Хятад судлал

Хятад судлал бол дорно судлалын нэг салбар чиглэл бөгөөд эртний болон орчин үеийн Хятадын түүх, эдийн засаг, улс төр, гүн ухаан, хэл, уран зохиол, соёлыг судладаг цогц шинжлэх ухаан юм. Барууны орнуудад Синоло́ги (латин: Sina -хятад гэсэн үгнээс гаралтай) буюу (англ. Chinese Studies) гэж нэрлэдэг байна.

Үүссэн түүх

Шинжлэх ухааны тусдаа чиглэл болгон хятад судлал /синологи/ нь 16 дугаар зууны төгсгөлд өрнөдийн шашны номлогчийн номлолын хэрэгцээтэй шууд холбоотойгоор үүссэн тул 19 дүгээр зууны дунд үе хүртэл бараг бүх хятад судлаачид /синологичид/ сүмийн лам нар байжээ. Дэлхийн синологи нь Филологийн шинжлэх ухааны шинжлэх ухааны чиглэлээр 19 дугаар зууны эхний хагаст Францад гарч ирсэн гэж үзэж болно. 1860 оноос хойш гадаад орнууд Хятад улстай дипломат харилцаа тогтоосон нь энэхүү шинжлэх ухааны салбарыг хөгжүүлэхэд шинэ түлхэц өгсөн юм.

Анхны хятадын тухай бага саг мэдээлэл 12 дугаар зууны үед Марко Поло, Жованни Монтекорвино нараас авч байсанаас хойш нэг хэсэг холбоо тасарч сүүлд 16 дугаар зууны үед португальчууд Африк тивийг тойрч Энэтхэгт хүрч хятадын Чин улсын тухай сонсож байжээ.

Хятадын тухай Европын анхны ном Tratado das cousas da China 1569 онд Португалд хэвлэгджээ. Хэдийгээр түүний зохиолч Доминиканы лам Гаспар да Круз Перейрагийн түүхээс ихээхэн материалыг ашигласан боловч энэ бяцхан номонд маш олон эх хувь багтсан болно. Crusch -ийн Алс Дорнод дахь португалчуудын дунд ажилласан олон жилийн туршид цуглуулсан мэдээлэл, түүний дотор Хятад улсад хэдэн долоо хоног хоригдсон (1566/67 оны өвөл Гуанжоу хотод) хүн багтжээ.

1570 -аад онд Испанчууд Филиппинд колони байгуулснаар Хятадтай худалдаа хийх, тэнд шашны номлогчийн хүчин чармайлт гаргах замаар Португалтай өрсөлдөх боломжтой болж Хятадыг ихээр сонирхож эхэлжээ. Энэ нь 1577 онд Бернардино де Эскаланте номыг Севилья хотод "Discurso de la navegacion que los Portugueses hacen a los Reinos y Provincias de Oriente, y de la noticia que se tiene de las grandezas del Reino de la China" нэртэйгээр хэвлүүлэх шалтгаан болсон юм. Энэ ном Португали хэлнээс өөр хэлээр хэвлэгдсэн Европын анхны "хятад судлалын" шинжтэй ном болж, удалгүй бусад хэл рүү орчуулагдсан юм.

Мөн тэр үед Хятадын тухай Испани-Мексикийн аялагч Августиний Мендоза (1585) -гийн эмхэтгэсэн "Historia de las cosas más notables, ritos y costumbres del gran reyno de la China" (Хятадын агуу хаант улсын хамгийн гайхалтай зүйл, ёс заншил, зан заншлын түүх) хэмээх ном байв. Мендоза өөрөө Испанийн хааны элчээр Хятад руу илгээгдсэн боловч Хятадад хэзээ ч хүрч очиж байгаагүй тул бусдаас сонссон зүйлээ нэгтгэсэн гэж эрдэмтэд мөн үздэг ажээ.

Европын хятад судлалын эхэн үе

Европын номлогчийн номлолын хэрэгцээнээс үүдэлтэй Хятад судлал нарийн төвөгтэй шинжлэх ухаан анх Иезуитийн лам хуврагууд боловсруулсан байдаг. Анхны хятад судлаачдыг Италийн иезуит Мишель Руггери (1579-1588 онд Макао, Гуандун мужид ажиллаж байсан), 1582-1610 онд Хятадад амьдарч байсан Маттео Риччи гэж үздэг.

