Дагуур хэл

Дагуур хэл
Дагуур хэл
Даор Усуву ᡩᠠᠣ‍ᠷ; ᡠᠰᡠᠸᡠ ; Daor Usuwu (Хайлаар) ; ᡩᠠᠸᡠᠷ; ᡴᡝᠯ ; Dagur Kel (Цицихар)
Өөрийн нэр	[daɔr usuɣu]
Тархалт	Хятад, Монгол
Бүс нутаг	Хятад: Өвөр Монгол, Хармөрөн муж, Шинжаан
Угсаатан	Дагуурууд
Төрөлх хэлтэн	Хятад: 91,000 (1999)
Хэлний ангилал	Монгол Дагуур хэл;
Бичгийн систем	Латин бичиг ; Монгол бичиг ; Кирилл бичиг ; Манж бичиг (түүхэн)
Томьёолбор
ISO 639-3	dta
Глоттолог	daur1238
ХХТ	Dagur
	IPA авианы тэмдэгт орсон болно. Тохиромжтой үзүүлэх дэмжлэггүйгээр та Юникод тэмдэгтүүдийн оронд асуултын тэмдэг, хайрцаг эсвэл бусад тэмдэгтүүдийг харах магадлалтай.

Төрөл гарлаараа монгол бүлэгт харьяалагдаж, тэр дотроо монгол хэлнээс дангаараа, зарим тохиолдолд мөхсөн хятан хэлтэй нэг төрөл болон ангилагддаг, монгол угсааны дагуур ардын төрөлх хэлийг дагуур хэл гэнэ. 1999 оны таамаг тооцоогоор 96 мянган хүн дагуураар хэлцэж байв. Дагуур хэлний гэх тусгай үсэг, бичиг, дүрэм, сургалт байхгүй.

Хэлтэн, аялгуу

Ин овогт эрдэмтэн 1999 онд дагуур хэлээр 96,085 хүн буюу тухайн үеийн Хятад дахь, өөрөөр хэлвэл үндсэндээ бүх дагуур хүний 72 хувь хэлцдэг гэж тооцсон байна. Үүний 35,000 нь бутха, 35,000 нь цэцэхэр, 15,500 нь хайлаар, 4500 нь или аялгуутан байна гэж хуваагаад 24,300 нь өөр ямар нэгэн хэл давхар мэдэхгүй зөвхөн дагуураар хэлцдэг гэжээ.^[3] Ингэж дөрвөн аялгуунд хуваах нь тэдний нутаг заагтайгаас хамаарч байна. Бутха нь Өвөр Монголын Хөлөнбуйр хотын Мориндаваа - дагуурын өөртөө засах хошуунд байгаа хүмүүсийн аялгуу бол цэцэхэр нь Хармөрөн мужийн Чичихар хот, хайлаар нь Хөлөнбуйрын Хайлаар дүүрэг, или нь Шинжаан - уйгурын өөртөө засах орны Или тойрогт төвлөн суугаа ардынх гэсэн үг юм.

Үсэг бичиг

Дагуурчууд XX зууныг хүртэл дагуур гэж ялгарах бичиг үсэг үүсгээгүй. Монгол, манж үсгээр бичих цагтаа бичиж байсан болов уу гэж үздэг. 1920 онд дагуур улс төрч Мэрсээ дагуур хэлэндээ «a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u w x y з» гэсэн 25 латин үсэг ашиглан хэдэн зүйл бичсэн гэдэг.^[4] Зөвлөлттэй ижилсүүлж монгол төрлийн хэлийг кирилл үсгээр бичиж байх талаар Хятадад идэвхтэй судалж байгаад больсон 1956-1958 онд дагуур хэлнээ «Аа, Бб, Вв, Гг, Дд, Ее, Ёё, Жж, Зз, Ии, Йй, Кк, Лл, Мм, Нн, Оо, Пп, Рр, Сс, Тт, Уу, Фф, Хх, Цц, Чч, Шш, ь, ы, ъ, Ээ, Юю, Яя» гэсэн 32 үсэг хэрэглэхээр ярьж байжээ.^[5] 1981 онд дагуур хэлтэн дараах 55 латин үсэгтэй цагаан толгой хэрэглэхээр болж цөөн хэдэн сургуульд заасан ч 1980-аад оны дундуур дахин хэрэглээнээс гарчээ.^[5]

