний эртний өвөг экологийн таатай бүсийг даган нүүдэллэж ан гөрөө хийх явцдаа багаж зэвсэг хийж суран, байгалиас хамааралгүй болон хөгжижээ. Орчин цагийн хүн төрөлхтний өмнөх үе Хомо иректус ийнхүү ойт хээр бүсийн багаж зэвсэгтэй оршин суугч болсон байна.
Чулуун зэвсгийн үеийн археологийн олдвор
Чулуун зэвсгийн үеийн эхэн үе
Гона, Этиоп улсын дундуур урсдаг Аваш голын эрэг хавиар эдгээр балар эртний Чулуун багаж зэвсгүүд олноороо олддог. Бусидамагийн чулуун зэвсгийн олдворууд нь 29000-27000 жилийн тэртээх гэж таамаглаж байгаа ч өнөө хэр нь маргаантай байна. Роджер, Семав нар малтлага хийгээд доорх дүгнэлтэнд хүрсэн байна. “...эртний чулуун багаж зэвсэг хийгчид ур чадварын хувьд хөгжсөн байсан...Гэхдээ яг шилжилтийн үеийн олдворууд гэж байдаггүй...тиймээс геологийн мөчлөгт завсар гарч байна” гэжээ. Малтагчид 29000жилийн өмнөх багаж зэвсгийг ч олох боломжтой гэдэгт итгэдэг. Хамгийн гол нь эдгээр чулуун багаж хэрэгслийг яг аль төрөл нь бүтээсэн нь мэдэгдэхгүй байна. Тэдгээр чулуун багаж зэвсгийн ойролцоогоос Аустралопитикус гари, Аустралопитикус аетиопикус мөн Хомо, Хомо хабилисын ул мөр олддог нь байдлыг бүр ч ээдрээтэй болгож байна.
Чулуун зэвсгийн үеийн төгсгөл үе
Хүдэр хайлуулж багаж зэвсэг хийх болсноор Чулуун зэвсгийн үе дуусч Металл зэвсгийн эрин үе эхэлсэн гэж үздэг. Хамгийн өргөнөөр ашиглагдаж байсан металл нь зэс тугалга хоёрыг хайлуулж хийсэн хүрэл байлаа. Чулуун зэвсгийн үеэс Хүрэл зэвсгийн үерүү шилжих завсрын үед хүмүүс хараахан хүрэл хийж сураагүй, зөвхөн зэс хайлуулдаг байжээ. Энэ үеийг Зэс зэвсгийн үе, Зэс чулуун зэвсгийн үе гэх мэт янз янзаар нэрлэдэг. Энэхүү Зэс чулуун зэвсгийн үе нь Хүрэл зэвсгийн үеийн эхлэл бөгөөд гарцаагүй Металл зэвсгийн үед багтана. Хүрэл зэвсгийн үе нь Төмөр зэвсгийн үеийн эхлэл байлаа. Энэ бүх цаг үеийн туршид хүн төрөлхтөн чулууг металлын нэгэн адил өргөнөөр хэрэглэж, ваар сав хийхэд ашигладаг байв. Үүнийг Шинэ чулуун зэвсгийн үе хэмээн түүхэнд тэмдэглэдэг. Чулуун зэвсгийн шилжилтийн үе буюу МЭӨ 6000- МЭӨ 2500 жилийн тэртээ хүн төрөлхтөн хойд Африк болоод Евроазийн бүс нутагт тархан суурьшиж байлаа.Хүн төрөлхтөн МЭӨ5000-МЭӨ6000 онд төмрийн хүдрийг ашиглаж байсан гэсэн нотолгоог хамгийн анх Мажданпек Ярмовак болон Плокникийн археологийн малтлагаас илрүүлсэн. /малтлагаас гарсан зэс сүх нь МЭӨ5500 оны Винчагийн соёл иргэншилд хамаарна./ Сербийн Рудна Глава уурхайгаас олдсон эд зүйл, МЭӨ3300 оны мумми буюу мөсөн хүн биедээ зэс сүх, цахиур чулуун хутга авч явж байжээ. Африкийн Субсахаран орчмоор малтлага хийхэд Чулуун зэвсгийн үеэс шууд Төмөр зэвсгийн үерүү шилжсэн гэж хэлж болохоор байдаг. Баруун европын дунд хэсэг, Зүүн өмнөд Азийн бүсээс МЭӨ6000 оны Чулуун зэвсгийн багаж хэрэгслүүд олджээ. Европ болон Азийн бусад хэсгээр Чулуун зэвсгийн үеэс хойшхи нийгмийн буюу МЭӨ4000 оны баримтууд олддог. Өмнөд Америкийн Прото Инка соёл иргэншлийн хувьд Чулуун зэвсгийн үе МЭӨ2000 он хүртэл үргэлжилсэн агаад МЭӨ2000 оноос хойш алт, зэс мөнгө зэргийг багаж хэрэгсэл хийхдээ ашигладаг болжээ. Авсралийн хувьд Чулуун зэвсгийн үе 17-р зуун хүртэл үргэлжилсэн. Чулуун багаж хэрэгслийг аж ахуйдаа хэрэглэсээр байжээ. Европ болон Хойд америк бусад тивүүдээр ч мөн адил тээрмийн чулууг 20-р зуун хүртэл ашигласан.
