Өвөр Монгол хуудасны эх кодыг харах

{{Short description|Хятадын өөртөө засах муж}}
{{stack|{{Инфобокс суурин
<!-- See Template:Infobox settlement for additional fields and descriptions -->
| name                            = Өвөр Монгол
| official_name                   = Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орон
| settlement_type                 = [[БНХАУ-ын өөртөө засах орон|Өөртөө засах орон]]
| translit_lang1                  = Нэрийн
| translit_lang1_type             = {{nobold|Хятад хэл}}
| translit_lang1_info             = {{lang|zh-Hans-CN|内蒙古自治区}}<br />({{transl|zh|Nèi Měnggǔ Zìzhìqū}})
| translit_lang1_type1            = {{nobold|Монгол хэл}}
| translit_lang1_info1            = {{MongolUnicode|ᠥᠪᠥᠷ ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠥᠪᠡᠷᠲᠡᠭᠨ ᠵᠠᠰᠠᠬᠤ|style=max-height:2em; word-wrap:normal}}{{parabr}}({{transliteration|mn|Öbür mongγol-un öbertegen jasaqu orun}})
| translit_lang1_type2            = {{nobold|Товчлол}}
| translit_lang1_info2            = NM / {{lang|zh-Hans-CN|蒙}} ({{transl|zh|Měng}})
| image_skyline                   = {{Photomontage
| photo1a = 新巴尔虎右旗 草原 - panoramio.jpg
| photo1b = Gegengol in Greater Khingan forest2017.jpg
| photo2a = 成吉思汗陵2021.jpg
| photo2b = 大召大雄宝殿.jpg
| photo3a = 
| photo3b = 
| position = center
| size = 265
| color = #F5F5F5
| border = 0
| color_border = white
| text = {{Center|Дээд зүүн талаас цагийн зүгийн дагуу:{{flatlist|
* [[Хөлөнбуйр]]ын тал нутаг
* [[Их Хянган]]ы нуруу
* [[Хөх хот]] дахь [[Их зуу хийд|Дажао хийд]]
* [[Эзэн хороо]]
}}
}}
}}
| image_map                       = Inner Mongolia in China (+all claims hatched).svg
| mapsize                         = 275px
| map_alt                         = 
| map_caption                     = Хятад дахь Өвөр Монголын байршил
| coordinates                     = {{coord|44|N|113|E|format=dms|type:adm1st_region:CN-15|display=it}}
| subdivision_type                = Улс
| subdivision_name                = {{flag|Хятад}}
| named_for                       = 
| seat_type                       = Нийслэл
| seat                            = [[Хөх хот]]
| seat1_type                      = Томоохон хот
| seat1                           = [[Бугат хот]]
| parts_type                      = Хуваалт<br />&nbsp;- [[Хятадын аймгийн энтэй нэгж|Аймгийн түвшин]]<br />&nbsp;- [[БНХАУ-ын засаг захиргааны хуваарь#Хошууны түвшин (3-р)|Хошууны түвшин]]<br />&nbsp;- [[БНХАУ-ын засаг захиргааны хуваарь#Суурингийн түвшин|Суурингийн<br />түвшин]]
| parts = <br />[[Өвөр Монголын засаг захиргааны нэгжийн жагсаалт|12 аймаг]]<br />103 хошуу<br />1025 суурин ба хороолол
|government_type = [[БНХАУ-ын өөртөө засах орон|Өөртөө засах орон]]
|governing_body = Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орны Ардын Төлөөлөгчдийн хурал
| leader_title                    = [[Хятадын Коммунист Намын хорооны нарийн бичгийн дарга|ХКН-ын НБД]]
| leader_name                     = [[Сүнь Шаочэн]]
|leader_title1                    = Хурлын Дарга
|leader_name1                     = Сүнь Шаочэн
| leader_title2                   = Засгийн газрын тэргүүн
| leader_name2                    = [[Ван Лишя]]
|leader_title3                    = [[Хятадын Ардын Улс Төрийн Зөвлөлдөх Зөвлөл|ХАУТЗЗ-ийн]] аймгийн дарга
|leader_name3                     = [[Жан Янькүнь]]
| leader_title4                   = [[Бүх Хятадын Ардын Төлөөлөгчдийн Их Хурал|Ардын Төлөөлөгчдийн Их Хурлын]] Төлөөлөл
| leader_name4                    = 58 гишүүн
| area_footnotes                  = <ref name="mofcom">{{cite web|title=Doing Business in China – Survey |url=http://english.mofcom.gov.cn/article/zt_business/lanmub/ |publisher=Ministry Of Commerce – People's Republic Of China |access-date=5 August 2013 |url-status=dead |archive-url=https://archive.today/20130805091244/http://english.mofcom.gov.cn/article/zt_business/lanmub/ |archive-date=5 August 2013 }}</ref>
| area_total_km2                  = 1183000
| area_rank                       = [[Хятадын засаг захиргааны хуваарийн жагсаалт (газар нутгийн хэмжээгээр)|3-р байр]]
| elevation_max_m                 = 3556
