Эрэлт нийлүүлэлтийн хууль

Эрэлт нийлүүлэлтийн хууль (англи. Supply and demand) -эрэлтийн болон нийлүүлэлтийн хуулийг нэгтгэсэн эдийн засгийн онол юм. Ихэвчлэн эрэлт нийлүүлэлтийн тэнцвэрт цэг дээр үнийг тогтоодог. Барааны эрэлт (худалдан авах хүсэл) нэмэгдэхэд, нийлүүлэлт (борлуулах хүсэл эрмэлзэл) өсдөг харин эсрэгээрээ барааны эрэлт буурахад нийлүүлэт буурдаг байгалийн зарчимтай юм.

Эрэлт гэдэг нь товчдоо худалдан авагч, хэрэглэгч өөрийн боломжит хөрөнгөөрөө бараа бүтээгдэхүүн буюу үйлчилгээ худалдан авах хүсэл юм. Эрэлт нь нэг талаас худалдан авагчийн тодорхой бараа, үйлчилгээний хэрэгцээ, эдгээр бараа, үйлчилгээг тодорхой хэмжээгээр худалдан авах хүсэл эрмэлзэл, нөгөө талаас худалдан авах чадварын огтолцолоор илэрхийлэддэг байна.

Эдгээр ерөнхий тодорхойлолтуудын зэрэгцээ эрэлт нь хэд хэдэн шинж чанар, тоон үзүүлэлтээр тодорхойлогддог бөгөөд эдгээрээс юуны өмнө эрэлтийн хэмжээ хүрээг тодорхойлох нь чухал юм.

Тоон хэмжүүрийн үүднээс бүтээгдэхүүний эрэлтийг "эрэлтийн хэмжээ" гэж ойлгодог бөгөөд энэ нь тухайн бүтээгдэхүүний худалдан авагчид (хэрэглэгч) тодорхой хугацаанд ямар үнийн хүрээнд худалдан авах санхүүгийн чадамжтай байгаа тоо хэмжээг хэлнэ.

Эрэлтийн тоо хэмжээний үнэ гэдэг нь худалдан авагчийн тодорхой хугацаанд тодорхой үнээр худалдаж авахыг хүссэн тодорхой төрөл, чанартай бараа, үйлчилгээний тоо хэмжээ юм. Эрэлтийн хэмжээ нь худалдан авагчдын орлого, бараа, үйлчилгээний үнэ, барааг орлуулах боломж болон нэмэлт бусад барааны үнэ, худалдан авагчдын хүлээлт, тэдний үзэмж сонирхол, сонголтоос хамаарна.

Гэхдээ эрэлтийн тоо хэмжээний үнээс гадна бусад олон хүчин зүйлээс хамаардаг бөгөөд эдгээрийг хамтад нь үнийн бус хүчин зүйл гэж нэрлэдэг. Эдгээр нь юуны түрүүнд хэрэглэгчийн дур сонирхол, загвар, орлого (худалдан авах чадвар), бусад ижил барааны үнэ, тухайн бүтээгдэхүүнийг бусад бүтээгдэхүүнээр орлуулах боломж зэрэг юм.

1.Эрэлтийн хууль - (англи. The law of demand) -Микро эдийн засагт эрэлтийн хууль нь үнэ болон эрэлтийн тоо хэмжээ хоёрын хооронд урвуу хамаарал байдгийг илэрхийлдэг үндсэн зарчим юм.

Эрэлтэд нөлөөлдөг үнийн бус хүчин зүйлүүд:

Нийгэм дэх орлогын түвшин;
Зах зээлийн хүрээ хэмжээ;
Загвар үзэмж, улирлын чанар;
Орлуулах бараа байгаа эсэх;
Инфляцийн хүлээлт.

2. Нийлүүлэлтийн хууль -(The law of supply) бүтээгдэхүүний үнэ өсөх тусам нийлүүлэлтийн тоо хэмжээ (эзэлхүүн) нэмэгддэг.

Бүтээгдэхүүний үнэ өсөхийн хэрээр нийлүүлэлтийн өсөлт нь ерөнхийдөө нэгж бүтээгдэхүүнд ногдох тогтмол зардлаар үнэ өсөх тусам ашиг нэмэгдэж, үйлдвэрлэгч (худалдагч) илүү их борлуулах нь ашигтай байдагтай холбоотой юм. Зах зээл дээрх бодит дүр зураг нь энэ энгийн диаграмаас илүү төвөгтэй боловч ерөнхий дүр зураг чиг хандлага ийм байдаг.

