Геодези

Геодези нь дэлхийн хэлбэр хэмжээ, түүний гадаргын шилжих хөдөлгөөнийг тодорхойлох, газрын гадаргын хэсгийг зураг болгон дүрслэх зорилгоор од, нар хиймэл дагуул болон геодезийн мэргэжлийн багаж хэрэгсэлийн тусламжтайгаар тухайн цэгийн байрлал, өндөр, хүндийн хүчний хурдатгалыг хэмжин тодорхойлж, математик боловсруулалт хийх цогцолбор үйл ажиллагааг судалдаг шинжлэх ухаан юм.

Геодези гэдэг үг нь эртний грек хэлнээс гаралтай: geo-газар, daizo-хэсэг болгон хуваах буюу өөрөөр хэлбэл газрын гадаргуу дээрх хэмжилтийг ашиглан дэлхийг судлах гэсэн утгатай үг юм. Олон эх үүсвэрээс үзэхэд Египэтэд геодезийн мэдлэг үүссэн гэж үздэг бөгөөд геодезийн шинжлэх ухаан болж хөгжихөд эртний Грек, Рим зэрэг улсуудын эрдэмтэд ихээхэн үүрэг гүйцэтгэсэн байдаг. Эртний Грекийн гүн ухаантан, Их эрдэмтэн Аристотель (МЭӨ 384-322 он) өөрийнхөө бүтээлд анх удаа астрономи, зураг зүй, газар зүйн ухаантай холбоотой хүний мэдлэгийг биеэ даасан салбар ухааныг геодези гэж нэрлэн бичжээ.

Геодезийн хөгжлийн түүх

МЭӨ 3000: Байршиж байхдаа тосгон барих, газар нутгийг хэсэгчлэн хуваах геометрийг ойлгодог хүмүүс хэрэгтэй байв. Египет, Ассири, Вавилончууд ийм хэмжилтийн техникийг хэрэгжүүлсэн нь мэдэгдэж байна .

МЭӨ 1700: Нил мөрний усалгааны сувгийг геодезийн хэмжилтгүйгээр хийх боломжгүй ба, алдагдсан талбайн хил хязгаар руу буцаж ирэв. (32 см өргөн, 5.36 м урт "Папирус Ринд" хэмээх анхны текст номонд тойрог, гурвалжин, трапецоид гэх мэт геометрийн дүрсийг тайлбарласан болно.

МЭӨ 500: Пифагор дэлхий нь диск шиг биш, бөмбөрцөг шиг дугуй хэлбэртэй гэж бодож, санал дэвшүүлжээ.

МЭӨ 450: Геродотус (МЭӨ 484-425), дэлхийн газрын зураг гаргасан.

МЭӨ 350: Аристотель (МЭӨ 384-322 он) өөрийнхөө бүтээлд анх удаа астрономи, зураг зүй, газар зүйн ухаантай холбоотой хүний мэдлэгийг биеэ даасан салбар ухааныг геодези гэж нэрлэн бичжээ.

МЭӨ 230: Эратосфен Египетэд дэлхийн тойргийг тооцоолох зорилгоор Александриа ба Сиен (одоогийн Асуан) дахь нарны өндрийг ашиглан судалгаа хийжээ. Судалгааны үр дүнд тэрээр дэлхийн тойрог замыг 46.000 км орчимд тооцоолсон бөгөөд үүнээс гадна дэлхийн газрын зургийг гаргасан. МЭӨ 194 он.

150 он: Птоломей (МЭ 90-168) дэлхий бол ертөнцийн төв гэж үздэг байв. Энэ нь дэлхийн төв системийн талаар өгүүлсэн болно. Птолемайчууд дэлхийн ертөнцийн газрын зургийг гаргадаг.

827 он: Европт дунд зууны туршид хөгжлийг хэмжих, зураглал хийх төв нь Араб ертөнцөд шилжсэн. Аль Мамун Багдад хотод голчидын нуман судалгаа хийж, дэлхийн радиусыг тооцоолов. Өнөөдөр бидний хэрэглэдэг Азимут, Зенит, Надир, Алидаде гэх мэт үгсийг араб хэлний тэр үеэс бусад хэлэнд нэвтрүүлж байжээ.

1492 он: Кристофер Колумб, Америкийг нээсэн.

1543 он: Николаус Коперникус (1473-1543), түүний гелиоцентрик систем ба онолыг тайлбарлав. Тэрээр гаригуудын үе, нар, сар хиртэх цаг, сарны агшин зуурын хөдөлгөөн гэх мэт олон одон орны тогтмол хэмжигдэхүүнүүдийг нарийн тооцоолжээ.

1569 он: Жерардус Меркатор (1512-1594), Тэрээр газрын зураг төсөөлөл боловсруулж, 1569 онд Дэлхийн газрын зургийг хэвлүүлэв.