| elevation_max_point             = Гол оргил, [[Хэлань уул]]<ref name="quaternary"/>
| population_footnotes            = <ref>{{Cite web|date=11 May 2021|title=Communiqué of the Seventh National Population Census (No. 3)|url=http://www.stats.gov.cn/english/PressRelease/202105/t20210510_1817188.html|access-date=11 May 2021|publisher=[[National Bureau of Statistics of China]]}}</ref>
| population_total                = 24,049,155
| population_as_of                = 2020
| population_rank                 = [[Хятадын засаг захиргааны хуваарийн жагсаалт (хүн амын тоогоор)|25-р байр]]
| population_density_km2          = auto
| population_density_rank         = [[Хятадын засаг захиргааны хуваарийн жагсаалт (хүн амын нягтаршлаар)|28-р байр]]
| demographics_type1              = Хүн ам
| demographics1_footnotes         = <!-- for references: use <ref> tags -->
| demographics1_title1            = Угсаатны бүрэлдэхүүн
| demographics1_info1             = [[Хятадууд]] – 78.7%<br/>[[Хятад дахь монголчууд|Монгол]] – 17.7%<br /> Бусад – 3.6%
| demographics1_title2            = Хэл, аялгуу
| demographics1_info2             = [[Умард Хятад хэл|Хятад хэл]],<ref>{{cite web |title = China |url = http://www.ethnologue.com/country/CN/status |website = Ethnologue}}</ref> [[Монгол хэл]] (албан ёсны), [[Ойрад–Халимаг аялга|Ойрад]], [[Буриад хэл|Буриад]], [[Дагуур хэл|Дагуур]], [[Эвэнх хэл|Эвэнх]], [[Жинь Хятад хэл]]
| iso_code                        = [[ISO 3166-2:CN|CN-NM]]
| blank_name_sec1    = ДНБ<ref name="data2022">{{cite web|url=https://data.stats.gov.cn/english/easyquery.htm?cn=E0103|title=National Data|publisher=[[National Bureau of Statistics of China]]|date=1 March 2022|access-date=23 March 2022}}</ref>
| blank_info_sec1 = 2022
| blank1_name_sec1 = &nbsp;– Нийт
| blank1_info_sec1 = ¥2,316 их наяд  (21-р)<br>$344 тэрбум (нэрлэсэн)
| blank2_name_sec1 = &nbsp;– Нэг хүнд ноогдох
| blank2_info_sec1 = ¥96,474 (8-р)<br>$14,343 (нэрлэсэн)
| blank3_name_sec1 = &nbsp;– Өсөлт
| blank3_info_sec1 = {{increase}} 4.2%
| blank4_name_sec2    = [[Хүний хөгжлийн илтгэцүүр|ХХИ]] (2021)
| blank4_info_sec2    = 0.777<ref name="hdis">{{cite web |url=https://hdi.globaldatalab.org/areadata/shdi/ |title=Subnational Human Development Index |year=2021 |publisher=Global Data Lab China |access-date=9 April 2020}}</ref> (8-д) – {{color|#090|өндөр}}
| website                         = {{Official URL}} (Хятадаар)<br />{{url|https://mgl.nmg.gov.cn/l|Монгол хувилбар}}
| footnotes                       = 
}}
{{Инфобокс Хятад хэл
| pic = Inner Mongolia (Chinese characters, simplified only).svg
| piccap = "Өвөр Монгол" [[Хятад үсэг|Хятад ханзаар]]
| picupright = 0.8
| pic2 = Oburmonggul.svg
| piccap2 = "Өвөр Монгол" [[Монгол бичиг|Монгол бичгээр]]
| picsize2 = 80px
| order = st
| s = {{linktext|内蒙古}} | t = {{linktext|內蒙古}}
| p = Nèi Měnggǔ
| w = Nei<sup>4</sup> Mêng<sup>3</sup>-ku<sup>3</sup>
| gr = Ney Meengguu
| tp = Nèi Měnggǔ
| bpmf = ㄋㄟˋ&nbsp;&nbsp;&nbsp;ㄇㄥˇ &nbsp;&nbsp;&nbsp;ㄍㄨˇ
| l = Өвөр Монгол
| mi = {{IPA-cmn|nêi mə̌ŋ.kù|}}
| wuu = Ne Monku
| j = Noi6mung4gu2
| y = Noih Mùhnggú
| ci = {{IPAc-yue|n|oi|6|-|m|ung|4|.|g|u|2}}
| poj = Lāi-bông-kó
| mong = ᠦᠪᠦᠷ<br />ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ
| monr = Öbür Monggol
| mon = Өвөр Монгол
| mnc = ᡩᠣᡵᡤᡳ<br />ᠮᠣᠩᡤᠣ
| mnc_rom = Dorgi monggo
| showflag = p
| c = 
| altname = Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орон
| poj2 = Lāi-bông-kó Chū-tī-khu
| j2 = Noi6mung4gu2 Zi6zi6keoi1
| bpmf2 = ㄋㄟˋ&nbsp;&nbsp;&nbsp;ㄇㄥˇ&nbsp;&nbsp;&nbsp;ㄍㄨˇ<br>ㄗˋ&nbsp;&nbsp;&nbsp;ㄓˋ&nbsp;&nbsp;&nbsp;ㄑㄩ
| y2 = {{IPAc-yue|n|oi|6|-|m|ung|4|.|g|u|2|-|z|i|6|.|z|i|6|.|k|eoi|1}}
| w2 = Nei<sup>4</sup> Mêng<sup>3</sup>-ku<sup>3</sup> Tzŭ<sup>4</sup>-chih<sup>4</sup>-ch{{wg-apos}}ü<sup>1</sup>
| tp2 = Nèiměnggǔ Zìhjhìhcyu
| wuu2 = Ne Monku Zyzychiu
| ci2 = {{IPAc-yue|n|oi|6|-|m|ung|4|.|g|u|2|-|z|i|6|.|z|i|6|.|k|eoi|1}}
| s2 = {{linktext|内蒙古|自治区}} | t2 = {{linktext|內蒙古|自治區}}
| p2 = Nèiměnggǔ Zìzhìqū
| gr2 = Ney Meengguu Tzyhjyhchiu
| mi2 = {{IPA-cmn|nêɪ mɤ̌ŋkù t͡sɹ̩̂ʈ͡ʂɻ̩̂t͡ɕʰʏ́|}}
}}
}}

