Энэтхэг хуудасны эх кодыг харах

{{Инфобокс улс
| conventional_long_name = Бүгд Найрамдах Энэтхэг Улс<br/><span style="text-align:left;">{{МонголЮникод|ᠪᠦᢉᠦᠳᠡ</br>ᠨᠠᠶᠢᠷᠠᠮᠳᠠᠬᠤ</br>ᠡᠨᠡᠳᢈᠡᢉ</br>ᠤᠯᠤᠰ|size=1em}}</span>
| common_name            = Энэтхэг
| native_name            = भारतीय गणराज्य<br>Republic of India
| image_flag             = Flag of India.svg
| flag_type              = [[Энэтхэгийн төрийн далбаа|Төрийн далбаа]]
| image_coat             = Emblem of India.svg
| symbol_width           = 60px
| symbol_type            = [[Энэтхэгийн төрийн сүлд|Төрийн сүлд]]
| other_symbol           = {{native phrase|sa|"Ванде Матарам"|italics=off}}<br />"Би Танд мөргөмүй, Ээж ээ"{{lower|0.2em|{{sfn|National Informatics Centre|2005}}<!--end lower:--><ref name="india.gov.in" />}}
| other_symbol_type      = Үндэсний дуу
| national_motto         = {{native phrase|sa|"Satyameva Jayate"|italics=off}}</br>"Үнэн ялгарна"{{lower|0.2em|{{sfn|National Informatics Centre|2005}}}}
| national_anthem        = {{native phrase|bn|"[[Энэтхэгийн төрийн дуулал|Jana Gana Mana]]"|italics=off|paren=omit}}<ref name="india.gov.in">{{cite web |url=https://india.gov.in/india-glance/national-symbols |title=National Symbols &#124; National Portal of India |publisher=[[India.gov.in]] |quote=The National Anthem of India Jana Gana Mana, composed originally in Bengali by Rabindranath Tagore, was adopted in its Hindi version by the Constituent Assembly as the National Anthem of India on 24 January 1950. |access-date=1 March 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170204121208/https://india.gov.in/india-glance/national-symbols |archive-date=4 February 2017 }}</ref><ref name="tatsama">{{cite news |title=National anthem of India: a brief on 'Jana Gana Mana' |url=https://www.news18.com/news/india/national-anthem-of-india-a-brief-on-jana-gana-mana-498576.html |date=14 August 2012 |access-date=7 June 2019 |publisher=[[News18 India|News18]] |archive-url=https://web.archive.org/web/20190417194530/https://www.news18.com/news/india/national-anthem-of-india-a-brief-on-jana-gana-mana-498576.html |archive-date=17 April 2019}}</ref><br />"Та бүх хүмүүсийн оюун ухааны захирагч юм"{{lower|0.2em|{{sfn|Wolpert|2003|p=1}}<ref name="india.gov.in" />}}<br />
<div style="display:inline-block;margin-top:0.4em;">[[File:Jana Gana Mana instrumental.ogg]]</div>
| image_map              = India (orthographic projection).svg
| map_width              = 250px
| alt_map                = Image of a globe centred on India, with India highlighted.
| map_caption            = Энэтхэгийн хяналтад байгаа газар нутгийг хар ногооноор харуулав; нэхэмжилсэн боловч хяналтгүй газар нутгийг цайвар ногооноор харуулав
| capital                = [[Шинэ Дели]]
| coordinates            = {{Coord|28|36|50|N|77|12|30|E|type:city_region:IN}}
| largest_city           = {{unbulleted list|
* [[Мумбай]] (хот)
* [[Дели]] (метрополис)
}}
| official_languages     = {{hlist |[[Хинди хэл]]|[[Англи хэл]]{{efn|[[Энэтхэгийн Үндсэн хуулийн XVII хэсэг]]т заасны дагуу, [[Деванагари]] бичгээр бичигдсэн [[Стандарт Хинди хэл|Хинди хэл]] нь Холбооны [[албан ёсны хэл]] ба, [[Энэтхэгийн англи хэл|Англи хэл]] нь нэмэлт албан ёсны хэл юм.{{sfn|National Informatics Centre|2005}}{{sfn|Ministry of Home Affairs 1960}}<ref name="india.gov.in2">{{cite web |url=https://india.gov.in/india-glance/profile |title=Profile &#124; National Portal of India |publisher=India.gov.in |access-date=23 August 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130830064815/https://india.gov.in/india-glance/profile |archive-date=30 August 2013 }}</ref> [[Энэтхэгийн муж ба холбооны газар нутгууд|Муж ба холбооны газар нутгууд]] Хинди эсвэл Англи хэлээс өөр албан ёсны хэлтэй байж болно. '''Энэтхэгт бүхэл бүтэн улсад үндэсний хэл байдаггүй.'''}}<ref>{{cite web |url=https://rajbhasha.gov.in/en/constitutional-provisions |title=Constitutional Provisions – Official Language Related Part-17 of the Constitution of India |website=Department of Official Language via Government of India |access-date=18 April 2021 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210418112326/https://rajbhasha.gov.in/en/constitutional-provisions |archive-date=18 April 2021}}</ref>}}
| regional_languages     = {{collapsible list
 |titlestyle = background:transparent;text-align:left;
 |title = Мужийн түвшин ба {{nowrap|8-р жагсаалт}}<ref name="langoff">{{cite web |url=https://nclm.nic.in/shared/linkimages/NCLM50thReport.pdf |title=50th Report of the Commissioner for Linguistic Minorities in India (July 2012 to June 2013) |publisher=Commissioner for Linguistic Minorities, Ministry of Minority Affairs, Government of India |access-date=26 December 2014 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160708012438/https://nclm.nic.in/shared/linkimages/NCLM50thReport.pdf |archive-date=8 July 2016}}</ref>
 |{{hlist
 | [[Ассам хэл|Ассам]]
 | [[Бенгал хэл|Бенгал]]
 | [[Бодо хэл|Бодо]]
 | [[Догри хэл|Догри]]
 | [[Гүжарати хэл|Гүжарати]]
 | [[Хинди хэл|Хинди]]
 | [[Каннада хэл|Каннада]]
 | [[Кашмир хэл|Кашмир]]
 | [[Кокборок хэл|Кокборок]]
 | [[Конкани хэл|Конкани]]
 | [[Майтхили хэл|Майтхили]]
 | [[Малайлам хэл|Малайлам]]
 | [[Мейтей хэл|Мейтей]]
 | [[Маратхи хэл|Маратхи]]
 | [[Мизо хэл|Мизо]]
 | [[Непал хэл|Непал]]
 | [[Ория хэл|Ория]]
 | [[Пунжаби хэл|Пунжаби]]
 | [[Санскрит хэл|Санскрит]]
 | [[Сантали хэл|Сантали]]
 | [[Синдхи хэл|Синдхи]]
 | [[Тамил хэл|Тамил]]
 | [[Телугу хэл|Телүгү]]
 | [[Урдү хэл|Урдү]]
 }}
}}
| languages_type         = Уугуул хэлнүүд
| languages              = 447 хэлнүүд{{efn|Янз бүрийн эх сурвалжууд үндсэндээ "хэл" ба "аялга" гэсэн нэр томъёог хэрхэн тодорхойлж, бүлэглэсэнд үндэслэн өөр өөр тоо баримт өгдөг. Ethnologue сэтгүүлд Энэтхэгийн 461 хэл (дэлхий даяарх 6912 хэлнээс) 447 нь амьд, 14 нь устаж үгүй болжээ гэж жагсаасан.<ref name="Ethnologue">{{cite web|editor=Lewis, M. Paul |editor2=Simons, Gary F. |editor3=Fennig, Charles D.|year=2014|title=Ethnologue: Languages of the World (Seventeenth edition) : India|publisher=Ethnologue by SIL International|location= Dallas, Texas|url= https://www.ethnologue.com/country/IN|access-date=15 December 2014}}</ref><ref name="Ethnologue2">{{cite web|url=https://archive.ethnologue.com/15/ethno_docs/distribution.asp?by=area|archive-url=https://web.archive.org/web/20141217151950/https://archive.ethnologue.com/15/ethno_docs/distribution.asp?by=area|title=Ethnologue : Languages of the World (Seventeenth edition) : Statistical Summaries  |publisher=Ethnologue by SIL International |archive-date=17 December 2014|access-date=17 December 2014}}</ref>}}
| demonym                = [[Энэтхэгчүүд]]
| government_type        = [[Холбооны улс|Холбооны]] [[Парламентын засаглалын систем|парламентын]] [[бүгд найрамдах улс]]
| leader_title1          = [[Энэтхэгийн Ерөнхийлөгч|Ерөнхийлөгч]]
| leader_name1           = [[Драупади Мурму]]
| leader_title2          = Дэд Ерөнхийлөгч
| leader_name2           = [[Жагдип Данкар]]