Чулуун зэвсгийн үеийн үзэл санаа
Балар эртний цаг үеийн хөгжил дэвшлийг зөвхөн хэрэглэж байсан багаж зэвсгээр нь тодорхойлдог. Түүнээс нийгмийн байгуулалт, хоол хүнсний эх сурвалж, цаг уурт дасан зохицсон байдал, газар тариалан, шашин шүтлэг гэх мэтийг авч үздэггүй. Ваар сав, багаж хэрэгслийн хэв загвар, бүтэц, хийх аргачлалаар нь хүний хөгжил, нийгмийн зохион байгуулалтын өөрчлөлтийг тодорхойлдог. Мөн тухайн эдэлж хэрэглэж байсан багаж хэрэгслээр тухайн он тооллыг гаргаж ирдэг байна. Чулуулагт дүн шинжилгээ хийх нь археологийн гол судалгаа юм. Чулуун багаж зэвсгээр тэдний хэв шинж, бүтэц, амьдарч байсан арга хэлбэрийг тодорхойлдог байна. Тэдний ашиглаж байсан түүхий эд, багаж хэрэгслийг хэрхэн хийснийг судлах нь шинжлэх ухааны гол судалгаа болдог.Эдгээр судалгааны ихэнхийг олон салбарын мэргэжилтнүүдийн лабориторид хийдэг байна. Археологийн туршилтаар судлаачид тэр үеийн багаж хэрэгслийн загварыг дуурайлгаж, хэрхэн хийсэн талаар тодорхой ойлголттой болдог.
Чулуун багаж хэрэгслийн төрөл зүйлүүд
Чулуулагт дүн шинжилгээ хийж балар эртний хүмүүсийн эдэлж хэрэглэж байсан зүйлсийг тогтоох нь олон салбарын мэдлэг шаарддаг. Үйл явцыг тайлбарлавал археологичид эртний олдворуудыг илрүүлж, геологичид чулуулгийн давхаргад шинжилгээ хийж тухайн олдворын хамаарагдах цаг хугацааг тодорхойлж, палентлогичид ясыг нь шинжилж ямар амьтан болохыг тогтоодог. Ургамал судлаачид ямар төрөл зүйлийн ургамал болохыг тодорхойлж, физик химичид лабораторийн аргаар хими физикийн шинжийг тодорхойлж С-14, Р-А зэрэг бүтцийг илрүүлдэг байна.Чулуун зэвсгийн үеийг судална гэдэг дан ганц археологийн олдвор чулуун багаж хэрэгсэлд дүн шинжилгээ хийнэ гэсэн үг биш. Чулуун багаж зэвсэг бол зөвхөн нотлох баримт. Хамгийн гол нь түүгээр дамжуулж ямар нийгмийн бүтцэд хамаарах, хүний физик онцлогийг нээхэд гол зорилго оршино. Чулуун зэвсгийн үзэл санаа нь зарим нэг талаар хязгаарлагдмал. Учир нь Чулуун зэвсгийн үеийг хамаатуулж байгаа он тоолол зарим талаар хоёрдмол, маргаантай, хувьсаж өөрчлөгдөх магадлалтай тул үргэлж асуултын тэмдэгтэй байсаар иржээ. Чулуун зэвсгийн үеийг ерөнхийд нь дүгнэвэл хүн төрөлхтөн металл хайлуулж ашигладаггүй байсан хэдий ч чулууг ашиглаж технологийн багахан дэвшилд хүрсэн байсан гэж хэлж болно. Энэтхэг, Океэниан малчин, тариачин, анчид Европийн колон болтлоо чулуун багаж хэрэгслийг ашигласаар байсан юм. Зэвсгийн үеэр ангилах тогтолцоог санаачилсан 19-20-р зууны археологичид энэхүү ангиллаа Антропологи, археологийн хувьд соёлын онцлог шинжүүдийг гаргаж чадах гол ангилал гэдэгт итгэж байлаа. Өнөөгийн