Шинэтгэн засах 100 өдөр

Шинэтгэн засах 100 өдөр (хятад. уламж. 百日維新, хялбар. 百日维新, пиньинь bǎirì wéixīn) — Чин улсын түүхэн дэх 1898 оны 6-р сараас 9-р сарын хоорондох үеийг хэлдэг. Энэ нь Чин улсын Эзэн хаан өөрийн зарлигуудаар улс орноо шинэчлэхийг оролдсон боловч консерваторууд буюу хуучинсаг үзэлтнүүд болон хатан хаан Цышигийн хүчтэй эсэргүүцлийн улмаас энэ бодлого бүрэн нурж "Зуун өдөр"-ийн үеэр хийсэн ихэнх шинэчлэлийг цуцалсан байна.

Урьдчилсан нөхцөл байдал[засварлах | кодоор засварлах]

"Гуаньшү" уриан дор захирч байсан Бадаргуулт төр 1875 онд 4 настай байхдаа хаан ширээнд суусан тул бодит байдал дээр түүний харгалзагч нагац эгч Цыши хатан захирч байжээ. 1889 онд залуу эзэн хаан насанд хүрч албан ёсоор захирч эхэлсэн боловч жинхэнэ эрх мэдэл Цыши хатны гарт хэвээр байв. Гэсэн хэдий ч эргэн тойрныхоо нөхцөл байдлыг ажиглаж байхдаа тэрээр улс оронд гүн гүнзгий шинэчлэл хийх шаардлагатай байгааг ойлгож, Цыши хэзээ ч хийж зүрхлэхгүй байсан тул шинэчлэгчидтэй ойртохыг эрэлхийлж байв.

1890-ээд онд Ордонд бие биеэ үздэггүй байсан хоёр том бүлэглэл байв. Эхнийх нь Цышиг дагагчдаас бүрдсэн, Хятадын хойд мужуудаас ирсэн, шинэчлэлийг гүнзгийрүүлэхийг эсэргүүцэгчид байсан бөгөөд гадаад бодлогодоо Оросын эзэнт гүрний тусламжид найдаж байсан бүлэг юм. Эзэн хааны сурган хүмүүжүүлэгч Вэнь Тонгхэ нэр хүндтэй хоёр дахь бүлэг нь эсрэгээрээ Өмнөд Хятадын эрдэмт дээдсүүдийн дунд дэмжлэг авсан, маш болгоомжтой аажим өөрчлөлт хийх шаардлагатай байгааг хүлээн зөвшөөрдөг, Их Британи, Японы тусламжид тулгуурлах хэсэг байжээ.

1898 оны 5-р сарын 29-нд Их эзэн хааны дээд зөвлөлийн дарга, шүүх болон засгийн газарт онцгой нөлөөтэй Их гүн таалал төгсөв. Түүний үхлийг шинэчлэлийг дэмжигчид маш их сэтгэл ханамжтайгаар хүлээж авсан бөгөөд энэ тухайд Кан Ювэй, Вэнь Тонгхэ нарт тусгай захидал бичиж, консерватив талынхан удирдагчаа алдсаныг далимдуулан төлөвлөсөн шинэчлэлээ яаралтай эхлүүлэхийг түүнд уриалсан байна.

1898 оны 6-р сарын 6-нд Кан Ювэй эзэн хаанд дахин нэгэн бичиг бичиж, түүнийг Ян Ичуанаар дамжуулан ордонд илгээв. Бичиг хүлээн авагчид хүрнэ гэдэгт итгэлтэй байхын тулд Кан Ювэй дахин нэг хувийг бичээд Ханлинь академийн орлогч дарга Сюй Жижинд гардуулан өгч, эзэн хаанд шилжүүлэв. Сюй Жижинээр дамжуулсан санамж бичиг эзэн хаанд хүрч, сүүлийн үед Хятад дахь харийн гүрнүүдийн түрэмгийллийн үйлдлүүдэд гүн сэтгэгдэл төрүүлсэн Эзэн хаан Бадаргуулт төр тус улсад шинэчлэл хийхээр шулууджээ.