| leader_title3          = [[Энэтхэг Улсын Ерөнхий Сайд|Ерөнхий Сайд]]
| leader_name3           = [[Нарендра Моди]]
| leader_title4          = Ерөнхий шүүгч
| leader_name4           = [[Удай Умеш Лалит]]
| leader_title5          = Лок Сабхагийн дарга
| leader_name5           = [[Ом Бирла]]
| legislature            = Парламент
| upper_house            = [[Рааже сабха]]-"Улсын чуулган"
| lower_house            = [[Лок сабха]]-"Ардын чуулган"
| sovereignty_type       = [[Энэтхэгийн тусгаар тогтнолын хөдөлгөөн|Тусгаар тогтнол]]
| sovereignty_note       = [[Нэгдсэн Вант Улс]]аас
| established_event1     = [[Энэтхэгийн Доминион|Доминион]]
| established_date1      = [[Тусгаар тогтнолын өдөр (Энэтхэг)|8 сарын 15, 1947]]
| established_event2     = [[Бүгд найрамдах улс]]
| established_date2      = [[Бүгд найрамдах улсын өдөр (Энэтхэг)|1 сарын 26, 1950]]
| area_km2               = 3,287,263 (Нэхэмжлэгдсэн нутаг дэвсгэр)<br>3,166,391 (Бодит харьяаллын нутаг дэвсгэр)<ref name="Commonwealth">{{cite web |url= https://thecommonwealth.org/our-member-countries/india |title= Key Facts of India |publisher= Thecommonwealth.org |accessdate= 2018-09-10 |archive-date= 2022-02-16 |archive-url= https://web.archive.org/web/20220216033827/https://thecommonwealth.org/our-member-countries/india |dead-url= no }}</ref>
| area_footnote          = 
| area_rank              = 7
| area_sq_mi             = 1,269,346
| percent_water          = 9.6
| population_estimate    = 	1,375,586,000<ref>{{Cite book |url=https://ruralindiaonline.org/en/library/resource/population-projections-for-india-and-states-2011-2036/ |title=Population Projections for India and States, 2011-2036 |date=2020-07-01 |language=en}}</ref>
| population_estimate_year = 2022
| population_estimate_rank = 2
| population_census      = 1,210,854,977<ref>{{cite web|url=https://www.censusindia.gov.in/2011census/population_enumeration.html|title=Population Enumeration Data (Final Population)|work=2011 Census Data|publisher=Registrar General and Census Commissioner of India, Office of the Registrar General & Census Commissioner, India|access-date=17 June 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160522213913/https://www.censusindia.gov.in/2011census/population_enumeration.html|archive-date=22 May 2016}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.censusindia.gov.in/2011census/PCA/A-2_Data_Tables/00%20A%202-India.pdf|title=A – 2 Decadal Variation in Population Since 1901|work=2011 Census Data|publisher=[[Registrar General and Census Commissioner of India|Office of the Registrar General & Census Commissioner, India]]|access-date=17 June 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160430213141/https://www.censusindia.gov.in/2011census/PCA/A-2_Data_Tables/00%20A%202-India.pdf|archive-date=30 April 2016}}</ref>
| population_census_year = 2011
| population_census_rank = 2
| population_density_km2 = 417.7
| population_density_rank = 19
| GDP_PPP                = {{increase}} {{nowrap|$11.665 их наяд}}<ref name=imf>{{cite news |url=https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2022/October/weo-report?c=534,&s=NGDP_RPCH,NGDPD,PPPGDP,NGDPDPC,PPPPC,PPPSH,&sy=2020&ey=2027&ssm=0&scsm=1&scc=0&ssd=1&ssc=0&sic=0&sort=country&ds=.&br=1 |title=World Economic Outlook Database: October 2022 |newspaper=Imf |publisher=[[International Monetary Fund]] |date=October 2022 |access-date=11 October 2022}}</ref>
| GDP_PPP_year           = 2022
| GDP_PPP_rank           = 3
| GDP_PPP_per_capita     = {{increase}} $8,293<ref name=imf />
| GDP_PPP_per_capita_rank = 128
| GDP_nominal            = {{increase}} {{nowrap|$3.469 их наяд}}<ref name=imf />
| GDP_nominal_year       = 2022
| GDP_nominal_rank       = 5
| GDP_nominal_per_capita = {{decrease}} $2,466<ref name=imf />
| GDP_nominal_per_capita_rank = 143
| Gini                   = 35.7 <!--number only-->
| Gini_year              = 2011
| Gini_change            = 
| Gini_ref               = <ref>{{cite web|title=Gini Index coefficient|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/field/gini-index-coefficient-distribution-of-family-income/country-comparison|website=The World Factbook|publisher=Central Intelligence Agency|access-date=10 July 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210707032440/https://www.cia.gov/the-world-factbook/field/gini-index-coefficient-distribution-of-family-income/country-comparison|archive-date=7 July 2021}}</ref><ref>{{cite web|title=Gini index (World Bank estimate) – India |url=https://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI?locations=IN|publisher=World bank}}</ref>
| Gini_rank              = 98
| HDI                    = 0.633 <!--number only-->
| HDI_year               = 2021 <!--Please use the year to which the HDI [[Human Development Index]] data refers, not the publication year-->
| HDI_change             = decrease <!--increase/decrease/steady-->
| HDI_ref                = <ref name="UNHDR">{{cite web|url=https://hdr.undp.org/system/files/documents/global-report-document/hdr2021-22pdf_1.pdf|title=Human Development Report 2021/2022|language=en|publisher=United Nations Development Programme|date=8 September 2022|access-date=8 September 2022}}</ref>
| HDI_rank               = {{ordinal|132}}
| currency               = [[Энэтхэг рупи]] (₹)
| currency_code          = INR
| time_zone              = [[Энэтхэгийн Стандарт Цаг|ЭСЦ]]
| utc_offset             = +05:30
| utc_offset_DST         = 
| time_zone_DST          = 
| date_format            = {{ubl
  | {{nowrap|өө-сс-жжжж}}
}}
| drives_on              = зүүн гарын<ref>{{Cite web |title=List of all left- & right-driving countries around the world |url=https://www.worldstandards.eu/cars/list-of-left-driving-countries/ |date=13 May 2020 |access-date=10 June 2020 |website=worldstandards.eu}}</ref>
| calling_code           = [[Энэтхэг дэх утасны дугаар|+91]]
| cctld                  = [[.in]] 
| englishmotto           = 
| religion_year          = 2011
| religion               = {{ubl
 | 79.8% [[Хиндү шашин]]
 | 14.2% [[Ислам]]
 | 2.3% [[Христ итгэл]]
 | 1.7% [[Сикхизм]]
 | 0.7% [[Буддизм]]
 | 0.4% [[Жайнизм]]
 | 0.23% Шашингүй
 | 0.65% [[Энэтхэг дэх шашин|Бусад]]<ref>{{cite news|url=http://m.firstpost.com/india/india-has-79-8-percent-hindus-14-2-percent-muslims-2016-census-data-on-religion-2407708.html|work=Firstpost|access-date=14 August 2016|date=26 August 2016|title=India has 79.8% Hindus, 14.2% Muslims, says 2011 census data on religion|archive-date=26 Дөрөвдүгээр сар 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200426050938/https://www.firstpost.com/india/india-has-79-8-percent-hindus-14-2-percent-muslims-2011-census-data-on-religion-2407708.html|url-status=dead}}</ref>
 }}
| official_website       = <!-- do not add www.gov.in – The article is about the country, not the government – from Template:Infobox country, do not use government website (e.g. usa.gov) for countries (e.g. United States) -->
| today                  = 
| iso3166code            = IN
}}