хүмүүс чулуун зэвсгийн үеийн онолыг маргаантай гэж үздэг. Харин Нийгэм хүн судлалын ассоциациас үүнийг үгүйсгэж, нотолгоо гаргажээ. “Чулуун зэвсгийн үед амьдарч байсан балар эртний хүмүүсийн тухай ойлголт хүн төрөлхтний хувьд тодорхой биш. Гэхдээ археологийн олдворуудад дүн шинжилгээ хийхэд тэд байгальтай дасан зохицох чадвартай байсныг нотолж байгаа юм. Тиймээс тэднийг хүй нэгдлийн гэж нэрлэх нь зарим талаар учир дутагдалтай. Хүй нэгдлийн гэдгийг үгүйсгэж байгаа гол зүйл нь тэдгээр хүмүүст соёл иргэншилт нийгмийн ёс суртахууны хэм хэмжээ, оюун ухаантай байсныг гэрчлэх эх сурвалжууд бидэнд байна. Тиймээс антропологийн мэдлэг дээр тулгуурлан авч үзвэл энэ үзэл санаа хэт нэг талыг барьсан, энгийн дүгнэлт.”
Үечлэл
1920 онд Өмнөд Африкт судалгаа хийж байсан археологичид чулуун багаж хэрэгсэлд дүн шинжилгээ хийгээд соёл иргэншлийг гурав ангилах тогтолцоо нь тийм ч тохирсон аргачлал биш гэж үзжээ. Ж.Десмонд Кларк хэлэхдээ: “19-р зуунд гаргасан соёл иргэншлийг Чулуун, Хүрэл, Төмөр зэвсгийн үе гэж ангилах нь Африк бүсээс өөр Европод судалгаа хийхэд огтхон ч нийцэхгүй байна” гэжээ. Тиймээс Африкт Гурван шатны ангиллыг дэвшүүлсэн. Энэ Гурван шатны ангилал бол Хойд Африк, Сахарын өргөн бүсийг хамарч чадах хамгийн боловсронгуй систем гэж эрдэмтэн Кларк үзжээ. Бодит байдал дээр археологичид номон дээр бичсэн тэдгээр үечлэл яг таг нийцдэггүй гэдгийг баталдаг. Учир нь ижил төрлийн, ижил технологиор хийгдсэн багаж зэвсгүүд он тооллын хувьд асар зөрүүтэй, газар зүйн байршлын хувьд өргөн хүрээг хамарсан байдаг. Археологич Астли Жонн Хиллари, соёл иргэншлийн судлаач археологич Кларенс ван Рейт Лов нар 1929 онд “Өмнөд Африкийн түүхийн музейн тойм” сэтгүүлд “Чулуун зэвсгийн үе ба Өмнөд Африк” гэсэн нэртэй бүтээлээрээ Гурван шатлалын системийг анх дэвшүүлж байлаа. Түүнээс хойш Чулуун зэвсгийн эхэн үе буюу Палеолитик, Шинэ чулуун зэвсгийн үе буюу Неолитик гэсэн ангиллыг ашиглах болжээ. Африкийн Сахар орчимд Чулуун зэвсгийн үе төгсгөл болсноор Төмөр зэвсгийн үе эхэлдэг. Өөрөөр хэлбэл Неолитик, Хүрэл зэвсгийн үе энд байгаагүй гэсэн үг.Тиймээс цаг хугацааны хувьд Палеолитик, Месолитик, Неолитик буюу Чулуун зэвсгийн эхэн, дунд, шинэ үе хэмээн ангилах нь хамгийн оновчтой аж. Дөрвөн жилд нэг удаа хуралддаг Пан Африкийн Балар эртний түүхийн конгрессын хурлаар археологичид нэгдсэн нэг шийдэлд хүрсэн. Олон улсын археологичид, түүхчдийн хувьд маргаантай асуудлууд маш олон байдаг. Үүний нэг нь түүхийн үечлэлийн асуудал. 1947 онд Луис Ликэйн тавьсан илтгэлээр энэхүү үечлэлийг эхэн, дунд, сүүл үе гэж ангилахаар болжээ.
