Эртний Египет

Хуучин хаант улс, Дундад хаант улс, Шинэ хаант улс гэж хөгжил дэвшлээр нь гурав ангилдаг. Эдгээр хаант улсуудын хоорондох завсрын үе болон түүнээс хойших үе египетийн ард түмний хувьд үймээнт он жилүүд байж билээ.

1. Угсаа залгамжлалаас өмнөх үе - МЭӨ 5000-3100. Энэ үе бол фараонуудын удирдлагад орохоос өмнөх үе юм. Тэр үеийн оршин суугчид Нил мөрний сав хөндий орчмоор газар тариалан, мал аж ахуй эрхэлж амьдарч байсан тухай археологийн олдворт үндэслэн он тооллыг тогтоожээ. Эртний урлаг Нил мөрний дээд хэсэгт амьдрах Египетүүдийн дунд дэлгэрч, шавар ваар бий болж эхэлсэн. Энэ үед Засаг захиргааны нэгжийг "Ном" гэдэг байжээ. Суурин газрууд аажмаар өргөжин тэлсээр Дээд ба Доод Египет гэсэн хоёр хаант улс бий болжээ.
2. Төрт улсуудын эхний үе -МЭӨ 3150. МЭӨ 3000 оны орчим Дээд ба Доод Египет нэгдэж нэг захиргаанд орж анхны фараон Хор-Аха хаан ширээнд өргөмжлөгдсөн ба түүнийг Хорус бурхны дүрээр, хоёр өнгөт Пшет титэм өмсгөн зурсан байдаг нь нэгдсэн хаант улсын хаан гэдгийг нь илэрхийлдэг байна. Түүхэнд Мэни хааны үе гэж бас бичсэн байдаг. Анхны нийслэл Мемфисийг байгуулсан. Бурхдын домогт ертөнцийг бүтээсэн бурхад хорвоо ертөнцийг үе дамжин эзэгнэж байсан ба бурхдын хамгийн сүүлийн хаан болох Хорус бурхан өөрийнхөө залгамжлагчаар энгийн цусан зүрхт хүнийг сонгож титмээ шилжүүлээд үеийн үед фараонуудыг ивээж, хамгаалж явах болсон гэж бичсэн байдаг.
3. Хуучин хаант улсын үе - МЭӨ 2686-2160. Египет хүчирхэг улс болон хөгжиж, Гизагийн пирамид, Их Сфинкс зэрэг агуу хөшөө дурсгалуудыг барьж байгуулсан ажээ.
4. Анхдугаар завсрын үе - МЭӨ 2055-1650. Анхны фараоноос хойш угсаа залгамжлагчид нь улсаа нэгтгэн захирч байсан ч МЭӨ 2250 орчим онд хаадын IX ба X угсааныхан Дээд Египетийг захирч үлдээд, XI угсааныхан Доод Египетийг захирах болжээ. Египетийн эдийн засаг болон худалдаа өндөр хөгжсөн ч удирдагч лидерүүдийн хооронд хагарал зөрчил их байсан учир сарнин бутарч, Вавилонийн хаан Хаммурапийн хүчинд автахад бэлэн болсон байна. МЭӨ 2055 онд XI угсааны Ментухотеп фараон Египетийг дахин нэгтгэснээр Дундад хаант улсын үе эхэлдэг. Энэ үед Египет улс байлдан дагуулалтаар газар нутгаа тэлж хүчирхэг байдлаа бэхжүүлжээ. МЭӨ 1750-аад оны орчимд Египетийн газар нутаг дорноос ирсэн Хиксосуудын гарт эзлэгдэж 200 орчим жил дарлагдсан түүхтэй. Энэ үе бол хаадын XV, XVI угсааны хаан ширээ залгамжилсан үе байлаа. Энэ үеийг Хоёрдугаар завсрын үе гэж нэрлэдэг. МЭӨ 1550 оны орчимд XVII угсааны фараон Секененра Таа болон түүний хүү Яхмос, Камос нар Хиксосуудыг түлхэн унагаж хаан ширээг бүрэн эрхтэй эзэгнэсэн бөгөөд энэ үеийг Шинэ хаант улсын үе гэнэ. Энэ үе Египетийн түүхэнд хамгийн оргил үед тооцогддог ба Яхмос I ба Тутмос III зэрэг хаад улсаа улам хүчирхэг болгож, Нуби, Ливи, Ойрх Дорнодын нутгийг байлдан дагуулж газар нутгаа улам тэлжээ. Энэ үеийн фараонууд, ялангуяа Рамсес II фараоны байгуулсан барилга байгууламж, бүтээн байгуулалт, хөшөө дурсгалууд түүхийн чухал дурсгал болж үлджээ. МЭӨ 1100 орчим оны үед түүхэнд Гуравдугаар завсрын үе гэж нэрлэгдсэн үе эхэлж 400 гаран жил үргэлжлэхдээ хаан ширээнд Ливи цустан заларч хаадын XXII угсааг үргэжлүүлсээр хожим нь Нуби цустан хаадын XXV угсааг эхлүүлж төр барьсан байдаг. МЭӨ 700 орчим оны үед Ассирын эзэнт гүрэн Нуби фараонуудыг ялж Египетийг эрхшээлдээ оруулсан ба XXVI угсааны Египетийн фараонууд үүнийг эцэслэжээ. Гэвч МЭӨ 525 онд Персийн эзэнт гүрэн Египетэд халдан довтолж XXVII угсааг эхлүүлжээ. Үүнээс хойш дөрвөн угсааныхан улсыг захирсаар МЭӨ 300 оны орчимд Грекийн Македоны Их Александр хаан Египетийг байлдан дагуулжээ. Энэ хүртэлх үеийг Хожуу үе гэж нэрлэдэг. Александр нас барснаар Египетийн хаан ширээ Птоломей I Сотерт шилжиж эртний Египетийн түүхэн дэх Грекийн Птоломейн үе эхэлжээ. Энэ угсааны сүүлийн фараон нь Клеопатра VII хатан хаан байсан ба Египетийг тусгаар улс байлгахын төлөө бүх амьдралаа зориулсан юм. Түүнийг МЭӨ 30 онд нас барахад Птоломейн үе дуусаж Египет улс гаднын улсын эрхшээлд орж 1922 онд Бүгд Найрамдах Египет улс болох хүртлээ тусгаар тогтнолоо зарлаж чадаагүй билээ.