'''Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орон''' ({{lang-zh|内蒙古自治区}} ''Nèi Měnggǔ Zìzhìqū'';  [[Монгол хэл|монг.]]{{MongolUnicode|ᠥᠪᠥᠷ<br/> ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠤᠨ<br/> ᠥᠪᠡᠷᠲᠡᠭᠨ<br/> ᠵᠠᠰᠠᠬᠤ<br/> ᠣᠷᠣᠨ}}; [[товчлол|товч.]] '''ӨМӨЗО, Өвөр Монгол, Өвөр Монголын ӨЗО''') — [[Хятад|Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс]]ын [[өөртөө засах орон]] (нэгдүгээр түвшний нэгж). Хойд талаараа [[Монгол Улс]], [[Оросын Холбооны Улс|ОХУ]]-тай БНХАУ-г төлөөлж хил залгадаг бол улс дотор [[Хармөрөн]], [[Гирин]], [[Ляонин]], [[Хэбэй]], [[Шаньси]], [[Шэньси]], [[Ганьсү]] гэх долоон муж, [[Ниншя - Хотонгийн ӨЗО]]-той хаяална. Нийслэл нь [[Хөх хот]], хамгийн том хот нь нь [[Бугат хот|Бугат]]. 1947 оны 5 сарын 1-нд [[Улаан хот]]од төвлөн байгуулагдсан. 1,183,000 км² (нэгдүгээр түвшинд [[БНХАУ-ын засаг захиргааны нэгжүүдийн газар нутгийн хэмжээний харьцуулалт|3-р том]]) талбайт нутагтай, 2010 оны байдлаар 24,706,321 ([[БНХАУ-ын засаг захиргааны нэгжүүдийн хүн амын харьцуулалт|23-р олон]]) хүн амтай. 2000 оны байдлаар хүн амын 79.17%-ийг улсын олонх [[Хятад үндэстэн]], 17.13%-г өөртөө засах орны өргөмжит [[Монгол үндэстэн]], 3.70%-г бусад угсаатан эзлэж байна. ӨЗО-ны дотор [[Хятад хэл]]нээс гадна [[Монгол бичиг]]т [[Монгол хэл]] албан ёсных байна.

== Нэр ==
{{Монголнэрийнхүснэгт
|хэмжээ         = 22
|худам_монгол   = [[Зураг:Öbür mongɣol-12.PNG]]
|кирилл_буриад  = үбэр-монгол
|кирилл_монгол  = өвөр монгол
|кирилл_халимаг = өвр моңһл
}}
Өвөр Монгол ялгаатай утга бүхий хоёр нэрээр дэлхийд танигддаг.
#[[Монгол хэлний бүлэг|Монгол хэлт]] хүн "Өвөр Монгол" гэж нэрлэдэг. Монгол хэлэнд «өвөр» гэдэг үг хоёр салаа утгатай байдгаас «ар» гэдгийн эсрэгцүүлсэнээр нэрлэгдсэн. Газар орныг заахад уулын ар, өвөр гэж түгээмэл хэрэглэгддэг. [[Говь|Говийн]] хойд талын нутгийг "[[Ар Монгол]]", өмнөд талын нутгийг "Өвөр Монгол" гэжээ гэх тайлбар байдаг.
#[[Хятад хэл]]ээр "内蒙古" (''Nèi Měnggǔ'', «дотоод монгол») гэж нэрлэдэг. Хятад хэлээрх энэ нэрийг Манж хэлээрх ''dorgi'' («дотоод»), ''tulergi'' («гадаад») гэдгээс уламжласан гэх тайлбар байдаг. Хятад төвтэй энэ нэр дэлхийн хэлнүүдэд хамгийн их орчуулагддаг. Монгол хэлээр түүх бичигт [[Хятад]], [[Оросын Холбооны Улс|Орос]], [[Япон]]ы талын байр суурийг тайлбарлахын тулд "Дотоод Монгол" гэж бичих тохиолдол бий.