Шилжилтийн үеийн асуудал
Археологийн шилжилтийн үеийн асуудал филосифичдын хувьд ч мөнхийн маргаантай сэдэв. Өөрөөр хэлбэл нэг хэлбэрээс нөгөөрүү шилжихэд тэднийг холбох завсрын үе гэж заавал байх ёстой. Гэтэл бодит байдал дээр хүн төрөлхтний хувьслын үеийн археологийн олдвор гэж байдаггүй. Хэрэв А үеэс Б үерүү шилжсэн гэж үзвэл энэ хоёрыг холбох завсрын үе гэж байх ёстой. Хэрэв завсрын үе гэж байгаагүй бол А үед байсан хүмүүс гэнэт хэрэглэж байсан эд зүйлсээ хаяад шууд Б үерүү шилжсэн буюу яг л кинон дээрх хувьслын үзэгдэлтэй ижил болох гээд байна. Европын Чулуун зэвсгийн шилжилтийн асуудал ч бас тодорхойгүй.19-р зуун болоод 20-р зууны эхэнд Гурван шатлалын системийг анх дэвшүүлж байхад хүртэл Палеолитик болон Неолитик үеийн шилжилт мөн л тодорхойгүй байлаа. Археологичид тэдгээр шилжилтийн үеийг илрүүлнэ хэмээн Африкт эрэл хайгуул хийсээр байна. 1947 оны Пан Африкийн конгрессын анхны хурлаар энэхүү шилжилтийн үеийн асуудлыг хөндөж ярьсан бөгөөд 1955 оны гурав дахь хурлаар Чулуун зэвсгийн эхэн болон дунд үеийн завсрыг Фауресмит ба Сангаон технологи, дунд болон сүүл үеийг Магосиан технологи хэмээн нэрлэхээр нэгдсэн шийдэлд хүрсэн байна.
Он тоолол
Өнгөрсөн 5000 жилийн цаг уурын хэлбэлзэл 1859 онд Жен Жакоб Ворсае хамгийн анх Чулуун зэвсгийн үеийг хуучин ба шинэ гэсэн хоёр үед хуваажээ. Энэхүү энгийн аргачлал нь өнөөгийн археологид маш том дэвшлийг авчирсан. Гол ангилал нь Чулуун зэвсгийн 3 үеийг геологийн хувьд дараах байдлаар ангилсан байна.
• The geologic Pliocene—Pleistocene boundary (highly glaciated climate)
o The Paleolithic period of archaeology
• The geologic Pleistocene—Holocene boundary (modern climate)
o Mesolithic or Epipaleolithic period of archaeology
o Neolithic period of archaeology
Энэхүү ангиллын гол амжилт нь нэг эринийг нөгөөгөөс ялгах асар том түлхэц болсон.
Палеолит
Палеолит гэдэг нь хуучин чулуун зэвсгийн үеийн эхэн үеийг (2,500,000 to 200,000 жилийн өмнөх үе) хамардаг бөгөөд Грекийн palaios-хуучин lithos- чулуу гэсэн үгнээс гаралтай. /Археологич Жон Лёббок (англ. John Lubbock, 1st Baron Avebury; 1834-1913) 1865 онд нийтэлсэн бүтээлдээ энэхүү нэр томъёог анх ашигласан./ Энэ нь хүний хөгжлийн түүх буюу технологийн түүхийн 99 хувийг эзэлдэг. Хомохабилисууд хамгийн анхны багаж зэвсэг хийж байсан 2,5-2,6 сая жилийн өмнөөс МЭӨ10000 он хүртэлх цаг үеийг хамардаг. Палеолитын үе нь мезолит буюу чулуун зэвсгийн дунд үе эхэлснээр дуусгавар болсон гэж үздэг.