Эртний Египет нь дэлхийн соёл иргэншилд асар том соёлын өв үлдээсэн бөгөөд түүний үлдээсэн урлагийн бүтээлүүдийг эрт дээр үеэс дэлхийн өнцөг булан бүрт тархаж, бусад орны мастерууд хуулбарлаж байжээ. Өвөрмөц уран барилгын хэлбэрүүд - сүр жавхлант пирамидууд, сүм хийдүүд, ордон, цамхагууд нь олон зууны турш аялагчид, судлаачдын сонирхолыг өдөөж ирсэн. Египетийн мастерууд өвөрмөц сайхан ханын зураг, хөшөө бүтээж, шил болон шаазан хийх аргыг эзэмшсэн, яруу найрагчид, зохиолчид уран зохиолд шинэ хэлбэрийг бий болгож байжээ. 18-19-р зууны эхэн үед эртний Египетийн хөшөө дурсгал, олдвор, археологийн малтлага хийж Египетологийн буюу Египет судлалын шинжлэх ухааныг бий болгож, тусгай урлагийн чиг хандлага үүсэхэд хүргэсэн.

МЭӨ 332 онд. Александр Македонскийгийн арми эртний Египетэд орж эзлэв: Улмаар Эртний Египет нь түүний улсын нэг хэсэг болжээ. Эзэнт гүрнээ диадочуудын хооронд хуваасны дараа эртний Египет Птолемей Лагидын Грек-Македон гүрнийг үндэслэгч командлагч Птолемей Лагд очжээ (МЭӨ 305-30 онд) улмаар Александрия боомт хот нийслэл болжээ. Птолемейн үед эртний Египет нь гурил, талх нийлүүлдэг гол нийлүүлэгч болжээ. Энэ хугацаанд Египетийн флот Газар дундын тэнгист давамгайлж байв. Птолемей гүрний сүүлчийн хатан хаан Клеопатрагийн үед эртний Египет улс эртний Ромтой улс төрийн тэмцэлд оров. МЭӨ 31 онд Кейп Актионд Египетийн флот ялагдсаны дараа. МЭӨ, Клеопатра VII амиа хорлож, Марк Антони нас барсан нь Египетийг Ромын муж болгон хувиргасан (МЭӨ 30) байна.

Фараон буюу Эртний Египетийн удирдагч бол тус улсын хязгааргүй эрхт хаан байсан. Тэрээр дээд командлагч, засгийн газрын тэргүүн байсан. Фараоны дараа мужийн хоёр дахь хүн бол чати байв. Чатын функцууд нь нарийн төвөгтэй бөгөөд олон төрлийн байсан. Тэрээр төрийн сан, Хааны сан хөмрөг болох улсын алтны нөөц байсан "алтан танхим" -ыг хариуцаж байжээ. Тэрээр ордонд харьяалагддаг үл хөдлөх хөрөнгийг удирдаж байжээ. Түүнчлэн барилгын төсөл, хууль эрх зүйн систем, архивын асуудлыг хариуцаж байсан. Бүс нутгийн түвшинд мужийг засаг захиргааны 42 бүс /ном-д буюу аймаг/ хуваасан байжээ. Ном-ын засаг захиргааны аппаратын толгойд номарч (эртний Грек νομάρχης) байсан бөгөөд тэрээр фараоны төлөөлөгч байсан бөгөөд мөн Засаг захиргааны бүсэд хяналт, удирдлага хийж байжээ. Түүний эрх мэдэлд татвар хураах, шүүхийн чиг үүрэг, цэрэг элсүүлэх, нийлүүлэх, эдийн засгийн удирдлага зэрэг асуудал багтаж байжээ.