'''Энэтхэг''', албан ёсоор '''Бүгд Найрамдах Энэтхэг Улс''' (БНЭУ) ({{lang-hi|भारत गणराज्य}}, ''Bhārat Gaṇarājya'', ''Бхарәт Гәнәражй''), бол [[Өмнөд Ази|Өмнөд]] [[Ази]]йн [[Энэтхэгийн хойг]]т орших [[бүрэн эрхт улс]] юм. Мөн дэлхийн долоодугаар том газар нутагтай, хүн амын тогоороо хоёрдугаарт, эдийн засгаараа дөрөвдүгээрт ордог [[гүрэн]] гэгдэнэ. [[Пакистан]], [[Хятад]], [[Балба]], [[Бутан]], [[Бангладеш]], [[Мьянмар]] зургаан улс оронтой газраар хил залгаж, [[Энэтхэгийн далай]]гаар хүрээлэгдэн оршдог. Бас Энэтхэгийн далайд [[Мальдив]], [[Шри Ланка]], [[Индонез]] гурван улстай усаар хиллэдэг бол Пакистаны хянаж буй нутгийг [[Жамму-Кашмир]] мужийнх гэж зүтгэдгээр болвол [[Афганистан]]тай бас хиллэнэ.<ref name="Afghanistan">Примечание: Индийское правительство считает, что Индия также граничит с [[Афганистан]]ом, так как рассматривает весь штат [[Кашмир]]а индийской территорией, включая ту его часть, которая граничит с Афганистаном. Граница между Индией и [[Пакистан]]ом была заморожена в [[1948 год]]у, после прекращения огня, произошедшему по инициативе [[ООН]]. Вследствие этого регион, граничащий с Афганистаном, оказался на территории, подконтрольной Пакистану</ref>

Энэтхэгийн хойг, Энэтхэг орон бол [[Индийн соёл иргэншил]] болон бусад эртний [[соёл иргэншил]] үүсэн цэцэглэсэн өлгий нутаг бөгөөд түүхийн ихэнх үед [[худалдааны зам]]ын зангилаа болж, суурин иргэншил, [[соёл]], шашин цэцэглэн хөгжиж байжээ.<ref>Oldenburg, Phillip. 2007. "India: History, " {{Webarchiv|url=http://encarta.msn.com/ |wayback=20090411143533 |text=Microsoft® Encarta® Online Encyclopedia 2007 |archiv-bot=2023-09-26 22:48:38 InternetArchiveBot }}© 1997—2007 Microsoft Corporation.</ref> Энэтхэгт [[Хиндү шашин|Хиндү]], [[Буддын шашин|Будда]], [[Сикхи]], [[Жайна]] дөрвөн шашин үүсч хөгжиж байв. 

[[18-р зуун]]ы эхнээс [[20-р зуун]]ы дунд үе хүртэл алхам алхмаар [[Британийн эзэнт гүрэн|Британийн]] [[колончлол|колони орон]] болсоор л байсан. [[1947 он]]д тусгаар тогтносны дараа эдийн засаг, цэргийн хүчин маш ахицтайгаар хөгжсөн, одоо нэрлэсэн үнээр дэлхийн 12-р, худалдан авах чадвараар тэгшитгэснээр дэлхийн 4-р их жилийн [[дотоодын нийт бүтээгдэхүүн]]тэй улс болжээ. Гэхдээ тэрбум илүү хүнтэйн хувьд [[ядуурал]], [[бичиг үсэг тайлагдалт]]ын хувь доогуур зэрэг сул талуудтай байсаар байгаа.<ref name = "gov.in-prmar07PDF">[http://www.planningcommission.gov.in/news/prmar07.pdf Poverty estimates for 2004-05], Planning commission, Government of India, March 2007. Accessed: July 29, 2008</ref>

== Нэр ==
Тус орны '''Энэтхэг''' ([[монгол бичиг|мо.б]] ''энэдхэг'', ''enedkeg'') гэсэн [[монгол хэл|монгол]] нэр дундад зууны [[согд хэл|согд]] хэлний ''yntk'k'' гэсэн үгнээс гаралтай.<ref name="Сүхбаатар">О.Сүхбаатар - Монгол хэлний харь үгийн толь. 1997 он.</ref> Энэ нь цаашилбал эртний [[перс хэл|перс]] хэлнээ ''«хиндү»'' гэснээс гаралтай. ''Хиндү'' гэдэг бол «[[Инд мөрөн|Инд]] мөрний газар [[орон]]» гэсэн утга юм. [[Самгарди хэл|Самгардиар]] үүнийг ''«синдү»'' гэдэг байв. Өрнөдөд перс, араб, грек, латинаар дамжин ''«инд[[-ия]]»'' гэсэн бүтэцтэй түгсэн. [[Их Могол Улс]]ын хаад газар орноо лалын шашинтнаа өргөн тархсан дагавар залгаж ''«индү[[-стан]]»'' гэж байв. 

Бас нэгэн монгол нэр '''Жагар''' (мо.б. ''жагар'', ''jayar'') юм. Энэ нь [[төвөд хэл|төвөд]] хэлний ''rgyadkar'' үгнээс гаралтай бөгөөд үгчилбэл «цагаан улс» гэсэн утгатай. «Арван цагаан буянт номын цагаан түүх» номонд Энэтхэгийг «[[Замбуутив]]» гэсэн.<ref name="Сүхбаатар"/> 

Өдгөө Энэтхэгт улсаа भारत ''бхарата'' [паарэт] гэдэг. Энэ нь эрт цагаас эхлэн самгардиар бичигдэн үлдсэн нэр билээ.