==Түүх==
[[Монгол үндэстэн|Монгол үндэстний]] нутаг анх [[Хятад]]ын харъяанд байсангүй. Заримдаа ар, өвөр, баруун, зүүн гар болон хуваарилагдагддаг байлаа. Баруун урд зүгт [[Алтай]], зүүн урд зүгт [[Говь]] нь суурьшмал Хятадаас нүүдэлч умардын үндэстнүүдийг тусгаар байлгах байгалийн саад, тотгор болдог байжээ.

=== Зүүн монгол ===
[[Зураг:Altankhan.jpg|thumb|Алтан хан]]
[[Юань улс]] (Их хааны улс) мөхсөний дараа [[Цагаан хэрэм]]ээс умард нутаг ахин Монголчуудын төв болов. Эхний зуунд үнэндээ Баруун ([[Ойрад|Дөрвөн Ойрад]]), Зүүн ([[Зургаан түмэн]]) хоёр болон тусгаарлаж, түүнээс Зүүн Монгол баруун, зүүн хоёр гарт хуваагджээ. [[Халх]], [[Цахар]], [[Урианхай]] гурав буюу Зүүн гар [[хаан]]аар удирдуулж, [[Түмэд]], [[Ордос]], [[Юншээбүү|Юншээбү]] гурав буюу Баруун гар [[жонон]]гоор залуулж байлаа.

1504 онд [[Батмөнх Даян хаан]] өөд болсны хойно орон нь 12 хөвүүнд салж өвлөгдөв. [[Халх|Ар Халх]] (одоогийн [[Монгол улс|Монгол орны]] дийлэнх хэсэг) отгон хүү [[Гэрсэнз]]эд очиж, Өвөр Халх зэрэг бусад Зүүн Монголын ихэнх хэсэг хожим Өвөр Монгол болсон юм. 

[[16-р зуун]]ы дунд үед [[Барсболд хаан|Барсболд жонон]]гийн хүү Түмэдийн [[Алтан хан|Алтан]] хүчийг олов. Тэр Цахарт суух хааны зэрэгцээгээр [[хан]] цолтон болжээ. Алтан хан [[Мин улс]]ыг уулгалан довтолж, худалдааны ашигтай нөхцөлийг тулган хүлээлгэж, 1552 онд Ойрдын заримыг ихээр дарж, Хөх нуурын газрыг эзэлж байжээ. Мөн 1575 онд [[Хөх хот]]ыг үүсгэн байгуулсан нь өдгөө Өвөр Монголын нийслэл хот юм. 1577 онд Алтан хан Төвөдийн [[Шарын шашин|Гэлүгваа ёс]]ын их лам [[Гуравдугаар Далай лам|Содномжамцад]] [[Далай лам]] цол өргөмжилжээ.

=== Чин улсын дор ===
[[17-р зуун]]ы эхээр Цахарын [[Лигдэн хаан]] Монголын хаан гэх нэртэй боловч үнэндээ Монгол ноёд бие даан тус тусдаа нутгаа мэдэн сууж байв. Тэр эвээр ноёдыг нэгтгэхийг хичээсэн боловч үеэл нарынхаа үйлдлээс болж санасандаа хүрээгүй. [[Харчин]], Хорчин, Өвөр Халхын ноёд [[Зүрчид]]ийн [[Нурхачи|Нурхач баатар]]тай холбоолов. Лигдэн хаан хэд хэдэн ялагдлын дараа 1634 онд Хөх нуур руу ухарч яваад [[Ганьсү]]д өвчнөөр нас эцэслэжээ. Хөх хот Манжид эзлэгдэн Манж [[Дээд эрдэмт]] хаан өөрийгөө Монголын хаан өргөмжлөв. Ингэж одоогийн Өвөр Монгол орон [[Чин гүрэн|Чин улсын]] нутаг дэвсгэр болж байлаа. Энэ үеэс 1691 он хүртэл Ар Халх тусгаар байсан. 

Хятадыг [[Манж үндэстэн|Манжууд]] байлдан эзлэхэд Өвөр Монгол голлох үүрэгтэй оролцсон бөгөөд Чин улсын дор 49 хошуу болон хуваагджээ. Харъяатын ёсоор [[17-р зуун]]ы эцсээр [[Галдан бошигт хаан|Галдан бошогт]]ийн эсрэг, [[18-р зуун]]ы дундуур [[Зүүнгарын хаант улс]]ын эсрэг аян дайнд явалцжээ.  19-р зууны Өвөр Монголын уран зохиол онцгой хөгжиж байлаа. Тэр дундаас [[Ванчинбалын Инжаннаш]] хэмээх нэрт зохиолч төрсөн билээ. 19-р зууны эцсээр Манжын ноёрхлын эсрэг [[дугуйлан|дугуйлан хөдөлгөөн]] өрнөсөн. Хөдөлгөөний нэг идэвхтэн нь шүлэгч [[Хишигбат]] байжээ. Хөдөлгөөн Манжын цэргийн хүчинд дарагджээ.