Үйл явдал[засварлах | кодоор засварлах]

1898 оны 6-р сарын 11-нд Эзэн хаан зарлиг гаргаж, улс оронд шинэчлэл хийж эхэлснийг зарлав. Цыши хатанд сэжиг өгөхгүйн тулд үүнийг маш ерөнхий байдлаар боловсруулж, зөвхөн боловсролын салбарт шинэчлэл хийхийг уриалсан мэт боловч эзэн хаан консерватив эрх мэдэлтнүүдтэй тэмцэж, тус улсад шинэчлэлийг хурдан хэрэгжүүлэх асуудлыг шийдвэрлэхийг тодорхой онцлон тэмдэглэв. Мөн өдөр эзэн хаан өөр нэг зарлигт гарын үсэг зурж, гадаадад дипломат албанд илгээх боломжтой авьяаслаг, боловсролтой залуу хүмүүсийг Гадаад харилцааны албаар дамжуулан хаанд санал болгохыг уриалж, бүх захирагч, аймгийн захирагч нарт хандан уриалжээ.

1898 оны 6-р сарын 13-нд Кан Ювэй болон шинэчлэлийн хөдөлгөөний бусад удирдагчид болох Лян Цичао, Тан Ситонг, Хуан Зонгсяан, Жан Юанчи нарт эзэн хаан уулзах тухай зарлиг гарчээ. Тэд 6-р сарын 16-нд уулзахаар товлогджээ. Эзэн хааны энэ шийдвэр нь ёс заншилтай зөрчилдөж зогсохгүй Консерватив бүлгийн эсрэг ил тод алхам байсан юм. Цыши хатан Манжийн эрх баригч овгийн ахлагчийн албан тушаалаа ашиглан Вэнь Тонхэг бүх албан тушаалаас нь нэн даруй зайлуулж, тосгонд албадан гаргах тухай зарлигт гарын үсэг зурахыг эзэн хаанаас даруй шаардав. Цышигийн хатуу шаардлагад нийцүүлэн эзэн хаан 6-р сарын 15-нд уг зарлигийг гаргахаас өөр аргагүй болжээ. Тэр өдөр Цышигийн шаардлагын дагуу эзэнт гүрний бүх дээд албан тушаалтнууд томилогдсоныхоо дараа түүнд биечлэн хүндэтгэл үзүүлж, сайн сайхны төлөө түүнд талархал илэрхийлэхийг үүрэг болгов. Мөн энэ өдөр Цыши өөрийн хамаатан, хамаатан Жунлугаа мужийн захирагч, нийслэлийн цэргийн тойргийн бүх цэргийн жинхэнэ командлагчаар томилуулав.

6-р сарын 16-нд Кан Ювэйг эзэн хаан зуслангийн байрандаа хүлээн авч уулзав. Энэ уулзалт Канг Ювэйд сөрөг сэтгэгдэл төрүүлэв, учир нь энэ нь эзэн хаан Цыши хатны зөвшөөрөлгүйгээр ямар ч том алхам хийх боломжгүй гэдгийг ойлгосон байна. Шинэчлэлийг дэмжигчид уулзалтын дараа Кан Ювэй төрийн хариуцлагатай албан тушаал авна гэж найдаж байсан ч эзэн хаан түүнийг дэвшүүлж зүрхэлсэнгүй. Кан Ювэйг Их эзэн хааны дээд зөвлөлийн хоёрдугаар зэрэглэлийн нарийн бичгийн даргаар Гадаад харилцааны албанд томилсон нь түүнд маш их чамлалттай байв.

Эзэн хааны гаргасан зарлигууд[засварлах | кодоор засварлах]

6-р сарын 11-ний өдрийн зарлигаар улсын улс төрийн үндсэн чиглэл, өөрчлөлт шинэтгэл хийж, Хятадын боловсролыг Европын орнуудын түвшинд хүргэх нийслэлийн их сургууль нээх тухай.

6-р сарын 20-ны өдрийн Гар урлал, шинжлэх ухаан, хөдөө аж ахуйг сурталчлах, түүнчлэн улс орны янз бүрийн бүс нутагт уул уурхайн сургууль нээх саналыг яаралтай авч үзэх тухай тогтоол.