=== Энэтхэгийн нэрс албан ёсны хэлээр ===
*Англи: India ''индия''
*Хинди: भारत ''бхарата''
*Ассам: ভাৰত ''бхарота''
*Бенгал: ভারত ''бхарота''
*Бодо: भारत ''бхарота''
*Догри: भारत ''бхарата''
*Гүжарати: ભારત ''бхарата''
*Каннада: ಭಾರತ ''бхаратаа''
*Кашмир: ہِندوستان/हिन्दोस्तान ''хиндустан''
*Кокборок: India/ইন্ডিয়া ''индия''
*Конкани: भारत ''бхарот''
*Майтхили: भारत ''бхарата''
*Малайлам: ഭാരതം ''бхаратам''
*Мейтей: भारत ''бхарата''
*Маратхи: भारत ''бхарата''
*Мизо: India ''индия''
*Непал: भारत ''бхарата''
*Ория: ଭାରତ ''бхаратаа''
*Пунжаби: ਭਾਰਤ ''бхарата''
*Санскрит: भारतम् ''бхаратам''
*Сантали: ᱥᱤᱧᱚᱛ/भारोत ''cинот/бхарот''
*Синдхи: भारत ''бхарата''
*Тамил: இந்தியா/பாரதம் ''интия/бхаротам''
*Телүгү: భారత ''бхарата''

== Газар зүй ==
[[Зураг:India_topo_big.jpg|thumb|left|Физик газар зүйн зураг]] 
Энэтхэг орон 3,287,590 км² нутаг дэвсгэртэй, дэлхийн [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|7-р том]] [[орон]] юм. 

=== Байрлал ===
Энэтхэг [[Өмнө Ази]]д хамаарна. [[Энэтхэгийн техтоник хавтан]]гийн зааг болсон [[Энэтхэгийн хойг]] дээр хойд өргөргийн  8° — 38°, зүүн уртрагийн 68° — 98° дотор багтан байрладаг. Өрнө умард талаараа [[Пакистан]] (2910 км), умард талаараа [[Хятад]] (3588 км), [[Балба]] (1751 км), [[Бутан]] (699 км), дорнод талаараа [[Бангладеш]] (4097 км), [[Бирм]] (1643 км) гэсэн зургаан улстай хуурай газраар хиллэнэ. Хилийн нийт урт — 15106 км. Умард талаараа [[Памир]], [[Хималайн нуруу]]нд тулж, өмнөд талаараа [[Энэтхэгийн далай]]н [[Бенгалын булан]], [[Лаккадивын тэнгис]], [[Арабын тэнгис]] хүрнэ. Арлуудын эргийг оролцуулаад эргийн нийт урт — 7517 км. Далай тэнгисийн усаар зааглагдаж [[Мальдив]], [[Шри Ланка]], [[Бирм]], [[Тайланд]], [[Индонез]]тэй ойр байрлана.

== Түүх ==
=== Эртний үе – маур, гупта эзэнт гүрэн ===
Өмнөд Азид 30.000 жилийн өмнөөс анх хүн төрөлхтөн суурьшиж байсан олдворууд олдож байжээ. Чулуун зэвсгийн үеийн хадны сүг зураг Энэтхэгийн олон газраас олддог. МЭӨ 7000 оны үед анхны Шинэ чулуун зэвсгийн үеийн хүмүүс суурьшиж байсан газар одоогийн Пакистаны баруун хэсгээс олдож байв. Эдгээр нь аажмаар МЭӨ 2500-1900 оны үед Өмнөд Азид тавигдсан анхны соёл болох Индус хөндийн соёл иргэншил болж хөгжжээ. Тухайн үед хүмүүс гар урлал, өргөн хүрээний худалдаа наймаа эрхэлж амжиргаагаа залгуулан, соёл иргэншил ихээхэн хөгжиж байв. МЭӨ 2000-500 оны үе буюу Төмөр зэвсгийн үеэс Хиндуизмийн хамгийн эртний гар бичмэл болох Ведас зохиогдож, тэр үеэс Ведийн соёл үүссэн гэж үздэг. Хуврага, цэрэг, худалдаачдын дотор шатлан захирах ёсыг бий болгох зорилгоор Кастын систем энэ үед үүссэн ба яваандаа уугуул иргэд болон хаадын угсааныхны дунд түгсэн юм.
Ведийн үеийн сүүлч МЭӨ 6-р зууны үед жижиг овгуудыг 16 цөөнх болон хаант засагт болгон нэгтгэж, хотжилт үүсэн бий болж мөн Буддизм, Жайнизмын шашны шинэчлэлийн хөдөлгөөн өрнөж, эдгээр нь бие даасан шашин болов. Жайнизм Махавирагийн номлолоор дэлгэрч, харин Буддизм дунд давхаргаас бусад бүх нийгмийн давхрагын Буддагийн шавь нараар түгэн дэлгэрч байв. Бурхан багшийн амьдралын зам мөр Энэтхэгийн эхэн үеийн түүхийн хуудаснаа томоохон байр суурийг эзэлжээ. Улс төрийн хувьд МЭӨ 3-р зуунд Магадхагийн хаант улс бусад бүх салангид ханлигуудыг нэгтгэн, асар өргөн газар нутгийг анх удаа нэгдсэн захиргаанд оруулснаар аугаа Маурын эзэнт гүрний суурийг тавьсан юм. 
Маурчууд анх эзэнт гүрний шинжтэй болсноороо зүүн хойд нутагт төвлөрсөн газар нутгаа тэлж Энэтхэгийн хойгт бүхэлд нь давамгайлах болов. Энэ улс [[Ашок хаан|Ашока хааны]] үед хамгийн өргөн уудам нутаг дэвсгэртэй болж, соёл юугаа хөгжүүлэн цэцэглүүлсэн юм. Буддын шашин өсөн дэлгэрэхэд Ашока хаан гол үүрэг гүйцэтгэжээ. 
МЭӨ 321 оны үед Нандагийн династыг хожим Маурын аугаа Эзэнт гүрэнийг (МЭӨ 321-185) үндэслэгч Чандрагупта Маур унагав. Эзэн хаан Чандрагупта жижиг ханлигуудыг нэгтгэн нийлүүлэх замаар асар өргөн газар нутгийг анх удаа нэгтгэн нэг захиргаанд оруулжээ. Эзэнт гүрэнд Энэтхэгийн хойгийн ихэнх хэсэг, Афганистаны зарим хэсэг багтаж байв.

[[Файл:Mahabodhitemple.jpg|thumb|Бодь сүм, [[Гаутама Будда]] гэгээрсэн газар]]
Түүний байгуулсан энэ гүрний гол зүрх нь өнгө зассан нийслэл Паталипутра (одоогийн Патна хот) байлаа. Чандрагуптагийн итгэлтэй гарын доорх цэргийн хүч болон идэвхитэй ажилладаг нууц албаны үр дүнд хөдөө аж ахуй, худалдаа хөгжин цэцэглэсэн билээ. Тэрээр хэт мацаг барьсны улмаас МЭӨ 297 оны үед нас барав. Жайнизмыг шүтэх  болсон Чандрагупта амьдралынхаа сүүлчийн өдрүүдэд ард түмэндээ тохиолдсон аймшигт өлсгөлөнгийн үеэр юу ч хийж чадаагүйдээ ихэд гашуудан даяанч маягаар нүглээ наминчилж байжээ. Энэ улсын хоёрдахь хаан Биндусара юм. Түүний хүү Ашока 3 дахь хаан (МЭӨ 265-232) болсон бөгөөд Маурын динаслтын сүүлчийн гол захирагч юм. Тэрээр эртний дэлхий дахины түүхийн аугаа хүмүүсийн нэг мөн билээ. Ашока хаан эзэнт гүрнийг хамгийн том газар нутагтай болгож тэлсэн юм. Асар их цуст тулаан хийж эзлэгдээгүй үлдээд байсан Калингаг нэгтгэв. Уг тулалдааны дараа Даяа гол улаанаар урсаж байсан гэлцдэг. Ашока хааныг Энэтхэгийн алтан эрин үеийн эхлэлийг тавьсан гэдэг. Эзэнт гүрэн цэцэглэхийн хэрээр урлаг, шинжлэх ухааныг хөгжүүлж, их барилгын ажлыг эхлүүлжээ. Үүнд бөмбөгөр оройт барилгууд орно. Ашока өөрийн засаглалын жилүүдэд түргэн  хурдацтай хөгжиж байсан [[Буддын шашин|Буддын шашныг]] шүтэх болсон. Өвөг эцгийнхээ наминчлалын түүхтэй адил Калингагийн дайны үед их цус асгаруулсандаа гэмшиж, хүчирхийллээс холдон тайван амгалан Буддист замыг сонгосон юм. Тэр Буддизмыг дэлгэрүүлэхийн тулд хуврагуудыг Ази даяар илгээж байлаа. Мөн өөрийн зарлигийг Энэтхэг, Балба, Пакистан, Афганистан даяар чулуун дээр сийлж тарааж байв. 