1615 онд Николас Тригогийн латин орчуулгаар хэвлүүлсэн Риччийн өдрийн тэмдэглэл. "De Christiana expeditione apud Sinas" ("Хятадад хийсэн Христийн экспедицийн тухай") нэртэйгээр тэр даруй нийгмийн үзэгдэл болж, соён гэгээрлийн үеийн сэтгэгчид соёл иргэншлийг харьцуулан судлах асар их хэмжээний материалыг өгчээ.

Дараагийн зуунд хэдэн арван иезуит номлогчид Хятадын хэл, соёл, түүх, мөн чанарын талаархи судалгааныхаа үр дүнг Европт хэвлүүлж эхэлжээ. Ялангуяа Мартино Мартини (en:Martino Martini) Мин гүрний уналт, Манж Чин гүрний Хятадыг байлдан дагуулсан тухай Европт дуулгасан бөгөөд өөрөө эдгээр үйл явдлын гэрч болсон юм. Польшийн иезуит Михал Боймын хэвлүүлсэн Flora Sinensis (Flora of China) цомог нь Европ, Хятад, Вьетнамын ургамал, амьтныг танилцуулж, хятад судлалын "ургамал" төрлийг үндэслэгч болжээ.

1732 онд Хятадыг судалж, хятад хэл заах анхны судалгааны байгууллага болох Università degli studi di Napoli L'Orientale нь Неаполь хотод байгуулагдсан байна. Ту сургуулийг 1711-1723 онд Хятадад ажиллаж байсан зураач, сурталчлагч лам Маттео Рипа байгуулжээ. Христэд итгэгчид дөрвөн хятад хүн хятад хэл заадаг байжээ. Хятад руу явахаар бэлтгэгдэж байсан номлогчдыг мөн энд бэлтгэдэг байсан байна.

Зүүн Европын анхны хятад судлаач бол Хаант Орост Николай Спафари гэгддэг Николае Милеску гэдэг молдав хүн байв. 1715 онд Оросын сүм хийдийн номлолын газар Бээжинд байгуулагдсан боловч тэдний шинжлэх ухааны үр дүнг нь тэр үед бараг үнэлдэггүй бөгөөд мэдэгддэггүй байв. Номлолын газар ажиллаж байсан И.К.Россохин, А.Л.Леонтьев нар сүүлд 1760-80 -аад оны үед голчлон манж хэлнээс орчуулсан хэд хэдэн чухал орчуулгыг хэвлүүлжээ.

19 дүгээр зууны хятад судлал

19 дүгээр зууны эхэн үед хятад судлал нь Францын Коллежид (фр. le Collège de France) шашны академик сургалт хэлбэрээр сэргэсэн байна. Үүнд Ж.Абель-Ремус, С.Жульен, Э.Потье нарын хичээл зүтгэл их нөлөөлж судалгааны түвшин маш өндөрт хүрсэн байна. Хэл шинжлэл нь нэн тэргүүний зорилт хэвээр үлдсэн бөгөөд Хятадын уран зохиолын орчуулга анх удаа гарч ирэв. Их Британид академик хятад судлал нь протестант номлогчид, ялангуяа Оксфордын их сургуулийн хятад хэлний тэнхимийг үүсгэн байгуулагч, анхны тэргүүн Робертс Моррисон, Жеймс Легг (1815-1895) нарын хүчин чармайлтаар хожим бий болжээ. Ж.Легг сүүлд Күнзийн үзлийг бүхэлд нь англи хэл рүү хөрвүүлэн орчуулжээ (1861-1897). Моррисоны ач тус нь Хятад-Англи хэлний анхны үндсэн толь бичгийг бий болгосонд оршино. Герман дахь анхны алдартай хятад судлаач бол Францад ажиллаж байсан Юлиус Клапрот (герман. Julius Heinrich Klaproth 1783-1835) байсан.