Чулуун зэвсгийн эхэн болоод дунд үеийн багаж зэвсгүүдэд төдийлөн ялгаа байдаггүй ч орчин үед технологиор хоёр ангилдаг болжээ.
Доод Палеолит
Баруун сахараас олдсон чулуун багаж Чулуун зэвсгийн хамгийн эхний үе Африк тивд хамаардаг. Африк тивээс Евроазийг чиглэсэн их нүүдлийг дагаж бусад тивүүдэд тархсан гэж үздэг. Чулуун зэвсгийн дунд, сүүл үеийн олдворууд Ероазиас ихэвчлэн олддог нь үүнийг баталж байна.
Африкийн Олдованчууд
Чулуун зэвсгийн эхэн үеийн эх сурвалжууд Африкийн зүүн хэсгээс олдсон ба ямар хүмүүс хийж байсан нь өнөө хэр тодорхойгүй. Этиопийн Олдован нар хийсэн хэмээн таамаглаж байна. Эдгээр багаж хэрэгслийн нийтлэг хэв шинж нь голын мөлгөр чулуу болон бусад чулуун хэлтэрхийд хурц ирмэг гаргаж хийсэн байдаг.Эдгээр олдворууд дотор том чулуу, чулууны хэлтэрхий, цахиур чулуу багтах агаад жижг хэлтэрхийг төдийлөн ашигладаггүй голдуу цахиур чулуу болон том чулууг өргөнөөр ашиглаж байжээ. "Олдованчуудын өргөн хэрэглээ нь жижиг цахиур чулуу байсан" "Голын мөлгөр чулууг хэлбэрт оруулж төрөл бүрийн бат бэх алх цохиур хийдэг байжээ.” “Мөлгөр чулуун багаж хэрэгслийн бүтцийг аваад үзэхээр яг тухайлсан нэг зүйлд ашигладаггүй мэт. ” Гэсэн хэдий ч ямар нэг зорилгогүй бүтээнэ гэж байхгүй шүү дээ. “Мөлгөр чулууг зүсэх, хагалах, бутлах гэх мэт олон янзаар хэрэглэж болох ч... хурц ирмэгтэй чулууг бодвол хамаагүй бүтээмж багатай. Олдованчууд моде 1 хэлбэрийн багаж зэвсгийг цохиурын технологи гэж нэрлэдэг. Эдгээр багаж зэвсэг нь атгахад зориулсан мохоо нэг талтай бөгөөд ямар нэг зүйлийг цохиход тохиромжтой байж. Моде 1 багаж зэвсгээс хөхтөн амьтны цус илэрсэн бөгөөд эдгээр багаж зэвсгээрээ амьтан агнаж, нядалдаг байсан гэсэн нотолгоо юм. ” Бас нэг онцлог нь Моде 1 багаж зэвсгийг хүний хөгжлийн аль шатанд хийж байсан нь тодорхойгүй ч дийлэнхийг нь Хомо хабилисууд хийж байсан гэж таамагладаг. Гэхдээ энэ зэвсэг өмнөх үеэс өвлөгдөн хөгжиж ирсэн гэж хэлэх боломжгүй. Шампанзенууд зэрлэг байгалиас хоол хүнсээ бэлтгэхдээ моде 1 төрөлд багтахаар чулуун багаж ашигладаг. Магадгүй Олдованчуудад эдгээр багаж хэрэгсэл бүр эрт дээр үеэс уламжлагдан ирсэн байж ч болох юм. Олдованчуудын төгсгөл Хомо хабилис: Хомо иректусын гавлын яс /KNM-ER 3733/ 1,78 сая жилийн өмнө хамаарагдах бөгөөд Кенийн КообиФорагаас олдсон.1,9 сая жилийн өмнөх хүний гавлын ясны хэлтэрхий / KNM-ER 2598/ түүнээс дутахгүй нотлох баримт болж чадна. Африкийн зүүн хэсгээс олдсон Хомо хабилис, Хомо рудофенсисийн олдворууд нь Палео-антрапологийн шилжилтийн үеийг илтгэдэг байна.