6-р сарын 23-ны өдрийн “Улсын шалгалтын “багу” маягийн шалгалтыг хасах тухай тогтоол.

6-р сарын 26-ны Бээжин-Ханкоу, Ханкоу-Гуанжоу, Нанжин-Шанхай чиглэлийн төмөр зам барих тухай тогтоол.

6-р сарын 27-ны Бээжингийн гарнизоны цэргийг гадаадын загвараар давтан сургах, зэвсэглэх асуудлыг хэлэлцэх тухай тогтоол.

6-р сарын 30-ны Сургууль, дүүргийн шалгалтын “багу” маягийн эссэ бичихгүй байх тухай тогтоол.

7-р сарын 3-ны Нийслэлийн их сургуулийн тухай тогтоол.

7-р сарын 4-ний Газар тариалангийн шинжлэх ухааны аргыг хөхүүлэн дэмжих, Европын хөдөө аж ахуйн шинжлэх ухааныг ашиглах, хоосон газар тариалах, хөдөө аж ахуйн тухай гадаадын ном зохиолыг орчуулах, судлах тухай тогтоол.

7-р сарын 5-ны өдрийн зарлигаар Хятадын аж үйлдвэр, худалдаа, хөдөө аж ахуйн хөгжлийг ахиулах шинэ бүтээл, шинжлэх ухааны нээлтийг хөхиүлэн дэмжих, шинэ бүтээлийн патент олгох, хувийн сургуулиудыг дэмжих, захын болон тариалангүй газар нутгийг хөгжүүлэх, зэвсгийн үйлдвэр, зэвсгийн нөөц байгуулахыг дэмжих тухай

7-р сарын 5-ны Цэргийн шалгалтыг шинэчлэх тухай асуудлыг хэлэлцэх тухай тогтоол.

7-р сарын 9-ний өдрийн Армийг гадаадын загвараар өөрчлөн зохион байгуулж, орчин үеийн хурдан галын зэвсгээр зэвсэглэх тухай тогтоол.

7-р сарын 10-ны Аймгуудын сургуулийн үйл ажиллагааг өөрчлөн байгуулах тухай тогтоол.

7-р сарын 13-ны Захиргааны болон эдийн засгийн боловсон хүчнийг бэлтгэх ажлыг сайжруулах зорилгоор улс төр, эдийн засгийн шалгалтыг нэвтрүүлэх тухай тогтоол.

7-р сарын 14-ний өдрийн Худалдааг дэмжих тухай зарлигаар худалдаачдыг дарамталж, тэднээс хууль бус татвар авдаг албан тушаалтнуудад хатуу сануулга өглөө.

7-р сарын 15-ны өдрийн Армийг хадгалах зардлыг бууруулах, боловсон хүчний жагсаалтыг "үхсэн сүнснүүдээс" цэвэрлэх, орон нутгийн өөрийгөө хамгаалах ангиудыг бий болгох тухай тогтоол.

7-р сарын 19-ний өдрийн зарлигаар улсын шалгалтын хөтөлбөрт өөрчлөлт оруулах саналыг дэмжсэнээр шалгуулагчид Хятад болон гадаадад улс төрийн өнөөгийн байдлын талаарх практик мэдлэг, ойлголтыг өндөр түвшинд эзэмшүүлэхийг баталгаажуулсан байна.

7-р сарын 27-ны Төрийн өмчийн үр тариа, хүнсний агуулахыг яаралтай цэгцлэх тухай тогтоол.

7-р сарын 29-ний өдрийн тогтоолоор бүх байгууллагад шинэчилсэн түүхийн өмнөх эмхтгэлийн эмхэтгэлийг хэвлэн нийтлэх, хэргийн дүн шинжилгээг хялбаршуулах, хурдасгах, бүх ойлгомжгүй, хуучирсан жишээг арилгах.

8-р сарын 2-ны өдрийн зарлигаар Бээжинд нүүрсний уурхай, төмөр замын төв хэлтэс байгуулах тухай.