=== Хорьдугаар зуун ===
[[20-р зуун]]ы эхээр [[Ар Монгол]]д [[Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал|үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөн]] үүсэж, 1911 онд [[Жавзандамба хутагт|шашны тэргүүнээ]] хаан залж [[Богд Хаант Монгол Улс]]ыг байгууллаа. Энэ үед Өвөр Монголын 49 хошууны дийлэнх нь (зарим судлаачид 36, 38 хошуу гэдэг), [[Хөхнуур муж|Хөхнуур]], Алшаагийн Монголчууд шинээр тогтсон улсад дагаар орохоо баталж байв. 1913-1914 онд [[Богд хаан|Богдын]] засгийн газраас [[Дундад Иргэн Улс]]ын цэргийг Өвөр Монголоос үлдэн хөөхөөр цэрэг илгээн байлдаан үүсгэж байлаа. 

[[Зураг:Princ Teh Wang.jpg|thumb|[[Дэмчигдонров|Дэ ван]] хэмээх [[Дэмчигдонров]]]]
[[Зураг:Inner Mongolia Autonomous Government Officials Taking the Oath.jpg|thumb|Ерөнхий Ассамблейн Өвөр Монголын өөртөө засах засгийн газар байгуулах]]
1915 оны [[Монгол]], [[Оросын Хаант Улс|Орос]], [[Хятад]] гурван этгээдийн [[Хиагтын гэрээ]]гээр Өвөр Монголыг нийлүүлэх Монголын төлөвлөгөө үгүйсгэгджээ. Чухамдаа [[Оросын Хаант Улс|Хаант Орос]] [[Япон]]той [[Ар Монгол|Гадаад Монголыг]] Оросын, [[Өвөр Монгол|Дотоод Монголыг]] Японы нөлөөний хүрээнд хамруулна гэж тохиролцсоноо барьсан болон Өвөр Монголын газар орныг лавшруулан эзлэх Дундад Иргэн Улсын хүсэл үүнд нийлсэн байдаг.

Тэгэвч Өвөр Монголын ард түмэн эрх чөлөөнийхөө төлөө үргэлжлүүлэн тэмцэж байв. [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]ы үед Японыг түшиглэн Хятадын эзэмшлээс гарахаар хэсэг ноёд чармайсан байдаг. Энэ үеийн эрх чөлөөний тэмцлийг [[Дэмчигдонров]] ван оройлсон. 

[[1945 он]]ы Японы [[Квантуны арми]]йн эсрэг [[Улаан Арми|Зөвлөлтийн арми]]йн давшилтанд туслах, Японы цэрэг болон Хятадаас Өвөр Монголыг чөлөөлөхөөр [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс]]ын цэрэг Өвөр Монголд нэвтэрсэн. Чөлөөлсний дараахан Өвөр Монгол Монголын цэргийн мэдэлд тогтнож байлаа. Гэвч [[Алс Дорнод]]од [[Америкийн Нэгдсэн Улс]]ыг сөрөхийн тулд Манж Чин Улсын дайтай Хятад орныг нэгтгэх [[Иосиф Сталин]]ы төлөвлөгөө хэрэгжсэнээр [[Мао Зэдун]]ы хүчин ахин Өвөр Монголыг эзлэсэн. Дэмчигдонров болон бусад эх орончид [[1949 он]] хүртэл эрх чөлөөний төлөө тэмцсээр байжээ.

== Засаг захиргааны хуваарь ==
[[Файл:Inner Mongolia Museum stele of Yisungge.jpg|thumb|«[[Чингисийн чулууны бичиг]]», Өвөр Монголын музейн хуулбар]]
[[Манж Чин гүрэн]] 1636 онд Өвөр Монголыг бүрэн эзэлж аваад 6 чуулганд хувааж, Гадаад Монголын төрийг засах яам байгуулан, түүнийгээ Монгол журган хэмээн нэрлэх болжээ. Энэ 6 чуулганыг Шилийн голын, Жирмийн, Зостын, Хөлөнбуйрын, Зуу-Удийн, Улаанцавын чуулган хэмээн нэрлэж, эдгээр чуулган 1912 он хүртэл хэвээр оршин тогтнож байгаад [[Дундад Иргэн Улс]]ын (1912-1949) үед 8 аймаг болон хуваагдсан нь Шилийн гол, Жирмэн, Хөлөнбуйр, Зост, Улаанцав, Урад (Баяннуур), Ордос (Их-Зуу), Алшаа аймаг бөгөөд саяхнаас 4 том аймгийн зохион байгуулалтыг эвдэж хот болгосон бөгөөд Шилийн гол, Хөлөнбуйр, Баяннуур, Алшаа 4 аймгаараа үлдэж, Ордос аймгийг Ордос хот, Улаанцав аймгийг Бугат хот (голдуу Баотоу гэнэ), Зост аймгийг Улаанхад хот (голдуу Чэфэнг гэнэ), Жирмэн аймгийг Түнляо хот гэж нэрлэж байна.<ref>[http://shbaatar.blogspot.com/2011/05/blog-post.html Өвөр Монголчуудын тухайд]</ref>