Орост энэ үед хятад судлал Бээжин дахь Үнэн алдартны сүмийн төлөөлөгчийн газрын хэмжээнд явагдаж байсан бөгөөд тэнд ажиллах хүмүүс Казанийн их сургуульд ажиллаж, багшилсан байна. Энэ үеийн хамгийн алдартай хүмүүс бол Оросын хятад судлалыг үндэслэгч Фр. Иакинф (Бичурин Никита Яковлевич), түүнчлэн Ф. Палладий, Архимандрит Аввакум, В.П.Васильев нар юм. Иакинфын Оросын соёлд үзүүлэх нөлөө нь маш чухал юм: жишээлбэл, түүний Бээжин дэх амьдралын тухай түүхүүд В.Ф.Одоевскийн "4338 он" романы үзэл баримтлалд нөлөөлсөн. В.П.Васильев, Ф. Палладий нь орчин үеийн буддизмын үндэс суурийг тавьж, мөн хятад хэлийг дуудлагаар дамжуулах зарчмуудыг боловсруулж, анхны толь бичиг, сурах бичиг хэвлүүлжээ. 1835 онд хятад хэлний анхны сургуулийг монголын хил дээрх Хиагт хотод нээж байжээ. 1855 онд Оросын дорно дахин судлалын төвийг Казань хотоос нийслэл Санкт -Петербург руу нүүлгэсэн байна.

Барууны том гүрнүүдийн колоничлолын тэлэлттэй холбогдуулан 1850 -аад онд Хятад улс европчуудын геополитик, худалдаа, эдийн засгийн ашиг сонирхолыг татах болов. Хятад судлаачдын хувьд соёл, үзэл суртлын уламжлалыг судлах нь нэн тэргүүний зорилт болж байна, ялангуяа Хятадын дорнын эзэнт гүрний нийгэм, хүний сэтгэлгээг ойлгох "түлхүүр" -ийг олж харсан утга зохиол, яруу найргийн өв байв.

XIX зууны хоёрдугаар хагаст үндэсний хятад судлалын сургууль, судалгааны төвүүд байгуулагдаж эхлэв. Үндсэн сургуулиуд:

Герман-голландын төв /Лейден болон Тюбинген хотуудад/ . Үндэслэгч -В. Грубе (1855—1908),
Францын төв. Үндэслэгчид -Жан-Пьер Абель-Ремюз болон С.Жюльен.
Британий төв /Оксфорд, Кембриж-д/ Үндэслэгч - Жэймс Легг
Оросын төв. /Санкт-Петербург/ үндэслэгч -В. П. Васильев.
Умар Америкийн төв- Йель Их сургууль. Хятад хэлний тэнхим 1877 онд байгуулагдсан. Үндэслэгч -Сэмюэль Уильямс (1812—1884).

Дэлхийн хоёрдугаар дайнаас өмнөх гадаадын нэрт хятад судлаачид:

Бэрнхард Карлгрен (швед. Klas Bernhard Johannes Karlgren; 1889—1978), Швед. Хятад хэлний авиа зүйн түүх хэмээх шинжлэх ухааны шинэ урсгал үндэслэгч, эртний дурсгалын зүйлийн орчуулагч ;
Э. Эберхард (. 1909), Герман. Энгийн иргэдийн ёс заншлыг судлаач.
Этьен Балаш (1905—1963), унгар үндэстэн, франц-германы хятад судлаач. Хятадын нийгэм улс төрийн түүх судлаач.
Ангус Чарлз Грэхэм (Angus C. Graham 1919—1991), Их Британи, хятад судлаач-гүн ухаантан, хятадын гүн ухааны судлаач;
Гомер Дабс (англ. Homer Hasenpflug Dubs: 1892—1969), Их Британи. Эртний хятад- байгал орчины холбооны тухай судлаач;
Дерк Боддэ (1909—2003) и Джон Кинг Фэрбэнк (1907—1991), АНУ, түүх, соёл судлал, уламжлалт гүн ухааны судлаачид.
Ян Юлиус Лодевейк Дёйвендак (нидерл. Jan Julius Lodewijk Duyvendak: 1889-1954) -Нидерланд хүн, хятад шашин судлаач.