Ашокийн үеийн хөгжил цэцэглэлт, тайван амгалан байдал түүнийг нас барсны дараа тийм ч удаан үргэлжилсэнгүй. Хаан ширээ залгамжлагдын дунд хэрүүл маргаан тасарсангүй. Маурын сүүлчийн эзэн хаан Брихадрата  МЭӨ 185 оны үед шадар туслагчийнхаа нэг Пусиямитрад алуулав. Пусиямитра Энэтхэгийн төв хэсгийг МЭӨ 73 он хүртэл захирч байсан Сунгагийн династыг үндэслэжээ. Энэтхэг одоо Маурын өмнөх үе шиг хуваагдмал, эмх замбараагүй байдалд эргэн орлоо. Хойд Энэтхэгт жижиг хант улсууд бий болж “Энэтхэг-Грек” хэмээн нэрлэгддэг захирагч нар гарч ирэв. Тэднээс хамгийн алдартай нь Мэнандэр (МЭӨ 115-130) юм. 

Хойд Энэтхэгт Хиндиузм гэр бүлүүдэд эцгийн эрхт ёс бат бөх болж байсан нь эмэгтэйчүүдийн хараат байдлыг улам нэмэгдүүлж байв. 4-5-р зуун гэхэд Гупта эзэнт гүрэн Энэтхэгийн хожмын дүр төрхийн эхлэлийг тавьж, засаг захиргааны болон татварын цогц системийг анх нэвтрүүлэв. Гупта гүрний хаадын үед шашныг зан үйлээс илүү сүсэг бишрэл талаас нь шүтэх шинэчилэлтийг хийж байв. Уг шинэчлэл нь нутгийн элитүүдийн ивээн тэтгэлэгээр бүтээгдсэн уран баримал, архитектурт цэцгэн хээгээр илэрхийлэгдсэн байдаг. Санскрит сонгодог уран зохиолууд мөн цэцгэн хээгээр чимэглэгдсэн байдаг. Мөн энэ үед Энэтхэгийн шинжлэх ухаан, одон орон судлал, анагаах ухаан, математикийн шинжлэх ухаан шинэ түвшинд хүрч хөгжжээ.

1)	МАУРЫН ЭЗЭНТ  ГҮРЭН (МЭӨ 321-183)

1.	Чандрагупта хаан 

Бүх салангид ханлигуудыг нэгтгэн, асар өргөн газар нутгийг анх удаа нэгдсэн захиргаанд оруулсан. 

2.	Хүү Биндусара 

Эцгийнхээ эзэлсэн газар нутгийг бага зэрэг тэлсэн. 

3.	Хүү Ашок (МЭӨ 265 - 323)

-	Эзэнт гүрнийг хамгийн том газар нутагтай болгосон – асар их цуст тулаан хийсэн. 
-	Урлаг, шинжлэх ухаан хөгжсөн
-	Их барилгын ажил өрнөсөн (dome-shaped temples)
-	Буддын шашныг Ази даяар түгээсэн
Ашок хааныг таалал төгссөний дараа хаан ширээний тэмцэл эхэлж, Маур гүрэн задарч, дахин ханлиг улсуудад хуваагдав. 

2)	ГУПТАГИЙН ГҮРЭН (МЭ 320-540)

1.	Гандра Гупта

2.	Хүү Самудра Гупта

Энэтхэгийн соёл ялангуяа Хинду, Буддын урлагийн сонгодог гэж үздэг. Гупта нар хатуу Хинду үнэмшилтэй байсан боловч энэ улсад Жайнизм, Буддизм хөгжсөөр байв. 
Бутралт - Хэпалитийн нүүдэлчдийн буюу Цагаан Хүннү довтолгоотой давхцсан.

3)	ХАРШАГИЙН ГҮРЭН  (МЭ 606)

4)	ЧОЛАГИЙН ГҮРЭН (МЭ 805-1200)

=== Дундад үе – делийн султант улс ===
Энэ үед Энэтхэг салгуу бутархай ханлигууд болж эргэн задарч, дахин нэгтгэх удирдагч гарч ирэхгүй байлаа. Уламжлалт зарим хөдөө аж ахуй эрхлэгчид газраа ашиглан өсөн хөгжиж байсан газар тариаланг түшиглэх болсон нь кастын дахрага дунд явагдаж байлаа. Улмаар кастын системд газар нутгийн ялгарал гарч эхлэв. Төв Ази болон Персээс ирсэн дүрвэгсэд хот босгож, эзэнт гүрнүүдийн бүтээн байгуулалтуудыг хийж байлаа. 

Нүүдэлчин муслим овог 1193 оноос Делиг удаа дараа дайран довтолж, дээрэмдэн тонов. Мухамед Гүрийг нас барсны дараа 1206 онд түүний жанжнуудын нэг, урьд нь боол байсан Кутб-уд-дин Айбэк Энэтхэгт түүний эзэлж байсан байр суурийг булаан авч [[Делийн Султант улс]]<nowiki/>ыг байгуулав. Үүнийгээ тэмдэглэж мөн Исламийн ертөнцөд шинэ газар нутгийг нэтгэсэний бэлгэ тэмдэг болгон дэлхийн хамгийн өдөр Ислам шашны гонх болох Гутаб Минарыг бариулсан байна. Энэхүү 72.5м цамхаг нь Энэтхэг дахь Султант улсын бэлгэ тэмдэг болжээ. Эзэнт гүрэн өргөжин тэлэхийн хэрээр баян чинээлэг султанууд уг гонхыг тойруулан асар том хөшөө дурсгалууд барив. 

[[Файл:Agra Fort DistantTaj.JPG|thumb|[[Таж Махал]]]]
Энэ үед хаан ширээг үе залгамжлах ёсыг халж, хааны титэмийн төлөө өрсөлддөг болсноор маш олон Султанууд солигдож байв. Муслим биш хүмүүсийг Исламийн төрд татвар төлөхийг шаарддаг байв. 
14-р зуунаас эхлэн Делийн султант улс тарж бутарч эхлэв. 1398 оноос эхлэн  Монголын Төмөр хаан удаа дараа дайралт хийх болж, 1525 онд түүний хүү Бабур сүүлчийн Султаныг дийлж, Могулын эзэнт гүрнийг байгууллаа. 