1609 он: Английн геофизигч Галилей дуран зохион бүтээсэн нь геодезийн хэмжилтийн ажлын нарийвчлалыг эрс сайжруулжтүүний үйлчилэх хүрээг улам өргөжүүлсэн байна.

1614 он: Геодезийн шинжлэх ухааны хөгжилд хүндтэй байр суурь эзэлдэг триангуляцийн аргыг Голландын эрдэмтэн Снелиус (1580-1626) анх боловсруулжээ.

1735+ он: Тухайн үеийн газрын зураглал, судалгаа хийх төвүүд нь Франц руу нүүнэ. Францын хувьсгалын үеэр нийтлэг хэмжигдэхүүний системийг нэвтрүүлсэн.

1801 он: Тоолуурын нэгж нь дэлхийн өнцөг булангийн 1/40000000 гэж хууль ёсоор зөвшөөрөгдсөн.

1808 он: Наполеоны кадастрын процесс эхэлж, Баварийн кадастрын байгууллагатай харьцуулахад 1: 5000 масштабтай газрын зураг гаргах судалгааг хийж эхэлсэн бөгөөд эдгээр гарцыг 1: 25000 масштабтай газрын зураг гаргахад ашиглахаар шийджээ. Эдгээр бүх ажлыг 1840 онд дуусгасан онгоцны ширээний хэмжилт хийх техникийг ашиглан хийсэн болно.

1832-1847 он: Карл-Фридрих Гаус (1777-1855), хамгийн бага дөрвөлжин техникийг боловсруулж нэвтрүүлсэн.

1873 он: Гаусс 1828 онд «дэлхийн математик дүрс» гэж тодорхойлсон бөгөөд Ж.Ф.Листинг эхлээд «Геоид» гэсэн нэр томъёог ашигласан. Дэлхийн 1-р дайн: Фотограмметр нь орон зайн өгөгдөл олж авах маш хүчирхэг техник рүү шилждэг.

1924 он: Олон улс дэлхийг эллипсоид хэлбэртэй гэдгийг хүлээн зөвшөөрөв. Хэйфорд Эллипсоид 1909 он. Дэлхийн 2-р дайн: Анхны электрон зайг хэмжихэд радарын технологийг ашигласан. EDM Хэмжилт, тооцоо, компьютерийн систем, өгөгдөл тодорхойлох хугацааг эхлүүлсэн.

1957 он: Анхны геодезийн хиймэл дагуул “Спутник”-ыг хөөргөв. Ингэснээр Хиймэл дагуулын систем, техник ашиглан байршлыг тогтоох хугацаа эхэлсэн.

Орчин үед: Хуурай газрын хэмжилтийн системүүд робот системд шилжиж. Системийн интеграцчилал илүү үр дүнтэй, хямд төсөр болж байна. Судалгааны ажлын ихэнх систем нь цахим, компьютержсэн, нисгэгчгүй систем рүү шилжсэн.

Салбар шинжлэх ухаан

Геодезийн шинжлэх ухаан хөгжлийн явцдаа дараах байдлаар хэд хэдэн салбар шинжлэх ухаан болон хөгжсөн байна:

Дээд геодези: Шинжлэх ухаан техникийн бодлого нь улс гүрний нутаг дэвсгэрийн хэмжээнд солбицол, өндрийн нэгдсэн тогтолцоо бий болгох зорилгоор геодезийн ба өндрийн сүлжээ байгуулах.

Инженерийн ба хэрэглээний геодези [engineering survey]; Орчин үеийн геодезийн тэргүүлэх чиглэлийн нэг юм. Инженерийн төрөл бүрийн барилга байгууламж барих, газрын хайгуул судалгаа хийх, төсөл зохиох, барьж байгуулах болон ашиглах үеийн том масштабын байр зүйн зураглал үйлдэх зэрэг ажлуудыг хийж гүйцэтгэнэ.

Байр зүй [topography]; Газрын гадарга дээр геодезийн хэмжилт зураглал хийх, төрөл бүрийн масштабтай байр зүйн зураглал хийх, хот суурин газрын инженерийн шугам сүлжээний болон зам талбайн тохижилтын дэвсгэр зураг зэрэг үйлдэнэ.

Инерцийн геодези [inertial geodesy]; Солбицолыг автоматаар дамжуулахад инерцийн систем ашиглах геодезийн салбар юм. Газрын гадаргын хөдөлгөөний улмаас инерцийн системийн суурь үүсгэгч хурдатгалын системийн мэдрэгч блокийн тасралтгүй хэмжилт дээр тулгуурласан байдаг.