Орчин үеийн оросын хятад судлаачид: А.И.Кобзев, Г.В.Мелихов, Е.А.Торчинов, М.Е.Кравцова, И.А.Алимов, В.Ф.Феоктистов, А.Е.Лукьянов, О.Е.Непомнин, Л.С.Переломов, В.Н.Усов, уран зохиол судлаач Б.Л.Рифтин, хэл судлаач С.Е.Яхонтов, М.В.Софронова, И.Т.Зограф.

Монгол дахь хятад судлал

Монгол дахь хятад судлал эрт дээр үеэс эхлэлтэй гэдэг нь тодорхой. Гэхдээ шинжлэх ухааны үндэслэлтэй орчин үеийн хятад судлал албан ёсоор Монгол улсад 1957 онд МУИС-д хятад хэлний анги нээснээр эхэлсэн гэж албан ёсоор үздэг.

1970-аад онд харилцаа хүйтрэх үед МУИС-д Чой.Лувсанжав, Э.Чимэдцэрэн, Ц.Базаррагчаа, Ч.Таамаа, Ч.Төмөр, Д.Лхамсүрэн, Я.Ламзав хятад хэл заадаг байжээ.

ШУА-ийн Олон улсын харилцааны хүрээлэнгээс жил бүр уламжлал болгон зохион байгуулахаар төлөвлөсөн “Олон улс судлал” эрдэм шинжилгээний хурлыг 2020 оны 12 дугаар сарын 28-нд цахим хэлбэрээр зохион байгуулсан. Энэ удаагийн хурлыг Академич Чулууны Далайн мэндэлсний 90 жилийн ойн хүрээнд “Олон улс судлал-2020: Монголын Хятад судлал” сэдвийн хүрээнд зохион байгуулсан ажээ.

Хурлыг нээж ШУА-ийн Тэргүүн Дэд Ерөнхийлөгч Aкадемич Г.Чулуунбаатар, ГХЯ-ны Хөрш орнуудын газрын захирал Т.Батцэцэг нар үг хэлж, хурлын үйл ажиллагаанд амжилт хүссэн юм.

Үндсэн илтгэлийг ШУА-ийн Олон улсын харилцааны хүрээлэнгийн Хятад судлалын салбарын эрхлэгч, доктор (Ph.D), дэд профессор Д.Шүрхүү “Монголын Хятад судлалын тулгамдсан асуудлууд” сэдвээр хэлэлцүүлж, Хятад судлалыг эрчимжүүлэх шаардлага, хөгжүүлэх арга замын талаар тодорхой санал, дүгнэлт дэвшүүлэв. Мөн Стратегийн судалгааны хүрээлэн, Батлан хамгаалахын эрдэм шинжилгээний хүрээлэн, Аюулгүй байдал судлалын хүрээлэн, Монгол Улсын Их Сургууль, Дотоод хэргийн Их сургууль зэрэг судалгааны төв, их дээд сургуулиудын эрдэмтэн судлаачид, багш нар, төрийн байгууллагуудын төлөөлөл, холбогдох төрийн бус байгууллагуудын судлаачид оролцож, “Хятадын аюулгүй байдлын номлол, судалгааны тойм”, “Монгол дахь Хятад судлалын боловсон хүчин бэлтгэж буй өнөөгийн байдал”, “Монгол-Хятадын шинжлэх ухааны хамтын ажиллагаа: Хятадын бодлого” зэрэг сэдвээр БНХАУ-ын улс төр, эдийн засаг, нийгмийн асуудлууд, гадаад бодлогын тэргүүлэх чиглэл, Монгол-Хятадын харилцааны олон талт асуудлын хүрээнд илтгэл хэлэлцүүлж, санал дүгнэлтээ солилцов.

Мөн хурлын үеэр Монгол Улсын Шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн, академич, түүхийн шинжлэх ухааны доктор, профессор Чулууны Далайн мэндэлсний 90 жилийн ойн хүрээнд ШУА-ийн Олон улсын харилцааны хүрээлэнгийн Эрдмийн зөвлөлийн шийдвэрээр академичийн эрдэм судлалын 9 ботийг Монгол судлалын Үндэсний зөвлөлийн дэмжлэгтэйгээр “Монгол судлалын шилдэг өв” цувралд анх удаа цогцоор нь эмхэтгэсэн 9 боть номын нээлт боллоо.