Палеолитийн дунд үе
Энэ цаг үе нь 300000-28000 жилийн өмнөх цаг үеийг хамрах бөгөөд Европ, Баруун хэсэгт Неэндерталууд оршиж байжээ.
Дээд палеолит
Чулуун зэвсгийн дунд үе
Шинэ чулуун зэвсгийн үе
Эд зүйлсийн соёл
Багаж хэрэгсэл
Чулуун багаж хэрэгслийг олон төрлийн чулуугаар хийдэг байж. Жишээлбэл цахиур, цахиурт занар,шаазан чулуу, элсний чулуу, газрын чулууг хэлбэрт оруулж, багаж зэвсэг хийнэ. Мод, яс, хальс, бугын эвэр зэрэг бусад материалыг ч бас өргөнөөр ашиглаж иржээ. Хүмүүс эрт цагаас эдүгээг хүртэл шавраар вааран эдлэл хийж өдөр тутмын амьдралдаа хэрэглэсээр ирсэн байна. Зэрлэг амьтдыг гэршүүлэн тэжээж эхэлсэн тэр цаг үеэс газар тариалан хөгжсөн гэж түүхчид үздэг. Зарим бичний төрөл зүйл, далайн минж зэрэг амьтад чулууг багаж хэрэгсэл болгон ашигладаг. Түүгээр барахгүй бичнүүд чулууг засч багаж хэрэгсэл болгодог байна. Энэ чадвар нь хүн болоод сармагчны хувьд амьд үлдэх гарц, байгалийн шалгарлын явцад бий болдог чадвар гэж болно. Хүн болоод бичний төрөл зүйлийн амьтдын анатомын бүтэц нь эрхий хуруу томтой ямар нэг зүйлийг сайн атгаж, барихад зориулсан байдаг.
Хоол хүнс
Хуучин чулуун зэвсгийн үед хүмүүс зэрлэг ургамал, амьтдаар хооллодог байлаа. Тэд зэрлэг амьтдын элэг, бөөр, тархи гэх мэт эд эрхтнүүдийн маханд дуртай байжээ. Газар тариалан эрхлэхээс өмнө хүн төрөлхтний хоол хүнсэндээ хамгийн өргөнөөр хэрэглэдэг ургамал нь том үрт шошны төрлийн ургамал байлаа. Үүний нотолгоо нь Израилийн Кебара агуйгаас олджээ. Хүн төрөлхтөн 23000 жилийн өмнөөс зэрлэг үр тариа, буудай хэрэглэж байсан гэсэн баримт олдсон байна. Мөстлөгийн үе эхлэхээс өмнө 15000-9000 жилийн өмнө Ази, Европ, Хойд Америк, Австралийн хэсгээр аварга арслан заанууд амьдарч байсан нь тогтоогджээ. Мөстлөг болж амьтан араатан мөхсөнөөр хүн төрөлхтөн амь үлдэхийн тулд газар тариалан эрхэлж, ургамал ногоог хүнсэндээ өргөнөөр ашиглаж эхэлжээ.
Хоргодох байр болон амьдардаг газар
Африкын зүүн хэсэгт ойролцоогоор 2 сая жилийн тэртээ Хомохабилисууд хамгийн анх оромж барьж байсан гэж үздэг. Модны мөчир, чулууг эвлүүлэн өрж оромжоо барьдаг байжээ. Францын Терра Аматаас түүнтэй ижил төстэй чулуун оромж олдсон бөгөөд 380 мянган жилийн настай хэмээн үздэг. Чулуун зэвсгийн үед хамаарах оромжууд дэлхийн өнцөг булан бүрээс янз янзаараа олджээ.
- Францын Гротте ду Лазаретын агуйгаас майхан хэлбэртэй оромж олджээ.
- Чехийн Долни Мвстонис хэмээх газраас МЭӨ23000 жилд хамаарах модон дээвэртэй ханыг нь чулуу шавраар өрсөн оромж олдсон байна.