[[Могул|МОГУЛ ГҮРЭН]] (1525 – 1858 он)
1.	1527 он – Бабур Энэтхэг улсыг бүрэн эзэлсэн. 1530 онд нас барсан. 
2.	Хүү Хумаюн – эцгийн эзэнт гүрнийг бага зэрэг тэлсэн
3.	Хүү 12 настай Акбар – газар нутгийг асар өргөн тэлсэн. Засаглалын төвлөрсөн тогтолцоо бий болгосон. Олон шашны эвлэрэнгүй бодлого баримталдаг байсан. 
Акбар Аграгийн ойрхи Фатепур Сикри дэх шинэ ордондоо шүтээний өргөө бариулж тэндээ шашны хэлэлцүүлэг өрнүүлдэг байв. 
Акбар хөгжим, урлагийг сонирхдог байв. Фатепур Сикрид могол зургийн сургууль байгуулсан нь урсгалын хувьд Перс, Энэтхэгийн нөлөөг тусгаж байсан бөгөөд тэр нь 
4.	түүний хүү Жахангирын үед оргил үедээ хүрч хөгжив. 
5.	Хүү Жах жахан (1628-1658) нь Аград Таж Махал, Делид Улаан хэрэм, Жама Масжид зэргийг бариулсан. Эдгээр нүсэр төслүүд нь Моголын үед цэцэглэж байсан ХАА, худалдаанаас хамааралтай баялгийн бэлэгдэл, илэрхийлэл байв. 
6.	Сүүлчийн хаан Ауранзэв 1658 онд хаан ширээнд сууснаар тус гүрний тэлэлт дээд цэгтээ хүрч мөн уналтын эхлэл болов. Аян дайнд улсын сан хөмрөгөө шавхсан, ислам номлолыг уян хатан бус тайлбарлаж байснаараа хамтрагчид болох ражпүдчүүд болон хинду албатуудаа өөрөөсөө хөндийрүүлсэн гэж үздэг. 1739 онд түүнийг нас барсны дараа эзэнт гүрний хаадууд ойр ойрхон солигдож эцэст нь 1857 онд Бринтаничууд Моголын эзэнт гүрний сүүлчийн хаан Бабадур шахыг хаан ширээнээс нь зайлуулав.

=== Британийн раж ===
Европчууд хоолны амтлагч сонирхож эхэлснээр Энэтхэг рүү ихэд татагдах болжээ. 15-р зуунд Португальчууд худалдааны өндөр ашигтай хоол амтлагч хайж, Энэтхэгт хамгийн анх ирэв.Тэдний араас Англи болон бусад зарим Европын орнууд худалдаа наймааны ашиг хайж Энэтхэгт очжээ. Португальчуудтай өрсөлдөх зорилгоор Англи, Нидерландчууд тус тусдаа East India компаниудыг (1600 он) байгуулж, үйл ажиллагаагаа явуулж байв – эхэндээ худалдааны зорилготой байгууллагдсан ба яваандаа өөрийн гэсэн цэрэг армитай болов. 

Энэтхэгийн өнөөгийн хөгжлийн суурийг 1848-1885 оны үед тавигдсан гэж үздэг. Ист Индиа компаний захирагч Лорд Далхуиз 1848 онд Энэтхэг дахь орчин үеийн бүтээн байгуулалтын хийж эхэлжээ. Төмөр зам барьж, цахилгаан холбоо суурилуулж, иргэдэд Английн боловсролын системийг нэвтрүүлсэн байна. Гэвч 1858 онд Ист Индиа компаний эсрэг уугуул иргэдийн Англи загварын нийгмийн шинэчлэл, газрын өндөр татварын бодлогыг эсэргүүцсэн дургүйцэл Хойд Энэтхэгээс эхлэн Төв Энэтхэг хүртэл газар авч байв. Энэ бослогыг түүхэндээ тусгаар тогнолын төлөөх анхны дайн гэж нэрлэдэг.  Гэвч уг бослогыг 1 жилийн дотор Англичууд таслан зогсоосон бөгөөд Энэтхэг дахь хяналтаа улам чангатгаж, Энэтхэг дахь Ист Индиа компаний удирдлагын оронд Британийн засгийн газрын шууд удирдлага дор оруулав.

Түүнээс хойш хэдэн арван жилийн турш нийтийн улс төрийн хөдөлгөөн Энэтхэг даяар аажмаар бүрэлдэж, улмаар Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс 1885 онд байгууллагдав. 

19-р зууны 2-р хагас гэхэд технологи, газар тариалангийн худалдааны холын зах зээлтэй хамааралтай хэт хязгаарлагдмал байдал нь Энэтхэгийг хүнсний хомсдолд оруулж, ард иргэд нь өлсгөлөнд нэрвэгдэж байлаа. Харин Англичуудын барьсан төмөр замын сүлжээ ашиглалтанд орсноор Энэтхэгийн дөнгөж хөгжиж эхэлж байсан үйлдвэрлэлүүдэд ихээхэн дэмжлэг болж, хүнсний үнэ буурснаар ард иргэдэд нүүрлээд байсан өлсгөлөнгийн асуудал багасав. 

1 сая гаруй Энэтхэгчүүд оролцсон [[Дэлхийн нэгдүгээр дайн|Дэлхийн 1-р дайн]] дууссаны дараагаас Энэтхэгт шинэ үе эхлэв. Энэ бол Британий Энэтхэг дахь хараа хяналтаа сулруудах шинэчлэл ба Энэтхэгийн үндэсний түүхэн удирдагч [[Махатма Ганди]]<nowiki/>гийн эрх чөлөөний төлөө тайван хөдөлгөөн эхэлсэн үе юм. 1930 оны үед Английн шинэ хууль журам батлагдав. Үүнээс хойшхи 10 жил Энэтхэг Дэлхийн 2-р дайнд оролцож, ард иргэдийн дунд Муслим шашинтнуудын үндсэрхэг үзэл улам хүчээ авч байсан хүндхэн үе байв. 

{{multiple image|perrow=2|total_width=360
|image_style = border:none;
|align    = right
| image1      = British Indian Empire 1909 Imperial Gazetteer of India.jpg
| caption1    = 1909 онд Британийн Энэтхэг
|image2=Nehru gandhi.jpg
|caption2=[[Жавахарлал Неру]] болон [[Махатма Ганди]]
}}

1945 онд [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн|Дэлхийн 2-р дайны]] төгсгөлд Британичууд бүх эрх мэдлээ хүлээлгэж өгөхийг зөвшөөрч, урт удаан хугацааны эрх чөлөөний тайван тэмцлийн үр дүнд 1947 онд Энэтхэг тусгаар тогтнолоо олсон боловч шашны үзэл сурталын хагаралдаанаас үүдэн Энэтхэг болон Пакистан улс болж хоёр хэсэг хуваагджээ. Энэ үеэр хилийн хоёр талд үлдсэн хүмүүсийг газар нутгаасаа хөөсөн 2 сар гаруй үргэлжилсэн шашны үймээн самуун дэгдэв. Нийт 12 сая орчим хүн хилийн наана, цаана гарч шилжин суурьшсан ба 1 сая гаруй хүн амь үрэгджээ. 

1950 оны 1-р сарын 25-нд Энэтхэг улс Үндсэн хуулиа батлаж парламент бүхий Энэтхэг улсыг байгуулсан юм. Эдийн засгийн чөлөөт зах зээлд 1990-ээд онд шилжсэнээс хойш Энэтхэг дэлхийн хамгийн хурдацтай хөгжиж буй улс болон хувирсан байна.