Хуралд оролцогсод энэ удаагийн хурлын ач холбогдол, үр дүнг өндрөөр үнэлж, цаашид уламжлал болгон зохион байгуулах нь олон талын ач холбогдолтой хэмээн дүгнэсэн байна.

Академич Бэсүд овогтой Шадавын Лувсанвандангийн ууган охин Маналжав 1938 оны 09-р сарын 16-ны өдөр нийслэл Улаанбаатар хотноо төржээ. Л.Маналжав 1946 оноос Улаанбаатар хотын 10 жилийн нэгдүгээр дунд сургуульд элсэн суралцаж, 1954 онд наймдугаар ангийн сурагч байхдаа 10-р ангийн төгсөлтийн улсын шалгалт өгч амжилттай тэнцжээ. БНМАУ, БНХАУ-ын Засгийн газрын шугамаар Хятад улсын их дээд сургуульд орохын тулд дунд сургуулиа урьдчилан дүүргэсэн гэдэг. 50-иад онд дэлхий дахин Хятад улсыг их сонирхож эхэлсэн цаг үед Монгол Улсын Засгийн газраас 1952 оноос оюутан бэлтгэж эхлэв. Эхний үед 2-3 оюутан явуулдаг байсан ховорхон боломж 1954 онд Л.Маналжавт тохиож, БНХАУ-ын Бээжин Их Сургуулийн Хятад хэлний бэлтгэл ангид хоёр жил сурч, үргэлжлүүлэн Бээжин Их Сургуулийн Хятад хэл, утга зохиолын ангид таван жил суралцаж, 1961 онд амжилттай дүүргэсэн байна.

Тэрээр Бээжин Их Сургуульд суралцаж байхдаа "Хятад хэлний түүх", "Орчин цагийн хятад хэл", "Хятад хэлний нутгийн аялгуу", "Хятадын эртний утга зохиол" зэрэг хичээлийг хамгаас илүү сонирхон судалжээ. Бээжин Их Сургуулийн Хятад хэл, утга зохиолын ангийг дүүргэхдээ "Монгол, хятад хоёр хэлээр бичсэн чулууны бичээснүүдийн доторх хятад үгийн авиа" гэсэн сэдвээр дипломын ажил бичсэнийг нь залуу багш Тан Зуофань удирдсан байна. Монгол, хятад хоёр хэлээр зэрэгцүүлж бичсэн хөшөөний бичээснүүд дотроос хятад үсгийг уйгуржин үсгээр тэмдэглэснийг ялган түүвэрлэсэн нь голдуу албан тушаал, газар орны нэр байжээ.Уйгуржин монгол үсгийн галиг нь дөрвөлжин үсгийн нэгэн адил Хятадын судлалд зохих ач холбогдолтой гэдгийг баталж нотлохыг оролдсонд түүний дипломын ажлын үндсэн зорилго оршино. Судлаач Л.Маналжав Монгол Улсын ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэнд "Монголын нууц товчооны хэлний авиалбарын тогтолцоо" сэдвээр 1973 оны 06-р сарын 29-ний өдөр хэл шинжлэлийн ухааны дэд эрдэмтний зэргийг амжилттай хамгаалжээ. Монгол Улсдаа "Монголын нууц товчоо" судлалаар хэл шинжлэлийн ухааны эрдмийн зэрэг хамгаалсан хамгийн анхны эмэгтэй доктор болж, монгол судлалын түүхэнд нэрээ мөнхөлжээ. Түүний эрдэм шинжилгээний удирдагчаар академич Бямбын Ринчен профессор ажилласны зэрэгцээ албан ёсны шүүмжлэгчээр нь академич Цэндийн Дамдинсүрэн, академич Амгаагийн Лувсандэндэв нар мөр зэрэгцэн хоёргүй сэтгэлээр ажилласан байдаг. Судлаач Л.Маналжав нь 1961-1964 онд МУИС-ийн Хэл бичгийн факультет хятад хэлний багшаар орж ажил хөдөлмөрийн их гараагаа эхлүүлжээ. 1965 оны хичээлийн жилээс МУИС-ийн хятад хэлний ангид оюутан элсүүлэхээ зогссон тул ШУА-д шилжин 1972 оныг хүртэл ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажилтнаар ажиллаж, 1972-1990 онд Гадаад харилцааны салбарт хятадын асуудал эрхэлсэн мэргэжилтэн, 1991-1993 онд Гадаад хэлний дээд сургуулийн захирал, 1993-4996 онд "Шинжээч 21" дээд сургууль, Монгол мэдлэгийн их сургуулийн салбарын эрхлэгч, дэд захирал, 1996-1998 онд Монголын их дээд сургуулиудын консорциумын гүйцэтгэх нарийн бичгийн дарга, 1998-2003 онд МУБИС-ийн Дорно дахины судлалын тэнхимийн эрхлэгч, 2003-2009 онд Хүмүүнлэгийн ухааны их сургуулийн Хэл соёлын сургуулийн Азийн хэл, соёлын тэнхимийн эрхлэгч, Ази, Номхон далайн бүс судлалын төвийн эрхлэгч, багшаар, 2002 онд Тайванийн Жэньжи их сургуульд монгол хэл, эх бичиг судлал, 2006 онд Берлийн Чөлөөт их сургуульд дорно дахины судлал, 2012 онд Тайванийн Улсын номын сангийн Хятад судлалын төвд "Монголын нууц товчоон"-ы хятад орчуулгын судлалын чиглэлээр уригдан лекц уншиж, эрдэм шинжилгээний ажил хийж байсан байна. Л.Маналжав багш хятад судлаач хүний хувьд "Хятад улсаас Ази тивд явуулж байгаа гадаад бодлого", "Монгол-Хятадын эдийн засгийн харилцаа", "Гадаад хэлийг заахад соёлтой холбож авч үзэх нь", "Монгол- Хятад хэлний толь зохиох арга зүйн асуудал", "Монгол оюутанд хятад хэл заахад авиалбар зүйн онол, практикийн ач холбогдол", "Лао Чида “ (Ногулдай) тэргүүтэн эрдэм шинжилгээний олон илтгэл тавьж хэлэлцүүлсэн байна. Л.Маналжав багш маань одоо хятад хэл дээрх Монголын тухай ном зохиолыг орчуулж хятад эх сурвалж дээр тулгуурлан судалгаа хийж байгаа аж.