- Европын зүүн хэсэг, Сибирээс хөхтөн амьтдын ясаар хийсэн урц олноороо олдсон. Үүнээс үзвэл энэхүү урцны эзэд хөхтөн амьтдыг агнадаг байсан гэж дүгнэж болно. Укрианы Днепр тосгон, Чернихив, Моравиа, Чех, өмнөд Полш улсаас ийм урц олджээ.
- Францын Платеау Парайнаас МЭӨ 15000-10000 онд хамаарах амьтдын саравч илрүүлсэн байна.
- Шинэ чулуун зэвсгийн үе, Хүрэл зэвсгийн үеийн олон өрөөтэй чулуун хавтангаар босгосон бунхан, нэг өрөөтэй аварга том чулуугаар босгосон бунхнууд Европ, Азиас олноороо олдсон байна.
Урлаг
Балар эртний урлагийг багаж хэрэгслийн тусламжтайгаар тодорхойлох боломжтой. Балар эрт цагт хөгжим аялгуу байсан гэдгийг хананы сүг зурган дээр дүрсэлсэн хөгжмийн зэмсгээр тодорхойлж болно. Мөн хад, чулуун дээрх зургийг дүрслэх урлагийн эхлэл гэж үзэж болно. Магадгүй эдгээр урлагийн төрөлд шашны холбогдолтой зүйл байсан байж ч болох юм.
Сүг зураг
Сүг зургууд нь Шинэ чулуун зэвсгийн үеэс бий болжээ. Сүг зураг гэдэг нь балар эртний хүмүүсийн чулуу, ханан дээр олон аргаар сийлж, ухаж үлдээсэн дүрс зураг юм. Эдгээр дүрс зураг нь бичиг үсэг үүсэхээс өмнө өргөнөөр ашиглагдаж байсан. Эртний сүг зураг Ази, Хойд Америк, Өмнөд Америк, Европ зэрэг газраас олноор олджээ.
Агуйн сүг зураг
Алтамирагийн агуйгаас олдсон бух гөрөөсний зураг бол хамгийн алдартай агуйн сүг зураг юм. Балар эртний үеийн ихэнх амьтад агуйд дүрслэгдэн үлджээ. Үүнд хоол хүнсэндээ хэрэглэдэг эсвэл хүч чадлыг дүрслэн үзүүлсэн гэж таамаглаж буй Чаувет агуйн хирс, аварга муурны сүг зураг багтана. Эдгээр сүг зургийг цэгээр эсвэл зурж тэмдэглэсэн байдаг. Хүмүүс гараараа зурдаг байсан бөгөөд амьтан, хүнийг тал дүрсэлдэг байж. Францын Чаувет агуйн сүг зургууд нь МЭӨ 31000 жилд хамаарагдана. Испанийн Алтамира агуйн сүг зураг МЭӨ14000-МЭӨ12000 жилийн өмнө бүтээгдсэн бөгөөд бух гөрөөс болон бусад амьтдыг дүрсэлсэн байдаг.Францын Ласкаус, Дордонен бухын сүг зураг МЭӨ15000-МЭӨ10000 жилийн өмнө бүтээгдсэн байна. Эдгээр үлдэж хоцорсон сүг зургийн утга өнөө хэр нь тайлагдаагүй. Магадгүй үүнийг ямар нэг зан үйлд зориулж зурсан байж болно. Эдгээр амьтадаар төлөөлүүлж ямар нэг зүйлийг тэмдэглэсэн байж болзошгүй. Ласкаусын агуйн сүг зураг нь цаг тооллыг тэмдэглэсэн гэсэн нотолгоо хүртэл байдаг. Чулуун зэвсгийн дунд үед хамаарагдах сүг зургууд нь ихээхэн өөрчлөгдөж, илүү тодорхой дүрслэх болжээ. Үүний нэг жишээ бол нум сум барьсан омгуудын тулааныг дүрсэлсэн сүг зураг. Испанийн Кастеллин мужийн Сингле де ла Мола агуйн МЭӨ 7000-МЭӨ4000 онд зурагдсан “Давшиж буй дайчид” нэртэй чулуун сүг зураг дээр 50 орчим нум барьсан хоёр бүлэг дайчид өөд өөдөөсөө нум сум агсан дайрч буй зураг байдаг. Зургаас үзвэл таван эр нэг талыг толгойлох бөгөөд тэдний нэг нь чимэглэсэн өндөр малгай өмссөн байх аж. Зарим нэг сүг зураг дээр эрчүүд толгойн өмсгөл, өвдөгний хамгаалалт хийсэн байх агаад зарим нь ямар ч хамгаалалтгүй нүцгэн тулалдах ажээ. Зарим үйл явдлыг дайчид үхэж, шархдсан эсвэл суманд жадлагдсан байдлаар дүрсэлжээ. Алфийн нурууны мөснөөс олдсон мумми буюу Мөсөн хүн Зэс зэвсгийн үед хамаарах бөгөөд нуруундаа сумны шарх авж, цус алдаж нас барсан байна.