8-р сарын 2-ны өдрийн зарлигаар бүх зэрэглэлийн албан тушаалтнууд, эрдэмтэд болон бусад ангиллын төлөөлөгчид эзэн хаанд чөлөөтэй, саадгүй санамж бичиг хүргүүлэхийг зөвшөөрөв.

8-р сарын 4-ний өдрийн захирамжаар Бээжин хотод залуучуудыг нийслэлийн их дээд сургуульд элсэлтийн шалгалтад бэлтгэх таван ахлах сургууль нээх тухай.

8-р сарын 6-ны өдрийн тогтоолоор Их Британи, АНУ, Японы боомт хотуудад Хятадын цагаачдын хүүхдүүдэд зориулсан сургууль байгуулах тухай.

8-р сарын 16-ны өдрийн "Гадаад номыг хятад хэл рүү яаралтай орчуулах тухай" тогтоол

8-р сарын 21-ний өдрийн зарлигаар Бээжин хотод Хөдөө аж ахуй, үйлдвэр, худалдааны ерөнхий газрыг байгуулж, бүх мужид тус газрын салбарыг нээв.

8-р сарын 30-ны өдрийн тогтоолоор ордон, засгийн газрын зарим албан тушаал, идэвхгүй, шаардлагагүй захиргааны байгууллагуудыг татан буулгах, төрийн байгууллагуудын орон тоог цомхотгох тухай.

8-р сарын 30-ны өдрийн "Цай, торго, олсны ургамал гэх мэт үйлдвэрлэлийн орон нутгийн үйлдвэрлэлийг дэмжих тухай" тогтоол.

9-р сарын 5-ны өдрийн Нийслэлийг тохижуулах, гудамж талбайг засах, ариутгах татуурга гэх мэт арга хэмжээг яаралтай хэрэгжүүлэх тухай тогтоол.

9-р сарын 5-ны Европын орнуудын армитай төстэй нутаг дэвсгэрийн арми байгуулах тухай тогтоол.

9-р сарын 7-ны өдрийн Иргэдтэй хамгийн ойр харилцдаг, тэдний хэрэгцээг мэддэг хошуу, дүүргийн дарга нарыг урамшуулах тухай зарлиг.

9-р сарын 8-ны өдрийн "Ургац хураагаагүй талбайн хүн амд барууны жишгээр олон нийтийн ажлыг зохион байгуулах замаар туслах тухай" зарлиг.

9-р сарын 8-ны Уурын хөдөлгүүр барих, худалдан авах, машины технологийн давуу талыг сурталчлах тухайтогтоол.

9-р сарын 9-ний Бээжинд Анагаах ухааны дээд сургууль байгуулах тухай тогтоол.

9-р сарын 10-ны Сычуань мужийн уул уурхайг хөгжүүлэх тухай тогтоол.

9-р сарын 10-ны өдрийн тогтоолоор Бээжин хот болон Ментүгөүгийн нүүрсний уурхайн хооронд төмөр зам барих тухай.

9-р сарын 12-ны өдрийн "Бэлэн татварыг мөнгөн татвараар солих асуудлыг Эзэн хааны дээд зөвлөлд оруулах тухай" зарлиг.

9-р сарын 12-ны өдрийн шуудан, телеграфын газруудыг өргөнөөр нээхэд бэлтгэх тухай тогтоол

9-р сарын 13-ны өдрийн Хөдөө аж ахуйн шинжлэх ухаанд улсын шалгалт оруулах төслийг хэлэлцэх тухай тогтоол.

9-р сарын 14-ний өдрийн зарлигаар “Алдарт хүмүүсийн” зэрэглэлийг шинэчлэн тогтоож, Манжид худалдаа, гар урлал эрхлэхийг зөвшөөрсөн хууль боловсруулах тухай.

9-р сарын 14-ний өдрийн Эзэн хааны сувгийн дагуу будаа тээвэрлэхийг сахиж байсан цэргийг татан буулгаж, өмнө нь эдгээр цэргүүдэд суваг дагуу хуваарилагдсан газрыг эрдэнэсийн санд шилжүүлэх тухай тогтоол.