=== Кашмирын үүдэлтэй мөргөлдөөн ===
Хүн амын олонхи нь Мусулман шашинтай Кашмирын муж улсыг Энэтхэгт өгсөнөөс хойш тус мужийг эзэмшихийн төлөө Энэтхэг, Пакистаны хоорондоо өрөлдөж иржээ. Тухайлбал, 1947-1948 болон 1965 онд тус тус дайтаж байв. Энэтхэг дахь Кашмирын Мусулманчуудыг 2001 онд Парлементын ордон руу, 2008 онд Мумбай дахь зочид буудал руу террорист халдлага хийсэн хэмээн буруутгав. 

1998 онд Энэтхэг, Пакистан 2 улс цөмийн туршилт хийв. НҮБ-ийн Аюулгүйн Зөвлөл цөмийн туршилт хийсэнд тус 2 улсыг шүүмжлээд, зэвсгийн бүх хөтөлбөрөө зогсоохыг шаардав. 1999 онд Энэтхэг, Пакистан 2 маргаантай асуудлаа шийдвэрлэх хүчин чармайлтаа идэвхижүүлэх тухай тохиролцсон Лахорын тунхаглалд гарын үсэг зурав. Гэсэн хэдий ч 2 улсын хооронд цөмийн мөргөлдөөний аюул оршсоор байна. 

20-р зууны 2-р хагаст хөрш зэргэлдээ орнуудтай хил тойрсон байнгын маргаантай тулгарч эхэлсэн ба Хятад улстай 1962 онд дайтаж байсан ч өнөөг хүртэл зөвшилцөлд хүрч чадаагүй байна. Харин Пакистан улстай 1947, 1965, 1971 онуудад тус тус дайтаж байжээ.

== Улс төр ==
[[Файл:NorthBlock.jpg|thumb|right|200px|Шинэ Делид засгийн газрын чухал салбарууд байрладаг.]]
Улс төрийн тухайд [[Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс]]ын нам голлох үүргийг гүйцэтгэх бөгөөд энэ намын лидерүүд нь Энэтхэг улс тусгаар тогтнолоо олж авсан үеэс эхлээд одоог хүртэл улс орныг удирдан залж яваа юм. Энэтхэг улсад үйл ажиллагаагаа явуулж буй намуудыг жагсаавал:
* ''Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс'' - Энэ нам нь хэдийгээр 100 гаруй жилийн түүхтэй ч хэд хэдэн удаа уналтанд орж байсан түүхтэй. [[Индира Ганди]]йн Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс ч гэж нэрлэгдэж явсан үе бий. Зүүнийг тэргүүлэгч энэхүү нам нь 1947—1977, 1980—1989, 1991—1996 болон 2004 оноос өнөөг хүртэл бусад намуудын тэргүүнд явж байна.  
* ''Бхарати Джанатын Нам'' (Энэтхэгийн Ардын Нам) - Энэхүү баруун хэсгийг тэргүүлэгч намыг 1980 онд Атал Бихари Ваджпаи, Лал Кришной Адвани нар байгуулсан бөгөөд хиндуизмыг баримтлагч нам юм. Улс орныг 1996 болон 1998-2004 онуудад тус тус удирдаж байсан.
* Үлдсэн намууд нь ердөө 2-3 жижиг улсуудын хүрээнд хүчтэй байр суурь эзэлдэг байсан ба ийм намуудын тоонд
** ''Энтэхэгийн коммунист нам''
** [[Самаджвадийн нам]]
** ''Джаната Далын нэгдсэн нам'' зэрэг орно.

1991 оноос эхэлсэн өөрчлөлт шинэчлэлтийн ачаар энэтхэг улс хөгжиж буй орнуудын нэг болжээ. Өөрчлөлт шинэчлэлтийг 1996 онд Атала Бихари Ваджпаигийн удирдсан засгийн газар, 2004 онд [[Соня Ганди]]<nowiki/>гийн удирдсан Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс сонгуульд ялж засгийн газрын тэргүүнээр нэрт эдийн засагч Манмохан Сингх томилогдон үргэлжлүүлж байна.

== Засаг захиргааны хуваарь ==
Энэтхэг бол [[холбооны байгууламж]]ит улс. Энэтхэгийн холбооны байгууламжид 28 [[муж улс]] ({{lang-en|state}}) болон [[Энэтхэгийн холбооны долоон нутаг|холбооны 7 нутаг]] ({{lang-en|union territory}}) хамрагддаг.<ref>[http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/India.pdf Country Profile: India (PDF)]. Library of Congress - Federal Research Division (December 2004)</ref> Муж улсууд доод тал нь нэг албан ёсны нутгийн хэлтэй байдгаас гадна холбооны хоёр нутгийн адил ([[Пүдүчэрри]], нийслэл [[Дели]]) өөрсдөө засгийн газраа сонгон байгуулах эрхтэй. Үлдэх холбооны таван нутаг улсын ерөнхийлөгчийн шууд хяналтанд байж төвөөс засаг даргыг нь томилдог. [[1956]] онд хүн амын зонхилох хэлийг харгалзан муж улсуудыг өөрчлөн байгуулсанаас хойш бараг өөрчлөгдөөгүй байна.<ref>{{cite web|url=http://www.commonlii.org/in/legis/num_act/sra1956250/|title=States Reorganisation Act, 1956|work=Constitution of India|publisher=Commonwealth Legal Information Institute|accessdate=2007-10-31|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080516123014/http://www.commonlii.org/in/legis/num_act/sra1956250/|archivedate=2008-05-16|url-status=dead}}</ref>
Холбооны нэгж тус бүр дотроо [[тойрог (Засаг захиргааны нэгж)|тойргуудад]] ({{lang-hi|ज़िला ''zilā''}}, {{lang-en|district}}; {{lang-ru|округ}}) хуваагддаг. Өнөө үед улсын хэмжээнд 642 тойрог байна.<ref>{{cite web|url=http://districts.gov.in/|title=Districts of India|accessdate=2007-11-25|publisher=[[National Informatics Centre|National Informatics Centre (NIC)]]|work=Government of India}}</ref> Цаашилбал, дүүргийг хэд хэдэн [[техсил]] болгон хуваадаг.
[[Файл:India-states-numbered.svg|thumb|right|300px|Энэтхэгийн холбооны 35 нэгжийн байршил (жагсаалтын дугаар, үсгийн дагуу)]]
'''28 муж улс'''
{|
|-
|
# [[Андра Прадеш]]
# [[Аруначал Прадеш]]
# [[Ассам]]
# [[Бихар]]
# [[Чаттисгар]]
# [[Гоа]]
# [[Гужарат]]
# [[Харяна]]
# [[Химачал Прадеш]]
|
<ol start="11">
<li> [[Жарканд]]
<li> [[Карнатака]]
<li> [[Керала]]
<li> [[Мадхя Прадеш]]
<li> [[Махараштра]]
<li> [[Манипур]]
<li> [[Мегхалая]]
<li> [[Мизорам]]
<li> [[Нагаланд]]
|
<ol start="20">
<li> [[Орисса]]
<li> [[Панжаб (Энэтхэг)|Панжаб]]
<li> [[Ражастан]]
<li> [[Сикким]]
<li> [[Тамилнаду]]
<li> [[Трипура]]
<li> [[Уттар Прадеш]]
<li> [[Уттараканд]]
<li> [[Баруун Бенгал]]
</ol>
|}

'''Холбооны 7 нутаг'''
{|
|-
|
<ol type="A">
<li> [[Андаман-Никобарын арлууд]]
<li> [[Чандигарх]]
<li> [[Дадра-Нагар Хавели Даман-Диу]]
<li> [[Жамму-Кашмир]] 
<li> [[Лакшадвип]]
<li> [[Дели|Нийслэл Делийн нутаг]]
<li> [[Пүдүчэрри]]
<li> [[Ладакх]]
</ol>
|}

== Эдийн засаг ==
Энэтхэг нь 20-р зууны дунд үе хүртэл [[Британий эзэнт гүрэн|Британы эзэнт гүрний]] [[колони]] байгаад 1947 онд тусгаар тогтнолоо олж авч эдийн засаг болон цэрэг дайны салбар хүчтэй хөгжиж ялангуяа сүүлийн 20-д жилийн хугацаанд дээрх салбаруудад ихээхэн амжилт гарсан ажээ. 