Нийлүүлэлтэд нөлөөлдөг үнийн бус хүчин зүйлүүд:

Орлуулах бүтээгдэхүүний бэлэн байгаа.
Нэмэлт бүтээгдэхүүний бэлэн байгаа.
Технологийн түвшин.
Нөөцийн хэмжээ, хүртээмж.
Татвар, хураамж.
Байгалийн нөхцөл байдал.
Хүлээлт (инфляци, нийгэм-улс төрийн).
Зах зээлийн хүрээ хэмжээ.

Хуулийн түүхээс

14-р зууны Арабын гүн ухаантан, түүхч, нийгмийн сэтгэгч Ибн Халдун бараа, үйлчилгээний үнэ эрэлт нийлүүлэлтээр тодорхойлогддог гэж тодорхойлсон байна. Бүтээгдэхүүн ховор, эрэлттэй байвал үнэ нь өндөр, бараа ихтэй, эрэлтгүй байвал үнэ нь бага байна. Бизнес эрхлэгч ашгийн хойноос хөөцөлдөж бараагаа хямд, хомсдолгүй газраас нь авч, эрэлттэй газар руу хүргэж илүү өндөр үнээр зарна.

Анх удаа эрэлт нийлүүлэлтийн хуулийн нарийвчилсан ойлголтуудыг 16-р зууны сүүлийн хагаст Испани, Перугийн хуульч, эдийн засагч Хуан де Матиенсогийн бүтээлүүдэд гарч ирсэн байна.

Шотландын зохиолч Жеймс Денхам-Стюарт (англи. Sir James Denham Steuart) "Улс төрийн эдийн засгийн зарчмуудыг судлах" номондоо "эрэлт ба нийлүүлэлт" гэсэн томьёог анх 1767 онд л хэрэглэж байжээ. Тэрээр энэ хэллэгийг "нийлүүлэлт" ба "эрэлт"-ийг үнийг тодорхойлох, өрсөлдөөний шинжилгээ зэрэг олон янзын тохиолдолд үр дүнтэй хослуулах замаар ашигласан. Стюартын "Эрэлтийн тухай" бүлэгт тэрээр "Эрэлтийн мөн чанар нь үйлдвэрлэлийг дэмжих явдал юм; үүнийг тогтмол хийж байх үед түүний үр нөлөө нь нийлүүлэлтийн ихэнх хэсэг нь үүнтэй пропорциональ байдаг гэж үздэг" байжээ.

Эрэлт нийлүүлэлтийн өөрчлөлтүүд

Зах зээлийн эдийн засгийг эрэлт нийлүүлэлтийн эцэс төгсгөлгүй харилцан үйлчлэл гэж үзэж болох бөгөөд нийлүүлэлт нь тухайн цаг үед өгөгдсөн үнээр худалдахад бэлэн байгаа бараа бүтээгдэхүүний тоо хэмжээг илэрхийлдэг. Нийлүүлэлтийн хууль нь эдийн засгийн хууль бөгөөд үүний дагуу зах зээл дээрх бүтээгдэхүүний нийлүүлэлт үнэ нь өсөхөд бусад бүх зүйл (үйлдвэрлэлийн зардал, инфляцийн хүлээлт, бүтээгдэхүүний чанар) тэнцүү байх болно. Үндсэндээ нийлүүлэлтийн хуульд үнэ өндөр байх үед үнэ бага байхаас илүү их бараа нийлүүлдэг гэж заасан байдаг. Хэрэв бид нийлүүлэлтийг үнэ ба нийлүүлсэн барааны тоо хэмжээнээс хамааруулан төсөөлвөл нийлүүлэлтийн хууль нь бүхэл бүтэн тодорхойлолтын хүрээнд нийлүүлэлтийн функцийн өсөлтийг тодорхойлдог. Үүний нэгэн адил эрэлтийн хууль нь худалдан авагчид өндөр үнээр илүү хямд үнээр илүү их бараа худалдаж авахад бэлэн байдаг гэсэн үг юм. Эрэлтийн функц нь үнэ, худалдан авсан барааны тоо хэмжээ зэргээс шалтгаалж бүх тодорхойлолтын хүрээнд буурдаг.