9 дүгээр сарын 16-ны өдрийн Улсын төсөв боловсруулах, нийтлэх, гүйцэтгэлийн тухай тогтоол.

9-р сарын 19-ний өдрийн Гадаад хэргийн яамнаас гадаад улстай хийсэн худалдааны хэлэлцээрийн эмхэтгэлийг нийтлэх тухай тогтоол.

Цэргийн эргэлт[засварлах | кодоор засварлах]

Бүрэлдэн бий болсон нөхцөл байдлын ноцтой байдлыг ухаарсан Канг Ювэй шинэчлэгчид армиа өөрийн талд оруулахгүйгээр төлөвлөгөөгөө хэрэгжүүлэх боломжгүй гэсэн дүгнэлтэд хүрчээ. 9-р сарын эхний өдрөөс эхлэн тэрээр эзэн хаанд өдөр бүр санамж бичиг илгээж, эзэн хааны харуулыг яаралтай байгуулах, эзэн хаанд үнэнч бүх цэргүүдийг оруулах, шинэчлэлийг дэмжигчдийг офицерын албан тушаалд томилох зэрэг санал гаргав. Консерватив үзэлтнүүдийн ноёрхол, Бээжин дэх Цыши хатны нөлөө, мөн нийслэлийн хүнд суртлыг хорлон сүйтгэж байсныг харгалзан Кан Ювэй нийслэлээ яаралтай өмнө зүг рүү нүүлгэхийг эзэн хаанд зөвлөв. Эзэн хаан эдгээр саналыг зарчмын хувьд хүлээн зөвшөөрч, ялангуяа армид дэмжлэг үзүүлэх санааг сайшаав. Шинэчлэгч нар Хятад жанжин Юань Шикай Солонгост удаан хугацаагаар цэрэг, дипломат ажил эрхэлж байсан, гадаад бодлогын асуудалд сайн мэдлэгтэй байсан, тэр ч байтугай нэгэн цагт Хятадад зарим шинэчлэл хийхийг хүртэл дэмжиж байсан тул түүнийг ашиглах боломжтой гэж үзжээ.

1898 оны есдүгээр сарын 14-нд Юань Шикай Бээжинд хүрэлцэн ирсэн бөгөөд тэр өдөр эзэн хаан зуны ордонд хүлээн авчээ. 9-р сарын 16-нд эзэн хаан тусгай зарлиг гаргаж, Юань Шикайгийн гавъяаг үнэлж, цэргийн бэлтгэл сургуулилт хийх тусгай эрхмээр томилсон байна.

Юань Шикайг эзэн хаан Бээжинд дуудаж, шинэ хариуцлагатай албан тушаалд томилсныг мэдээд Жунлу хаан Юань Шикайн цэргийг ашиглах боломжоос сэргийлэхийн тулд даруй хэд хэдэн арга хэмжээ авчээ. Юань Шикай хүлээж байх зуур Жунлу жанжин Не Шичэний армийг Тяньжин руу шилжүүлэхийг тушаав; Үүний зэрэгцээ Жунлу Бээжингийн гарнизоныг бэхжүүлэхийн тулд генерал Дун Фушяны цэргийг нийслэлд дуудсан байна. Үүгээр ханасангүй, Жунлу Тяньжинаас Гадаад харилцааны албанд гурван цахилгаан илгээж, Хүнчүнь нутагт Орос, Английн хооронд цэргийн ажиллагаа эхэлсэн гэж таамаглаж, Тангу боомтод Английн долоон хөлөг онгоц гарч ирсэн тухай мэдээлэв. Нөхцөл байдал хурцадсантай холбогдуулан Юань Шикайг нэн даруй буцааж эргийн хамгаалалтын ажлыг зохион байгуулахыг Жунлу шаарджээ.

Эдгээр цахилгаан мэдээг үндэслэн, Гадаад харилцааны албаны эрхэм хүмүүс Юань Шикайг Шяожань дахь цэргүүддээ суллахыг эзэн хаанд албан ёсоор өргөсөн байна. Энэ үед эзэн хаан Юань Шикай болон түүний армиа ашиглан Жунлу болон бусад хуучинсаг үзэлтнүүдийг устгахаар тууштай шийдсэн тул 9-р сарын 20-нд ордонд Юань Шикайд Жунлуг алахыг тушаасаны дараа шууд Тяньжин руу илгээв.