Монгол-Хятад судлалыг дэмжих нийгэмлэгийн тэргүүн, доктор Д.Шүрхүү тэмдэглэсэнчлэн "Монгол-Хятадын харилцаа сайн байсан 1950- иад онд Чулууны Далай, Нямбуугийн Ишжамц, Лхамсүрэнгийн Жамсран, Чойжавын Лувсанжав, Л.Маналжав зэрэг нэлээд залуучуудыг Бээжин, Шанхай хотын нэртэй их сургууль руу илгээн сургаж байсан нь хожуу Монгол Улсын орчин цагийн хятад судлалын нэртэй төлөөлөгчид болсон байна.

2017 онд Монгол Улсад хятад судлалын мэргэжилтэн бэлдэж эхэлсэний 60 жилийн ойн баярын хурал хийж Д.Ундрах, Г.Элдэв-Очир нарын “Дэлхийн хятад судлалын чиг хандлага”, Д.Баярхүү “Хятадын цэрэг, улс төрийн потенциал ба эдийн засгийн тэлэлт”, Ж.Баясах, Б.Индра нарын ”Монгол, Орос, Хятад гурван улсын харилцааны шинэ өрнөл”, Н.Ариунгуа, Ч.Батцэцэг нарын “Монголын хятад судлалын өнөөгийн байдал, цаашдын төлөв”, Д.Шүрхүү, Д.Бадмаанямбуу нарын “Бүс ба зам”-Монголын хятад судлалын шинэ сэдэв болох нь”, Ж.Баттөр “АНУ-ын хятад судлаач Ж.Спенсегийн бүтээлүүдийн тухайд”, В.Батмаа “Монгол дахь хятад хэлний сургалтын өнөөгийн байдал”, Ш.Эгшиг “Монгол Хятадын соёлын харилцааны уламжлалын онцлог”, М.Чимэдцэеэ “Хятадын уран зохиолын монгол орчуулгын онцлог” зэрэг сэдвээр үндсэн илтгэл тавьж, харилцан санал бодлоо солилцсон байна.