Азербайжан хэл хуудасны эх кодыг харах

{{Short description|Огуз бүлгийн Түрэг язгуурын хэл}}
{{Инфобокс хэл
| name             = Азербайжан хэл
| nativename       = {{lang|az|Azərbaycan dili}}, {{lang|az-Arab|{{nq|آذربایجان دیلی}}}}, {{lang|az-Cyrl|Азәрбајҹан дили}}<ref group=note>[[Зөвлөлт Социалист Бүгд Найрамдах Азербайжан Улс]]ад хэрэглэгдэж байсан хуучин [[Кирилл бичиг|кирилл]] үсэглэл.</ref>
| image            = Azerbaijani.svg
| imagecaption     = 
| pronunciation    = {{IPA|az|ɑːzæɾbɑjˈdʒɑn diˈli|}}
| states           = {{ubl|[[Азербайжан]]|{{hlist|Иран}}|Орос|Турк|[[Ирак]]{{efn|
* [[Иракийн туркменчүүд]]ын бичгийн хэл нь орчин үеийн [[турк цагаан толгой]]г ашиглан [[Истанбулын Турк хэл]] дээр суурилдаг.
* Профессор Кристиане Булут Азербайжаны хэвлэлүүд Иракийн туркмен аялгууг "улс төрийн агуулгатай" дүрслэхдээ "Иракийн азербайжан (аялга)" эсвэл "Өмнөд Азербайжан" гэх мэт хэллэгийг ихэвчлэн ашигладаг гэж маргажээ; гэхдээ түрэг судлалын уран зохиолд Турк, Ирак дахь хоорондоо нягт холбоотой аялгыг ерөнхийд нь "зүүн Анатолийн" эсвэл "Ирак-Турк/-Туркман" аялга гэж нэрлэдэг.<ref name="Bulut 2018b loc=354">{{citation|last=Булут|first=Кристиане  |year=2018b|chapter=Ираны түрэг төрлүүд|title=Баруун Азийн хэл ба хэл шинжлэл: бүс нутгийн хэтийн төлөв|editor1-last=Хайг|editor1-first=Жеффри|editor2-last=Хан|editor2-first=Жеффри|page=398|publisher=[[Walter de Gruyter]]|isbn=978-3-11-042168-2}}</ref>}} |[[Гүрж]]}}
| region           = [[Ираны Азербайжан]], [[Өмнөд Кавказ]]
| ethnicity        = [[Азербайжанчууд]]
| speakers         = {{sigfig|23.849330|2}} сая
| date             = 2022
| ref              = <ref>{{e25|aze}}</ref>
| stand1           = Ширван (Азербайжан Улсын Умард Азербайжан хэлбэр)
| stand2           = Табриз (Ираны Азербайжаны Өмнөд Азербайжан хэлбэр)
| familycolor      = Алтай
| fam1             = [[Түрэг хэлний язгуур|Түрэг]]
| fam2             = [[Нийтлэг Түрэг хэлнүүд|Нийтлэг Түрэг]]
| fam3             = [[Огуз хэлнүүд|Огуз]]
| fam4             = Баруун Огуз
| ancestor         = [[Хуучин Анатолийн Турк хэл|Хуучин Анатолийн Турк]]
| ancestor2        = [[Дундад Азербайжан хэл|Дундад Азербайжан]]
| script           = {{plainlist|
*Азербайжанд: [[Латин бичиг]]<ref name="Ethnologue 22 AZJ">{{cite web|access-date=2024-10-15|title=Умард Азербайжанчууд|url=https://www.ethnologue.com/language/azj|archive-url=https://web.archive.org/web/20190605145631/https://www.ethnologue.com/language/azj |archive-date=2019-06-05 |website=[[Ethnologue]]}}</ref> ([[Азербайжан цагаан толгой#Азербайжаны латин цагаан толгой|Азербайжаны латин цагаан толгой]])
* Иранд: [[Перс цагаан толгой|Перс-Араб бичиг]]<ref name="Ethnologue 22 AZB"/> ([[Азербайжан цагаан толгой#Азербайжаны араб цагаан толгой|Азербайжаны араб цагаан толгой]])<ref name=":0" />
* Оросод: [[Кирилл бичиг]]<ref name="Ethnologue 22 AZJ"/>
* Гүржид: [[Гүрж бичиг]] (хоьор)
}}
| dia1             = [[#Азербайжан хэлний аялгууд|Янз бүр]]
| nation           = {{flag|Азербайжан}}<br />{{flag|Дагестан}} (Орос)<br/>{{flag|Түрэг улсуудын байгууллага}}
| agency           = {{ubl|[[Азербайжаны Үндэсний шинжлэх ухааны академи]] (Умард Азербайжан)|Тохируулагч биетгүй (Өмнөд Азербайжан)}}
| iso1             = az
| iso2             = aze
| iso3             = aze
| lc1              = azj
| ld1              = Умард Азербайжан
| lc2              = azb
| ld2              = Өмнөд Азербайжан
| glottofoot       = no
| glotto           = azer1255
| glottoname       = Төв Огуз
| glotto2          = 
| glottorefname2   = 
| lingua           = [[Огуз хэлнүүд|44-AAB-a]] нэг хэсэг
| map              = Map of the Azerbaijani language.svg
| mapcaption       = {{center|Азербайжан хэлээр ярьдаг бүс нутгууд}} {{Legend|#0080FF|Азербайжан хэлний олонх}} {{Legend|#88C4FF|Нэлээд цөөнх}}
| notice           = IPA
}}

'''Азербайжан хэл''' — [[азербайжан үндэстэн|азербайжан үндэстний]] төрөлх, [[түрэг хэлний бүлэг|түрэг салбарын]] огуз бүлгийн [[хэл]]. 