9-р сарын 20-ны үдээс хойш Юань Шикай Тяньжинд хүрч ирээд эзэн хаан болон шинэчлэгчдийн төлөвлөгөөг тэр даруй Жунлуд илчилсэн байна. Жунлу тэр даруй Цыши-д бүх зүйлийг цахилгаанаар мэдээлсэн бөгөөд 9-р сарын 21-нд тэрээр найдвартай цэргийн отрядын хамт Бээжин рүү хөдөлж, Юань Шикайг албан ёсоор Тяньжин дахь оронд нь үлдээсэн боловч түүнийг нууцаар хянахыг генерал Не Шичэнд даатгажээ. Жунглугийн цахилгааныг 9-р сарын 21-нд Цыши Манжийн ордны харуулуудын тусламжтайгаар эзэн хаан болон өөрийн хувийн харуулын үнэнч офицер, цэргүүд, мөн гаремаас нь тайган нарыг баривчилжээ. Эзэн хааныг баривчилсны дараа тэр даруй Цыши түүнээс эзэн хааны тамгыг авч, тэр өдөр эзэн хааны нэрийн өмнөөс эрх мэдлийг өөртөө шилжүүлэх тухай зарлиг гаргажээ.

Мөн өдөр шинэчлэлийг дэмжигчдийг баривчлах ажиллагаа эхэлсэн байна. Кан Ювэйн авчирсан эм уусны дараа эзэн хаан нас барсан гэх цахилгаан мэдээг Тяньжин, Шанхай руу илгээж, Кан Ювэйг эзэн хааны алуурчин хэмээн нэн даруй баривчилж, газар дээр нь цаазлахыг шаардсан байна. Канг Ювэй Хонгконгод орогнож амжсан бөгөөд Лян Цичао, Ван Жао нар Япон руу зугтсан боловч Тан Ситонг Бээжингээс гарахаас эрс татгалзав.

9-р сарын 24-нд Бээжинд баривчлагдсан шинэчлэгчдийг гурван өдрийн турш ганцаарчлан хорьсон бөгөөд байцаалт аваагүй байна. 9-р сарын 27-ны өглөөний 2 цагт Эзэн хааны дээд зөвлөлийн гишүүд тэднийг байцааж эхлэх ёстой байсан ч баривчлагдсан хүмүүсийг тогтоох ажил эхэлмэгц тэднийг шүүх хуралгүйгээр нэн даруй цаазлах тушаал ордноос иржээ.

1898 оны 9-р сарын 28-ны үүрээр Тань Ситун, Лю Гуанди, Ян Рүй, Кан Юпу, Лин Сю, Ян Шэншиу нарыг Кайшикоу талбайд цаазлав. Тэднийг цаазалсаны дараа засгийн газар шинэчлэлийг дэмжигч бусад нэр хүндтэй хүмүүстэй шүүх хуралгүйгээр цаазалсан байна.

Үр дүн[засварлах | кодоор засварлах]

Цыши хатан "зуун өдөр"-ийн үеэр эзэн хааны гаргасан зарлигуудын дийлэнхийг хүчингүй болгож, эзэн хааны огцруулсан бүх шинэчлэлийг эсэргүүцэгчдийг эргүүлэн татав. Өмнө нь татан буулгасан бүх шүүх, төрийн байгууллагуудыг сэргээж, хаан ширээнд санамж бичиг өргөн барих хуучин журмыг нэвтрүүлж, сүм хийдүүдийг сургуульд шилжүүлэхийг хориглож, барууны шинжлэх ухааныг судлах сургуулиудыг зохион байгуулахыг мөн хориглов.

Хуучин дэг журмыг дэмжигчдийн тууштай эсэргүүцлийн улмаас эдгээр шинэчлэлийн ихэнх нь хэзээ ч хэрэгжих боломжгүй болсон байна.