Чулуун зэвсгийн үеийн зан үйл, итгэл үнэмшил
Орчин үеийн судлаачид Чулуун зэвсгийн үед хүмүүс өөрсдийн зан үйл, итгэл үнэмшилтэй байсан гэсэн дүн шинжилгээ хийсэн. Тэд хоол хүнс эрэхээр явахдаа заавал зан үйл хийж, биедээ ямар нэг зүйлс авч явдаг байсан байна. Эдгээр зан үйлээс хамгийн хүчтэй, соёл иргэншилтэй холбоотой онцлог нь оршуулгын зан үйл байжээ.
Орчин үеийн соёл ба Чулуун зэвсгийн үе
Чулуун зэвсгийн үеийн дүрслэл /Виктор Васнетсов/
Зураг дээрх агуйн хүмүүс бол Чулуун зэвсгийн үеийн хүмүүсийн нийтлэг дүр юм. 2003 онд хийгдсэн “Агуйн хүнтэй алхсан нь” хэмээх баримтат цуврал дээр Чулуун зэвсгийн үеийн хүмүүсийг агуйд амьдарч байгаагаар дүрслэн үзүүлсэн байдаг. Хүн төрөлхтөн болоод аварга үлэг гүрвэлүүд зэрэгцэн оршиж байсан гэсэн санааг алдартай хүүхэлдэйн кино, компьютер тоглоом “Цахиур чулууныхан”,”Нэг мянган жил”, “Чулуун шидэлт” зэрэг дээр ямар нэг шинжлэх ухааны нотолгоогүйгээр гайхалтай дүрсэлсэн байдаг. Мөн Жин М.Аулын бичсэн “Дэлхийн хүүхдүүд” хэмээх шилдэг борлуулалттай цуврал номон дээр Чулуун зэвсгийн эхэн үеийг археологи, антропологийн ишлэлтэйгээр дүрсэлжээ. Жин Жакюс Аннаудын 1981 онд хийсэн “Галын эрэлд” кинон дээр нэг омгийнхон алдагдсан галын эрэлд явж байгаа түүхийг үзүүлдэг. 21-р зуундМишель Паверын бичсэн “Балар эртний харанхуй үе” цуврал кинондоо Шинэ чулуун зэвсгийн үеийн хоёр хүүхэд Сэтгэл зүрхийг булаагч чөтгөртэй тэмцэж өөрийн омгоо аварч байгааг харуулна. Чулуун зэвсгийн үеийн үзэл санааг Куртуис Е.Лимэй 1965 онд Хойд Вьетнамд Вьетнамын дайнд оролцож байхдаа ийнхүү дүрслэн бичжээ: “Тэд мөчир дор нуугдан давшилтаа зогсоож, биднийг бөмбөг дэлбэлэхэд яг л чулуун зэвсгийн үеийн хүмүүс шиг санагдаж байлаа”. Үүний гол санаа нь аливаа нэг үндэстний соёл иргэншлийг устгахад эргээд балар эртний хэв маягаар амьдралаа үргэлжлүүлдэг гэсэн үг юм. Цөмийн зэвсгийн дайн болж байхад хүмүүс газар доорх хоргодох байранд үүнтэй ижил амьдарч байлаа.