Энэтхэгийн эдийн засаг нь номиналь ҮНБ-р тооцвол 12-т, худалдан авах чадварын паритетаар тооцвол дөрөвт жагсдаг. Эдийн засгийн шинэчлэлийн үр дүнд өсөлтөөрөө дэлхийд хоёрт ордог боловч ядуурал, бичиг үсэгт тайлагдахгүй байх, хоолны хомсдол зэрэг нь элбэг байна.

Эдийн засгийн хувьд амьжиргааны түвшнээс доогуур хүн ам 25% (2002), [[инфляци]] 4,2% (2004), хөдөлмөрийн чадвартай хүн ам 482,2 сая (2004), [[ажилгүйдэл]] 9,2% (2004), аж үйлдвэрийн өсөлт 7,4% (2004), цахилгаан энерги үйлдвэрлэл 547,2 миллиард. кВт.цаг (2002), цахилгаан энергиин хэрэглээ 510,1 миллиард. кВт.цаг. (2002) байна.

=== Экспорт ===
Нийт [[экспорт]] нь 2012 оны байдлаар 69,18 миллиард доллар. Үүнээс [[АНУ]] — 20,3%, [[Хятад]] — 6,3%, [[Их Британи]] — 5,2%, [[Хонконг]] — 4,7%, [[Герман]] — 4,3%.

=== Импорт ===
Нийт [[импорт]] нь 2003 оны байдлаар 89,33 миллиард доллар. Үүнээс АНУ-аас — 6,7%, [[Бельги]]эс — 5,9%, Их Британиас 5%, Хятадаас — 4,5%, [[Сингапур]]аас — 4,2%.

== Хүн ам ==
[[Зураг:India population density map en.svg|thumb|[[Инд-Гангын нам доор газар|Инд-Гангын нам доор газраар]]<br />хүн ам шигүү суурьшдаг.]]
Дэлхийд Хятадын дараа [[Улс орнууд хүн амын тоогоор|хоёрдугаар олон]] хүн амтай улс бол Энэтхэг. 2010 оны тооллогоорх хүн амын тоо - 1 тэрбум 210 сая.<ref>[http://www.censusindia.gov.in/2011-prov-results/indiaatglance.html  "Provisional Population Totals – Census 2011", Office of the Registrar General and Census Commissioner (Ministry of Home Affairs, Government of India)]</ref> Үүнээс 70% нь хотод бус хөдөө нутагтай. 2011 онд 53 [[саятан хот]]той байгаагаас<ref>[http://www.censusindia.gov.in/2011-prov-results/paper2/data_files/India2/Table_2_PR_Cities_1Lakh_and_Above.pdf "Cities having population 1 lakh and above". censusindia. The Registrar General & Census Commissioner, India. Retrieved 18 October 2011.]</ref> [[Мумбай]] (хуучнаар Бомбей), [[Дели]], [[Бангалор]], [[Хайдарабад]], [[Ахмадабад]]ад хамгаас олон оршин суугчтай. Хүн амын 64.8% бичиг үсэг тайлдагдсанаас хамгийн ихдээ [[Керала]] муж улсад 91%<ref>{{cite web|url=http://www.kerala.gov.in/education/|title=Kerala's literacy rate|publisher=[[Government of Kerala]]|accessdate=2007-12-13|work=kerala.gov.in|deadlink=404|archive-date=2003-03-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20030311192337/http://www.kerala.gov.in/education/|url-status=dead}}</ref>, хамгийн багадаа [[Бихар]]т 47% байна.<ref>{{cite web|url=http://gov.bih.nic.in/Profile/CensusStats-03.htm Census Statistics of Bihar: Literacy Rates|title=Literacy rate of Bihar|accessdate=2007-12-13|publisher=Government of Bihar}}</ref>

Энэтхэг бол олон хэлтний өлгий. Үндсэндээ [[Энэтхэг-Ари хэлний бүлэг|Энэтхэг-Ари]] (хүн амын 74%), [[Дравид хэлний бүлэг|Дравид]] (24%) хоёр хэлний бүлэгт хамаардаг. Энэтхэг-Ари бүлгээс [[Хинди хэл|Хинди]] (41.0%), [[Бенгал хэл|Бенгал]] (8.1%), [[Маратхи хэл|Маратхи]] (7.0%), [[Урдү]] (5.0%), Гужарат (4.5%), Ория (3.2%), [[Панжаби хэл|Панжаби]] (2.8%), Дравид бүлгээс [[Телугу хэл|Тэлүгү]] (7.4%), [[Тамил хэл|Тамил]] (5.9%), Каннада (3.7%), Малаялам (3.2%) хэлнүүд түгээмэл тархжээ.<ref>[http://www.censusindia.gov.in/Census_Data_2001/Census_Data_Online/Language/Statement4.htm SCHEDULED LANGUAGES IN DESCENDING ORDER OF SPEAKERS' STRENGTH — 2001]</ref>

Энэтхэгийн хүн амын 80.5% нь [[Хиндү шашин|Хиндү]], 13.4% нь [[Ислам]], 2.4% нь [[Христийн шашин|Христ]], 1.8% нь [[Сикх]], 0.7% нь [[Буддын шашин|Будда]], 0.4% нь [[Жайна шашин|Жайна шашны]] шүтлэгтэй юм байна.<ref>[http://www.censusindia.gov.in/Census_Data_2001/India_at_glance/religion.aspx 2001 оны Энэтхэг улсын хүн амын тооллогын дүн]</ref>

== Мөн үзэх ==
* [[Энэтхэгийн хөдөө аж ахуй]]

== Тэмдэглэл ==
{{notes|33em|}}

== Эшлэл ==
{{reflist}}
== Цахим холбоос ==
* {{commons|भारत}}
* [http://india.gov.in/ Энэтхэг улсын Засгийн газар]&nbsp;– (Англи хэлээр)
* [https://web.archive.org/web/20150317090758/http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/for/india.htm Энэтхэг] ''UCB Libraries GovPubs'' дахь мэдээлэл

{{Ази}}
{{Хөтлөгч мөр Үндэстнүүдийн Хамтын Нөхөрлөл}}
{{Хөтлөгч мөр Өмнөд Азийн бүс нутгийн хамтын ажиллагааны нийгэмлэг}}
{{Хөтлөгч мөр Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллага}}
[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Энэтхэг| ]]
[[Ангилал:Азийн орон]]
[[Ангилал:BRICS-ийн гишүүн орон]]
[[Ангилал:Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]]
[[Ангилал:Парламентын засаглалтай холбооны бүгд найрамдах улс]]