Хятадын коммунист удирдагч Мао Японы эсрэг дайнд монголчуудын дэмжлэгийг авахын тулд өвөр монголчуудад Монголын түүхэн нутгийг эргүүлэн өгөхөөр амлаж дайны дараа нилээд нутгийг эргүүлэн өгөхөөр оролдсон ч шинээр суурьшсан хятад иргэдийн эсэргүүцлээс шалтгаалж зарим хэсэг нь хятад мужуудын хилд үлджээ. 19-р зууны сүүлээс хойш өвөр монголчууд хятад иргэдэд шахагдан хойш нүүх, уусах, олноороо хядагдах, ноёд нь манжийн Шинэ засгийн бодлогийн үед газраа худалдах, хятад мужид монголын нутгийг тасдан өгсөн зэргээс шалтгаалан Өвөр Монголын газар багасчээ. 1891 оны хятадын нууц байгууллагын босогчдын хядлагаар Өвөр Монголын зүүн талаар байсан ([[харчин]] голдуу?) 150,000 амь үрэгдсэн байдаг.

*[[Дундад Иргэн Улс]]ын үеийн Өвөр Монголын нутаг:
**[[Цахар муж]]
**[[Жэхэ муж]]
**[[Ляобэй]] муж
**[[Хянган муж]]
**[[Суйюань муж]]

ӨМӨЗО өөрөө БНХАУ-ын [[БНХАУ-ын засаг захиргааны хуваарь|нэгдүгээр түвшний]] засаг захиргааны нэгж. Харин дотроо [[БНХАУ-ын засаг захиргааны хуваарь|хоёрдугаар түвшний]] ([[Аймаг (ӨМӨЗО)|аймаг]]тай тэнцэх) 12 нэгжид хуваагддаг. Энэ түвшний нэгжүүд [[Чин улс]]ын үеэс [[чуулган]], 20-р зуунаас [[аймаг]] ({{lang-zh|盟}} ''méng'') гэж нэрлэгдсээр ирсэн. Үүний адилаар [[БНХАУ-ын засаг захиргааны хуваарь|гуравдугаар түвшинд]] [[хошуу]] үндсэн нэгж болдог уламжлалтай. 1990-ээд оноос аймгуудыг [[тойргийн энтэй хот]] ({{lang-zh|地级市}} ''dìjíshì'') болгон хувиргасаар одоогоор гурав нь ([[Алшаа аймаг|Алшаа]], [[Хянган аймаг|Хянган]], [[Шилийн гол аймаг|Шилийн гол]]) аймаг нэрээрээ байна. Энэ өөрчлөн байгуулалтаар [[Хайлаар]], [[Жинин]] гэх мэтийн хотууд [[хотын тойрог]] гэгдэх болсон. [[Хөлөнбуйр]], [[Баяннуур хот|Баяннуур]], [[Улаанцав]] гурав нэрээ хадгалж үлдсэн бол Улаанхад, [[Жирэм]] хоёр Чифен (одоо Монголоор [[Улаанхад]] гэдэг), [[Тонляо хот|Тонляо]] гэх Хятад албан нэртэй болж өөрчлөгджээ. [[Их Зуу]] харин [[Ордос хот|Ордос]] гэж өөр нэг Монгол нэрээр солигдсон. Үлдэж буй гурван аймгийн зэргэмж яваандаа бас өөрчлөгдөх шинжтэй.