Эртний Египетийн нийгэм нь нарийн зохион байгуулалттай зэрэг дэв, статусыг тодорхой харуулсан олон давхаргад хуваагдсан байв. Эмэгтэй, эрэгтэй хүмүүс эрх зүйн болон өв залгамжлалын хувьд тэгш эрхтэй байсан оцлогтой. Гэрлэлтийг лам нар баталдаггүй байсан. Египетчүүд хуримын баяр зохион байгуулдаггүй бөгөөд салсан тохиолдолд авсан бэлэг сэлтээ буцааж өгөөд болдог байсан. Ихэнхдээ, ялангуяа хожуу үед гэрлэлтийн гэрээ байгуулдаг байв. Нөхөр нь "Би чамайг эхнэр болгож байна" гэсэн ариун ёслолын хэллэгийг хэлдэг бөгөөд тэр "Чи намайг эхнэр болгон ав" гэж хариулдаг байсан байна. Эрчүүд 16-18 насандаа, эмэгтэйчүүд 12-14 насандаа гэрлэдэг байсан. Гэрлэлт нь моногам буюу нэг л эхнэртэй байдаг байсан (хэдийгээр фараонуудын дунд хоёр эхнэр, олон эхнэр авах тохиолдол байдаг байсан). Газар өмчлөл нь эмэгтэйн талаар үе дамждаг байсан тул эхнэр нь амьд байхдаа нөхөр нь газрыг ашиглаж болох байсан ч түүнийг нас барсны дараа охин нь бүх зүйлийг өвлөн авдаг эрхтэй байжээ. Тиймээс Хаан ширээ залгамжлагчтай гэрлэх нь эр хүнд улс орноо удирдах эрхийг олгодог байсан юм. Өрсөлдөөнөөс зайлсхийхийн тулд фараон заримдаа өөрийн эгч, охидоо эхнэр болгон авдаг байжээ. Эдийн засгийн өндөр статустай хүн хууль ёсны эхнэртэйгээ хамт (небет -пер - "байшингийн эзэгтэй") баялгийн шинж тэмдэг гэж тооцогддог татвар эмэгтэйг авч үлдэх боломжтой байв. Гэсэн хэдий ч нэгээс олон эр хүнтэй байсан эмэгтэйчүүдийг шийтгэдэг байв. Эртний дэлхийн улс орнуудын эмэгтэйчүүдтэй харьцуулахад Египет эмэгтэйчүүд хувийн эрх чөлөө, зорилгодоо хүрэх боломж илүү их байсан байна.

Нийгмийн дээд шатлалд дахь фараон ба түүний гэр бүлийн доор эртний Египетийн дээд анги болох цагаан хувцаснаас үүдэлтэй "цагаан даашинз/банзал анги" (эсвэл захирагч анги) гэж нэрлэгддэг бичээч, албан тушаалтнууд байв. Тэдний араас чат, номархууд ордог байв. Чати бол фараоны дараа улсын хоёр дахь хүн байв. Түүний чиг үүрэг нь төрийн сан, хааны сан хөмрөг болох улсын алтны танхим байсан "алтан танхим" -ыг хариуцаж байжээ. Тэрээр ордны харьяалагддаг үл хөдлөх хөрөнгийг удирдаж байжээ. Түүнчлэн барилгын төсөл, хууль эрх зүйн систем, архивын асуудлыг хариуцаж байсан. Номарч (эртний Грек νομάρχης) нь засаг захиргааны аппаратын (ном) толгой дээр зогсож, фараоны төлөөлөгч байсан бөгөөд мөн засаг захиргааны бүсэд хяналт, удирдлага хийж байжээ. Түүний эрх мэдэлд татвар хураах, шүүхийн чиг үүрэг, цэрэг элсүүлэх, нийлүүлэх, эдийн засгийн удирдлага зэрэг багтжээ. Дээд анги нь нийгмийн байр сууриа урлаг, уран зохиолд илэрхийлсэн. Язгууртнуудын доор бөө нар, эмч, инженерүүд ордог байв. Санваартнууд сүм хийд, шашин шүтлэг, шашны баярыг удирдаж, фараонуудын зөвлөгч байсан бөгөөд газар, татварын хөнгөлөлт, эрх мэдэлд дуртай байв. Татвар цуглуулдаг, хууль бичдэг, газрын үнэ цэнийг тогтоодог, шүлэг, дуу, түүх хуулж бичсэн, захидал бичдэг, тооллого хийдэг, хүнсний хангамж, хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэл, тариалангийн талбай, аж ахуйн үйл ажиллагаа эрхэлдэг бичээч нар засгийн газрын хүнд суртлын аппаратад цэрэг маш чухал үүрэг гүйцэтгэдэг байв. Египэдэд 15 бурхан байдаг гэж үздэг ба Ра бурхан буюу Анубис бурхадыг голчлон шүтэж ирсэн.