Щелкунчик (балет)

Щелкунчик буюу Цөмөөхэй ( орос. Щелкунчик, англи.The Nutcracker, герман. Nusskhakcer )-Оросын алдарт хөгжмийн зохиолч Пётр Чайковскийгийн хоёр үзэгдэлт балет. Германы үлгэрийн зохиолч Эрнст Хоффманы (герман. Ernst Theodor Wilhelm Hoffmann; 1776—1822) 1816 онд хэвлэгдсэн "Цөмөөхэй ба Хулганы хаан" (герман. Nußknacker und Mausekönig, ) үлгэрээс сэдэвлэн цомнолыг бичсэн Мариус Петипагийн либреттогоор бүтсэн бүжгин жүжиг буюу балет юм. Анх энэхүү балетыг 1892 оны 12-р сарын 18-нд Марийнский Театрт Лев Ивановын найруулгаар үзэгчдийн хүртээл болж байсан түүхтэй.

Пётр Чайковский

Барууны орнуудад 1940-өөд оноос тоглогдож эхэлсэн тус балетын жүжиг нь зул сарын баяраар хамгийн олон удаа тоглогддог оргил бүтээлийн нэг болсон юм. Америкийн томоохон балетын компаниуд жилийн орлогынхоо 40 хувийг энэхүү балетыг тоглож олдог байна.

Либретто

1-р үзэгдэл

Доктор Шталбаумын хүүхдүүд Мари, Фриц нар бусад хүүхдүүдийн адил бэлэг авахыг тэсэн ядан хүлээж байна. Зочдын сүүлчийнх нь хүүхэлдэй хийдэг уран гарт Дросселмейер юм. Түүний тоглоомыг амилуулж чаддаг нь хүүхдүүдийг зугаацуулахаас гадна тэднийг айлгадаг. Дроссельмейер маскаа тайлахад Мари, Фриц хоёр тэдний хайртай загалмайлсан эцэг байсныг таньдаг. Мари хүүхэлдэйтэй тоглохыг хүсдэг ч бүгдийг нь хураасныг мэдээд харамсдаг байна.

Охиныг тайвшруулахын тулд загалмайлсан эцэг нь түүнд Щелкунчик өгдөг. Хүүхэлдэйний царайны хачин илэрхийлэл нь түүнийг хөгжилтэй болгодог. Фриц санамсаргүйгээр хүүхэлдэйг эвдэж, Мари сэтгэл дундуур байна. Тэр дуртай хүүхэлдэйгээ орондоо оруулдаг. Фриц болон түүний найзууд хулганы маск зүүж Мариаг шоолж эхлэв. Баяр дуусч, зочид уламжлалт Гроссфатер бүжгийг бүжиглэсний дараа бүгд гэртээ харьдаг. Шөнө болж, мод байрладаг өрөө сарны гэрлээр дүүрдэг.

Мари буцаж ирээд Щелкунчикийг тэврэн авдаг. Дараа нь Дроссельмейер гарч ирсэн ч одоо загалмайлсан эцэг байхаа больсон, харин гайхалтай ид шидтэн болжээ. Тэр гараа даллахад, өрөөнд байгаа бүх зүйл өөрчлөгдөж эхэлдэг: хана нь салж, мод ургаж, зул сарын гацуур модны чимэглэсэн тоглоомууд амилан, цэргүүд болдог ажээ. Гэнэт Хулганы хааны удирдлаган дор хулгана гарч ирэв. Зоригтой Щелкунчик цэргүүдийг удирдан тулалдаанд ордог байна.

Цөмөөхэй балет.

Щелкунчик, хулганы хаан хоёр тулалдаж эхэлдэг. Мари хулганын арми тоглоомон цэргүүдийн армиас илүү гэдгийг олж харжээ. Цөхрөнгөө барсан тэрээр гутлаа тайлж, Хулганы хаан руу хамаг хүчээрээ шиднэ. Тэр айж, цэргээ дагуулан зугтав. Цэргүүдийн арми ялав. Тэд ялалтаар Мариаг мөрөн дээрээ Щелкунчик руу авч явав. Щелкунчикийн зүс царай гэнэт өөрчлөгдөж эхэлдэг. Тэрээр Щелкунчик байхаа больж, сэтгэл татам Ханхүү болдог. Мари болон сэргэсэн хүүхэлдэй нар одтой тэнгэр, гайхалтай үзэсгэлэнтэй зул сарын гацуур модны дор өөрсдийгөө олдог. Цасан ширхгүүд эргэн тойронд эргэлдэж эхэлдэг байна.

2-р үзэгдэл

Мари, Ханхүү хоёр одтой тэнгэрийн гоо үзэсгэлэнг биширч, хулганууд хэрхэн дайрч байсныг, хунтайж тэднийг хэрхэн ялсныг санаж байна. Бүгд бүжиглэж, хөгжилдөж, хулганы армийг ялсан баяраа тэмдэглэв. Испани, Араб, Хятад, Орос хүүхэлдэйнүүд Маригийн амийг аварсанд талархаж байдаг. Үзэсгэлэнт дагина, хүүхдүүд эргэн тойрон бүжиглэдэг. Дросселмейер гарч ирээд эргэн тойрон дахь бүх зүйлийг дахин өөрчилдөг. Бүгд Мари, Ханхүү хоёрын хуриманд бэлдэж байна. Өглөө. Маригийн унтлагын өрөө. Асрагч эх нь аажимхан орж ирээд цонхны хөшгийг нээхэд, өглөөний нарны туяа охиныг сэрээнэ. Мари нойрноосоо сэрхэд Щелкунчик түүний гарт хэвээр байж байна. Харамсалтай нь энэ бол зүгээр л гайхалтай үлгэрийн зүүд байжээ.

Монголд

Монгол Улсын Дуурь бүжгийн Эрдмийн театрын тайзнаа уг балетыг анх 1982 оны 5-р сарын 8-нд тавьсан байна. Удирдаачаар Ч.Жамсранжав, Ж.Бүрэнбэх нар ажилласан юм.

Монгол уран бүтээлчдийн санаачлагаар олон улсад медиа арттай хослуулан бүтээгдсэн "Щелкунчик ба гайхамшгийн орон” балет нь 2021 онд БНСУ-д анх тоглогдсон. Тэгвэл тус балет энэ 2022 оны 12-р сарын 31 болон 2023 оны 1-р сарын 1,2 -нд тоглов. Тус балетад БНСУ-ын хоёр бүжигчин оролцсон байна. Элит балет компанийн продюсер, туслах найруулагч Чон Хэ Юун гайхамшгийн орны хатны дүрд мөн Чон Та Гиён хослол бүжигчин оролцсон байна.

2022 онд УДБЭТ “Щелкунчик” балетыг нийт долоон удаа толилуулж байсан. Харин 2023 онд “Щелкунчик” балет 12-р сарын 9, 10, 16, 17-ны өдрүүдэд толилуулсан.

Монгол Улсын Гавьяат жүжигчин Д.Алтанхуягийн тэргүүлдэг “Монголын балетын хөгжил” сангийн “Цөмөөхэй” балет 2021 оны 12-р сарын 23, 24, 25-нд УДБЭТ-ын тайзнаа гурван удаа тоглов.