{| class="wikitable"  style="font-size:90%;" align=center
!colspan="9" align="center" | Газрын зураг
|-
|colspan="9" align="center" | [[File:Nei Mongol prfc map.png|350px]]
|-
! #
! Монгол нэр
! Засаг захиргааны<br>төрөл
! Хятад нэр (ханзыг латинчлах<br>пиньинь галигийн хамт)
! Монгол нэр (эрдэм шинжилгээний<br>латин галигийн хамт)
! Газар нутаг<br>(км²)
! Хүн ам<br>(2010 тоол.)
! Засаг захиргааны<br>төв
|----------
|1
|[[Алшаа аймаг]]
|аймаг
|阿拉善盟 (Ālāshàn Méng)
|{{MongolUnicode|ᠠᠯᠠᠱᠠ ᠠᠶᠢᠮᠠᠭ}} (alaša ayimaɣ)
|267,574
|231,334
|[[Баян хот]]
|----------
|2
|[[Баяннуур хот]]
|тойргийн<br>энтэй хот
|巴彦淖尔市 (Bāyànnào'ěr Shì)
|{{MongolUnicode|ᠪᠠᠶᠠᠨᠨᠠᠭᠤᠷ ᠬᠣᠲᠠ}} (bayannaɣur qota)
|65,788
|1,669,915
|[[Линьхе дүүрэг]]
|----------
|3
|[[Үхай хот]]
|тойргийн<br>энтэй хот
|乌海市 (Wūhǎi Shì)
|{{MongolUnicode|ᠦᠬᠠᠢ ᠬᠣᠲᠠ}} (üqai qota)
|1,754
|532,902
|[[Хайбовань дүүрэг]]
|----------
|4
|[[Ордос хот]]
|тойргийн<br>энтэй хот
|鄂尔多斯市 (È'ěrduōsī Shì)
|{{MongolUnicode|ᠣᠷᠳᠣᠰ ᠬᠣᠲᠠ}} (ordus qota)
|86,752
|1,940,653
|[[Хиа багш дүүрэг]]
|----------
|5
|[[Бугат хот]]
|тойргийн<br>энтэй хот
|包头市 (Bāotóu Shì)
|{{MongolUnicode|ᠪᠤᠭᠤᠲᠤ ᠬᠣᠲᠠ}} (buɣutu qota)
|27,768
|2,650,364
|[[Хөндлөн дүүрэг]]
|----------
|6
|[[Хөх хот]]
|тойргийн<br>энтэй хот
|呼和浩特市 (Hūhéhàotè Shì)
|{{MongolUnicode|ᠬᠥᠬᠡᠬᠣᠲᠠ}} (kökeqota)
| 17,271
|2,866,615
|[[Хуйминь дүүрэг]]
|----------
|7
|[[Улаанцав хот]]
|тойргийн<br>энтэй хот
|乌兰察布市 (Wūlánchábù Shì)
|{{MongolUnicode|ᠤᠯᠠᠭᠠᠨᠴᠠᠪ ᠬᠣᠲᠠ}} (ulaɣančab qota)
|54,491
|2,143,590
|[[Жинин дүүрэг]]
|----------
|8
|[[Шилийн гол аймаг]]
|аймаг
|锡林郭勒盟 (Xīlínguōlè Méng)
|{{MongolUnicode|ᠰᠢᠯᠢ ᠶᠢᠨ ᠭᠣᠣᠯ ᠠᠶᠢᠮᠠᠭ}} (sili-yin ɣoul ayimaɣ)
|201,494
|1,028,022
|[[Шилийн хот]]
|----------
|9
|[[Улаанхад хот]]
|тойргийн<br>энтэй хот
|赤峰市 (Chìfēng Shì)
|{{MongolUnicode|ᠤᠯᠠᠭᠠᠨᠬᠠᠳᠠ ᠬᠣᠲᠠ}} (ulaɣanqada qota)
|90,021
|4,341,245
|[[Хуншань дүүрэг]]
|----------
|10
|[[Тонляо хот]]
|тойргийн<br>энтэй хот
|通辽市 (Tōngliáo Shì)
|{{MongolUnicode|ᠲᠦᠩᠯᠢᠶᠣᠣ ᠬᠣᠲᠠ}} (töngliyao qota)
|59,535
|3,139,153
|[[Хорчин дүүрэг]]
|----------
|11
|[[Хянган аймаг]]
|аймаг
|兴安盟 (Xīng'ān Méng)
|{{MongolUnicode|ᠬᠢᠩᠭᠠᠨ ᠠᠶᠢᠮᠠᠭ}} (qingɣan ayimaɣ)
|59,806
|1,613,250
|[[Улаан хот]]
|----------
|12
|[[Хөлөнбуйр хот]]
|тойргийн<br>энтэй хот
|呼伦贝尔市 (Hūlúnbèi'ěr Shì)
|{{MongolUnicode|ᠬᠥᠯᠥᠨ ᠪᠤᠶᠢᠷ ᠬᠣᠲᠠ}} (kölün-buyir qota)
|263,953
|2,549,278
|[[Хайлаар|Хайлар дүүрэг]]
|----------
|}
Хоёрдугаар ([[аймаг]]тай тэнцэх) түвшнээс доор гуравдугаар ([[хошуу]]тай тэнцэх) түвшинд 21 [[Хятадын дүүргүүд|дүүрэг]], 11 [[шяны энтэй хот]], 17 [[шянь]], 49 [[хошуу]], 3 өөртөө засах хошуу бүгд 101 нэгжид хуваагдаж байгаа. Цаашилвал дөрөвдүгээр ([[сум]]тай тэнцэх) түвшинд 532 [[балгас]], 407 [[шян]], 277 сум, 18 [[угсаатны шян]], 1 угсаатны сум, 190 [[хороо]] буюу бүгд 1425 нэгжид хуваагддаг.