Азербайжан хэл төрөл гарлаараа [[турк хэл|турк]], [[кашкай хэл|кашкай]], [[туркмен хэл|туркмен]], [[крымын татар хэл|крымын татар]] хэлтэй  дөхүү байна.<ref>Lars Johanson (1998) The History of Turkic. In Lars Johanson & Éva Ágnes Csató (eds) The Turkic Languages. London, New York: Routledge, 81-125. {{Webarchiv|url=http://www.turkiclanguages.com/www/classification.html |wayback=20110408063746 |text=Archive copy |archiv-bot=2024-03-27 04:04:04 InternetArchiveBot }}</ref>

== Хэрэглээ ==

Азербайжан хэлтэн [[Азербайжан]], [[Иран]]д олноор аж төрдөг. Ираны баруун хойд нутгаар байна. Бас [[Гүрж]], [[Орос]], [[Турк]], [[Ирак]] зэрэг эргэн тойрны оронд байна. Азербайжан хэл Азербайжан улсын цор ганц албан ёсны хэл болдог бол Оросын [[Дагестан|Даг орны]] албан хэрэглээний арваад хэлний нэг гэдэг. 25–35 сая хүний төрөлх хэл болно.

== Аялга ==
Азербайжан хэл эргэн тойрны түрэг төрлийн хэлтэй тодорхой өндөр хувиар ойлголцдог. Тиймдээ турк хэлний нэг янз гэх үзэл ч дэлгэрсэн. Харин дотор нь умард, өмнөд [[аялга]] болгон үндсэн хоёр бүлэгт хуваадаг. ISO 639-3 кодоор:
# azj – Умард азербайжан — Азербайжан, Гүрж, Оросын 8 сая хүний аялга. Азербайжан улсын албанд хэрэглэгддэг. Ширван аялгыг үндсэн аялгаа болгосон. 1992 оноос латин үсгээр бичиж байгаа. 
# azb – Өмнөд азербайжан — Иран, Ирак, Сирийн 16 сая хүний аялгуу. Иранд [[перс хэл|персээр]] ''торки'', азербайжанаар ''түркү'' гэж нэрийддэг. Эртнээсээ араб үсгээр бичдэг.

== Авиа зүй ==

=== Гийгүүлэгч ===
{| class="wikitable" style=text-align:center
|+caption | 
|-
!
! colspan=2 | уруулын
! colspan=2 | шүдний<br />''Alveolar'' 
! colspan=2 | ''Postalveolar''
! colspan=2 | тагнайн
! colspan=2 | нармайн
! colspan=2 | ''Glottal''
|-
! хамрын
| colspan=2 | {{IPA|m}}
| colspan=2 | {{IPA|n̪}}
| colspan=2 |
| colspan=2 |
| colspan=2 |
| colspan=2 |
|-
! хамжих
| {{IPA|p}}
| {{IPA|b}}
| {{IPA|t̪}}
| {{IPA|d̪}}
| {{IPA|t͡ʃ}}
| {{IPA|d͡ʒ}}
| {{IPA|c}}
| {{IPA|ɟ}}
| {{IPA|k}}
| {{IPA|ɡ}}
| colspan=2 |
|-
! шүргэх
| {{IPA|f}}
| {{IPA|v}}
| {{IPA|s̪}}
| {{IPA|z̪}}
| {{IPA|ʃ}}
| {{IPA|ʒ}}
| colspan=2 |
| {{IPA|x}}
| {{IPA|ɣ}}
| {{IPA|h}}
|-
! ''Approximant''
| colspan=2 |
| colspan=2 | {{IPA|l}}
| colspan=2 |
| colspan=2 | {{IPA|j}}
| colspan=2 |
| colspan=2 |
|-
! ''Tap''
| colspan=2 |
| colspan=2 | {{IPA|ɾ}}
| colspan=2 |
| colspan=2 |
| colspan=2 |
| colspan=2 |
|}

=== Эгшиг ===
{| class="wikitable" style="text-align: center"
|-
|+ 
! rowspan="2" |
! colspan="2" | хэлний урдуур
! colspan="2" | хэлний хойгуур
|-
! ''Unrounded''
! ''Rounded''
! ''Unrounded''
! ''Rounded''
|-
! уйтан
| {{IPA|i}}
| {{IPA|y}}
| {{IPA|ɯ}}
| {{IPA|u}}
|-
! дунд
| {{IPA|e̞|e}}
| {{IPA|ø̞|œ}}
|
| {{IPA|o̞|o}}
|-
! уужим
| {{IPA|æ}}
|
| {{IPA|ɑ}}
|
|}

== Үсэг бичиг ==
[[Зураг:Garden_of_Pleasures_by_Muhammad_Fuzuli.jpg|thumb|19-р зууны азербайжан бичиг]]
1992 оноос Азербайжан улсад хэрэглэж буй 32 үсэгтэй латин цагаан толгой:

{| style="font-family:Microsoft Sans Serif; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | A a
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | B b
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | C c
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ç ç
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | D d
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | E e
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ə ə
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | F f
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | G g
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ğ ğ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | H h
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | X x 
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | I ı
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | İ i
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | J j 
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | K k
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Q q
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | L l
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | M m
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | N n
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | O o
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ö ö
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | P p
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | R r
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | S s
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ş ş
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | T t
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | U u
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ü ü
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | V v
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Y y 
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Z z
|}

== Тэмдэглэл ==
{{reflist|group=note}}

{{notelist}}

== Эх сурвалж ==
{{лавлах холбоос}}

[[Ангилал:Азербайжаны хэл| ]]
[[Ангилал:Дан ганц хэл]]