Үсэг	Авиа	Үсэг	Авиа	Үсэг	Авиа	Үсэг	Авиа	Үсэг	Авиа	Үсэг	Авиа
a	[a]	ei	[ei]	iu	[iu]	m	[m]	n	[n]	ch	[tʂ^h]
e	[e]	eu	[əu]	ua	[ua]	f	[f]	s	[s]	sh	[ʂ]
i	[ɪ]	oi	[oi]	uaa	[ua^l]	v	[v]	l	[l]	y	[j]
ie	[je], [jə]	ia	[ia]	uai	[uai]	w	[w]	r	[r]	g	[g]
o	[o]	iaa	[ia^l]	ue	[ue]	d	[d]	q	[ʧ]	k	[k]
u	[u]	iao	[iau]	ui	[ui]	t	[t]	j	[ʤ]	ng	[ŋ]
ai	[ai]	io	[io]	b	[b]	z	[ts]	x	[ʃ]	h	[x]
ao	[au]	ioo	[io^l]	p	[p]	c	[ts^h]	zh	[tʂ]

Үгсийн сан

Орчин цагт монгол-дагуур хоёр хэлтэн ярьж ойлголцоход төвөгтэй. Үгсийн сан зөрчихсөн. Сэнгээ, Цүмагари зэрэг эрдэмтний 2003, 2004 онд бичсэнээс эш татвал дагуур хэлний үгсийн 50 хувь монгол, 10 хувь хятад, 10 хувь манж, цөөн хэдэн үг орос, эвэнх үг байдаг ба хорин хувь нь дагуур хэлнээ бүрэлдэн бий болсон үг аж.^[6]^[7]

Жишээ

	Кирилл монгол	Худам монгол	Дагуур
1	Нэг(эн)	Nigen	Nyk
2	Хоёр	Qoyar	Xoyir
3	Гурав (гурван)	Ghurban	Gwarbyn
4	Дөрөв (дөрвөн)	Dorben	Durbun
5	Тав(ан)	Tabun	Taawyn
6	Зургаа(н)	Jirghughan	Jirgoo
7	Долоо(н)	Dologhan	Doloo
8	Найм(ан)	Naiman	Naimyn
9	Ес(өн)	Yisun	Isyn
10	Арав (арван)	Arban	Xarbyn

Эх сурвалж

↑ Дагуур хэл at Ethnologue (18th ed., 2015) (захиалга шаардлагатай)
zby/ {{{ld4}}} at Ethnologue (18th ed., 2015) (захиалга шаардлагатай)
↑ Tsumagari 2003: 129
↑ Иш татахад гарсан алдаа: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Ying
↑ Поппе Н. Н. Введение // Дагурское наречие Владимирцов Б. Я.. — Л.: Издательство Академии наук СССР, 1930. — С. 6-7. — 174 с. — (Материалы комиссии по исследованию Монгольской и Танну-Тувинской Народных Республик и Бурят-Монгольской АССР). — 1000 экз.
↑ ^5.0 ^5.1 Minglang Zhou. Multilingualism in China: the politics of writing reforms for minority languages. Berlin, 2003. ISBN 3-11-017896-6
↑ Sengge (2004b): Daγur kelen-ü üges. In: Oyunčimeg 2004: 619.
↑ Tsumagari, Toshiro (2003): Dagur. In: Janhunen, Juha (ed.) (2003): The Mongolic languages. London: Routledge: 129-153.

Унших бичиг

Chuluu, Üjiyediin (1994). Introduction, Grammar, and Sample Sentences for Dagur

[e18-1] Дагуур хэл at Ethnologue (18th ed., 2015) (захиалга шаардлагатай)
zby/ {{{ld4}}} at Ethnologue (18th ed., 2015) (захиалга шаардлагатай)

[2] Tsumagari 2003: 129

[Ying-3] Иш татахад гарсан алдаа: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Ying

[4] Поппе Н. Н. Введение // Дагурское наречие Владимирцов Б. Я.. — Л.: Издательство Академии наук СССР, 1930. — С. 6-7. — 174 с. — (Материалы комиссии по исследованию Монгольской и Танну-Тувинской Народных Республик и Бурят-Монгольской АССР). — 1000 экз.

[zhou-5] 5.0 ^5.1 Minglang Zhou. Multilingualism in China: the politics of writing reforms for minority languages. Berlin, 2003. ISBN 3-11-017896-6

[6] Sengge (2004b): Daγur kelen-ü üges. In: Oyunčimeg 2004: 619.

[7] Tsumagari, Toshiro (2003): Dagur. In: Janhunen, Juha (ed.) (2003): The Mongolic languages. London: Routledge: 129-153.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]