Одон орны геодзи [astronomy geodesy]; Цаг хугацааг хэмжих одон орны арга буюу эрхэсийн ажиглалтаар газрын гадарга дээрх цэгийн өргөрөг, уртраг, зовхисыг тодорхойлох аргыг судалдаг салбар юм.

Сансрын геодези [space geodesy]; Дэлхийн хиймэл дагуулаас сансрын зураг авах, сансрын зургын тайлал хийх, орто гэрэл зургийн аргаар төрөл бүрийн масштабын байр зүйн зураг зохиох, хиймэл дагуулах авсан мэдээллийг ашиглан геодезийн сүлжээ байгуулах зэрэг шинжлэх ухаан техникийн дэвшилүүдийг тусгасан геодезийн орчин үеийн тэргүүлэх салбар юм.

Тэнгисийн геодези [marine geodesy]; Далай тэнгисийн ёроолын зураг авах, түүний нөөцийн судалгаа хийхэд зориулсан гүний хэмжилт, зураглал хийх, усны гадарга ба гүний гравиметрийн тодорхойлолт хийхтэй холбоотой салбар юм.

Фотограмметр ба зайнаас тандан судлал [photogrammetry and remote sensing]; Агаар мандал болон сансраас авсан гэрэл зургийг ашиглан геодезийн сүлжээний цэгүүдтэй холбож байр зүйн зураг зохиох, агаар, сансрын зураг дээр хэмжилт хийж боловсруулах, тэдгээрийн тайлал ба тодруулалт хийх салбар юм.

Монгол улсын геодези зураг зүйн салбарын түүх

Геодези, зураг зүйн үйл ажиллагааны эцсийн бүтээгдэхэүүн нь бүх төрлийн масштабын газрын зураг, атлас юм. Батлан хамгаалах, геологи, уул уурхай, барилга, хот байгуулалт, газрын харилцаа, хөдөө аж ахуй, зам, тээвэр зэрэг нийгэм, эдийн засгийн бүхий л салбарын хөгжлийг геодези, зураг зүй үгүйгээр төсөөлшгүй.

Монголчуудын 1737 онд зохиосон Улиастай хот орчмын газрын зураг бидний үед өвлөгдөн ирснээс хойших 270 гаруй жилийн хугацаанд төрөл бүрийн сэдэв, агуулгатай 800 гаруй газрын зураг өнөөдөр Монгол Улсын төв архив, Үндэсний түүхийн музей, Газар зохион байгуулалт, Геодези, Зураг зүйн газрын архивт хадгалагдаж байгаагаас харахад Монгол улсад газрын зураг болон Геодези, Зураг зүйн салбарыг хөгжлийг олон жилээр тооцож болно.

Харин 1930 онд Улаанбаатар хотын газрын зургийг агаарын зураглалын аргаар гүйцэтгэж байсан үеийг Монгол Улсад орчин цагийн Геодези, зураг зүйн салбарын үндэс суурь тавигдсан гэж үздэг.

Монгол Улсын Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн 20 / 1930 / дугаар оны 12 дугаар сарын 16 - ны өдөр 1 дүгээр тогтоол гарч тус хүрээлэнд Газар орон судлал ба газрын зургийн тасгийг байгуулж , " Манж Улсын үед орон нутгийн газруудыг дээслэн хэмжиж үлдээсэн монголын газрын зургууд буй боловч бүдүүлэг бөгөөд баримт болж үл чадах , иймийн тулд Монгол Улсын газар орны дэлгэрэнгүй зураг үйлдэж гаргах ” бодлогыг тавьж , Монгол Улсын засаг захиргааны зураг , уулс нууруудын зураг , дэлхийн бөмбөрцгийн атласыг гаргасан. Тус салбар нь 1930 оноос хойш өдийг хүртэл даруй 91 жилийн хөгжлийн түүхтжэй шинжлэх ухааны чухал салбар бөгөөд

2004 оны 7 дугаар сарын 2-ны Хууль зүй, дотоод хэргийн яамны Сайдын 150 тоот тушаалаар "Монголын геодези, зураг зүйн холбоо" нэртэй байгуулагдсан бөгөөд 2009 оны 11 дүгээр сарын 09-нд "Монголын геодези, фотограмметр, зураг зүйн холбоо" нэрээр Улын бүртгэлийн албанд бүртгүүлж баталгаажсанаас хойш одоог хүртэл үйл тус нэрээ үйл ажиллагаагаа явуулж байна.

Ашигласан ном зүй

• Монгол Улсын Геодези, Зураг зүйн салбарын хөгжлийн түүхэн замнал (Юмбаярын Чүлтэм Монгол Улсын зөвлөх инженер, 2020 он.)
• Геодези, зураг зүй (Т.Балжинням 2021 он.)
• 150 Лет Пулковской обсерватории (Отв. ред. В.К.Абалакин.-Л: Наука, 1989.-307с.)