== Хүн ам ==
ӨМӨЗО-д 2000 оны байдлаар 23.84 сая хүн суурьшиж байна. Хүн амын 79.17% [[Хятад үндэстэн]], 17.13% болох 3,995,349 нь [[Монгол үндэстэн]] байгаагаас гадна бусад 48 [[Хятад улсын угсаатны бүтэц|угсаатны]] төлөөлөл нийлээд 3.70%-г бүрдүүлж байна.
{| class="wikitable"
|+ Өвөр Монголын өөртөө засах орны угсаатны бүтэц<br/>(2000 оны тооллогын дүн)
|-
! [[Хятад улсын угсаатны бүтэц|Угсаатны нийтлэг]]
! Хүн амын тоо
! Эзлэх хувь (%)
|-
| [[Хятад үндэстэн|Хятад]] (БНХАУ-ын үндсэн үндэстэн) || 18,465,586 || 79.17 %
|-
| [[Монгол үндэстэн|Монгол]] (ӨМӨЗО-ын өргөмжит үндэстэн)|| 3,995,349 || 17.13 %
|-
| [[Манж үндэстэн|Манж]] || 499,911 || 2.14 %
|-
| [[Хотон үндэстэн|Хотон]] (Хуй) || 209,850 || 0.90 %
|-
| [[Дагуур]] || 77,188 || 0.33 %
|-
| [[Хамниган]] (Эвэнх)|| 26,201 || 0.11 %
|-
| [[Солонгос үндэстэн|Солонгос]] || 21,859 || 0.09 %
|-
| [[Орос үндэстэн|Орос]] || 5,020 || 0.02 %
|-
| [[Орчон]] || 3,573 || 0.015 %
|-
| [[шибэ]] ( [[Файл:sibe.png|20px]] ''Sibe'') || 3,023 || 0.01 %
|-
| Бусад || 15,787 || 0.085 %
|}
Өвөр Монголын 4 сая гаруй Монгол нь [[Хятад дахь Монголчууд]]ын 68.72% нь болж байгаа. Хятад дахь Монголчуудыг "Монгол" гэж бүртгэдэг болохоор [[ястан]] тус бүрийн хүн амын тоог мэдэхэд хүндрэлтэй. Хэдий тийм ч түүхэн нутаг болон хэл аялгуугаар ялгардгаас [[Цахар]], [[Сөнөд]], [[Үзэмчин]], [[Авга (овог)|Авга ба Авханар]], [[Урад]], [[Ордос]], [[Хошууд]], [[Халх]], [[Баарин]], [[Ар хорчин]], [[Онгиуд]], [[Хишигтэн]], [[Хорчин]], [[Харчин]], [[Дөрвөд]], [[Барга]], [[Буриад]], [[Түмэд]],  [[Өөлд]], [[Торгууд]] гэх мэтээр олон яст Монголчууд Өвөр Монголд байгаа. Өвөр Монголын хэл шинжлэлийн газраас ангилснаар тэндэх [[Монгол хэл]]ийг Урд Монголын (магадгүй ''урд'' биш ''өвөр'' байж мэднэ), Ойрад, Барга-Буриад гурван аялгуутай гэдэг. Халхтай ойр [[Цахар аялгуу]]г [[Шулуун хөх хошуу]]ныхны аман аялгуунд үндэслэн Өвөр Монгол дахь Монгол хэлний баримжаа авиа гэж тогтоожээ. Монгол хэлээр бичих, уншихдаа [[Монгол бичиг|Монгол бичгээ]] гээлгүй хэрэглэж байгаа.

== Эдийн засаг ==

===Уурхай ===
Өвөр Монгол Хятадад төдийгүй дэлхийд үнэт металл, орд газраараа тэргүүлж байна.<ref name="gogo">[http://news.gogo.mn/r/6118 Өвөр Монгол "Өдрийн сонин"] 2007.9.3</ref>
<ref name="cri">[http://mongol.cri.cn/483/2009/04/01/21s128152.htm Өвөр Монгол China Radio International] 2009</ref> Дэлхийн үнэт металлын орд газрын 50 хувь тус нутагт байдаг гэдэг нь судалгаагаар тогтоогджээ.<ref name="gogo"/><ref name="cri"/> 2001 оны судалгаагаар нэг жилд 46.600 тн үнэт металл олборлодог аж.<ref name="gogo"/>

=== Хөдөө аж ахуй ===
Улаан буудай, эрдэнэ шиш, наранцэцэг тарьж газар тариаланг түлхүү хөгжүүлэх бодлогыг Хятадын Засгийн газраас явуулж байна.<ref name="gogo"/>

==Зургийн цомог==
<gallery>
Файл:Inner Mongolia regions.jpg
Файл:Umnud Mongol 1956 atlas.jpg|Өвөрмонгол 1956 онд
Файл:Gobi-desert-map.gif
Файл:China_(2675592718).jpg|19-р зуун
File:China old map.jpg|1926 он
Файл:MongolianLanguages.jpg
Файл:Inner mongolia map.jpg
Файл:China6.png
</gallery>

== Цахим холбоос ==
{{Commons|Inner Mongolia|Өвөр Монголын Өөртөө Засах Орон}}
* [https://web.archive.org/web/20170603233317/http://mgl.nmg.gov.cn/index.html Өвөр Монголын албан ёсны цахим хуудас] (монголоор)
* [http://www.nmg.gov.cn/ Өвөр Монголын албан ёсны цахим хуудас] (хятадаар)
* (<small>Англи, Монголоор</small>) [http://www.smhric.org/ Өвөр Монголын Хүний Эрхийн Мэдээллийн Өртөө]
* (<small>Монгол бичгээр</small>) [https://web.archive.org/web/20120924065420/http://www.solonggo.net/mdls/ah/alh.aspx?pid=0&alias=menkcms&mid=4748&wv=P Өвөр Монголын аймаг хотуудын газрын зураг]  
* [http://lupm.org/ Монголын эрх чөлөө холбооны нам]
* [http://www.hunmagyar.org/turan/mongol/50yrs.html 50 YEARS OF TURMOIL IN INNER MONGOLIA]

==Эшлэл==
<references />

{{БНХАУ-ын дээд нутаг}}
{{Өвөр Монгол}}

[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Өвөр Монгол| ]]
[[Ангилал:Хятад улсын өөртөө засах орон]]
[[Ангилал:Монголын түүхэн улс]]