Эквадор хуудасны эх кодыг харах

{{short description|Өмнөд Америкийн улс}}
{{about|Өмнөд Америкийн улсын}}
{{distinguish|Экватор}}

{{Инфобокс улс
| conventional_long_name = Бүгд Найрамдах Эквадор Улс
| native_name            = {{lang|es|República del Ecuador}}{{nbsp|2}}([[Испани хэл|Испани]])
| common_name            = Ecuador
| image_flag             = Flag_of_Ecuador.svg
| flag_type              = [[Эквадорын төрийн далбаа|Төрийн далбаа]]
| image_coat             = Coat of arms of Ecuador.svg
| symbol_type            = [[Эквадорын төрийн сүлд|Сүлд]]
| image_map              = ECU orthographic.svg
| map_caption            = {{map caption|location_color=dark green}}
| image_map2             = 
| national_motto         = {{unbulleted list
  | {{native phrase|es|Dios, patria y libertad}}
  | ''Pro Deo, Patria et Libertate'' ([[Латин хэл|Латин]])
  | "Бурхан, эх орон ба эрх чөлөө"
 }}
| national_anthem        = {{native name|es|[[Эквадорын төрийн дуулал|Salve, Oh Patria]]|nolink=on}}<br />({{Lang-mn|"Эх орон тандаа ёслоё!"}})<div style="padding-top:0.5em;">{{center|[[File:Anthem of Ecuador.ogg]]}}</div>
| official_languages     = [[Испани хэл]]<ref name=CIA/>
| recognized_regional_languages = [[Кечуа хэл|Кечуа]], [[Шуар хэл|Шуар]] болон бусад хэл нь "уугуул иргэдийн албан ёсны хэрэглээнд байдаг"<ref>{{cite web|url=http://www.ecuanex.net.ec/constitucion/titulo01.html|title=Constitución Política de la República del Ecuador|access-date=13 September 2014|archive-url=https://web.archive.org/web/20151017035841/http://www.ecuanex.net.ec/constitucion/titulo01.html|archive-date=17 October 2015|url-status=dead}}</ref>
| demonym                = [[Эквадорчууд‎]]
| ethnic_groups          = {{unbulleted list
  | 79.3% [[Местисо]] ([[Цагаан Эквадорчууд|Цагаан]] ба [[Эквадор дахь уугуул иргэд|уугуул иргэдийн]] холимог)
  | 7.2% [[Афро-Эквадорчууд|Хар]]
  | 7.0% [[Эквадор дахь уугуул иргэд|Уугуул]]
  | 6.1% [[Цагаан Эквадорчууд|Цагаан]]
  | 0.4% Бусад
 }}
| ethnic_groups_year     = 2010<ref name=ethn/>
| religion               = {{ublist |item_style=white-space:nowrap;
  |86.7% [[Христийн шашин|Христ]]
  |—68.8% [[Эквадор дахь католик сүм|Ромын Католик]]
  |—16.8% [[Протестант урсгал|Протестант]]
  |—1.1% Бусад [[Христийн урсгалын жагсаалт|урсгал]]
  |12.9% [[Эквадор дахь шашингүй хүмүүс|Шашингүй]]
  |0.4% Бусад}}
| religion_ref           = <ref>{{cite web | url=https://www.statista.com/statistics/1067057/religious-affiliation-in-ecuador/ | title=Religion affiliations in Ecuador 2020 }}</ref>
| religion_year          = 2020
| capital                = [[Кито]]<ref name="auto">{{cite web|url=https://www.ecuadorencifras.gob.ec/proyecciones-poblacionales/|title=Proyecciones Poblacionales|access-date=25 April 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20131018060046/https://www.ecuadorencifras.gob.ec/proyecciones-poblacionales/|archive-date=18 October 2013|publisher=National Institute of Statistics and Censuses (INEC)|url-status=live|version=(in Spanish)}}</ref>
| coordinates            = {{Coord|00|13|12|S|78|30|43|W|type:city}}
| largest_city           = capital
| government_type        = [[Нэгдмэл улс|Нэгдмэл]] ерөнхийлөгчийн [[бүгд найрамдах улс]]
| leader_title1          = [[Эквадорын Ерөнхийлөгч|Ерөнхийлөгч]]
| leader_name1           = [[Гильермо Лассо]]
| leader_title2          = [[Эквадорын Дэд Ерөнхийлөгч|Дэд Ерөнхийлөгч]]
| leader_name2           = [[Альфредо Борреро]]
| legislature            = [[Үндэсний Ассамблей (Эквадор)|Үндэсний Ассамблей]]
| area_rank              = 73 <!-- Area rank should match [[List of countries and dependencies by area]]-->
| area_km2               = 283,561
| area_footnote          = <ref>{{Cite web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/ecuador/#geography|title=Ecuador|date=27 February 2023|publisher=Central Intelligence Agency|via=CIA.gov}}</ref>
| percent_water          = 5
| population_estimate    = 17,483,326<ref>{{Cite CIA World Factbook|country=Ecuador|access-date=22 June 2023|year=2023}}</ref>
| population_estimate_year = 2023
| population_estimate_rank = 70
| population_census      = 18,048,628<ref>{{Cite web|url=https://www.ecuadorencifras.gob.ec/estadisticas/|title=Inicio|website=www.ecuadorencifras.gob.ec}}</ref>
| population_census_year = 2022
| population_density_km2 = 69
| population_density_sq_mi = 180 <!--Do not remove per [[Wikipedia:Manual of Style/Dates and numbers]]-->
| population_density_rank = 148
| GDP_PPP                = {{increase}}$229.815
 тэрбум<ref name="IMF">{{cite web|url=https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2022/October|title=World Economic Outlook Database, 30 November 2022|date=October 2022|website=IMF.org|publisher=[[International Monetary Fund]]|access-date= October 11, 2022}}</ref>
| GDP_PPP_rank           = 68
| GDP_PPP_year           = 2022
| GDP_PPP_per_capita     = {{increase}} $12,763 
<ref name = IMF/>
| GDP_PPP_per_capita_rank = 109
| GDP_nominal            = {{increase}} $115.479 тэрбум
<ref name = IMF/>
| GDP_nominal_rank       = 63
| GDP_nominal_year       = 2022
| GDP_nominal_per_capita = {{increase}}$6,413<ref name = IMF/>
| GDP_nominal_per_capita_rank = 95
| sovereignty_type       = [[Эквадорын тусгаар тогтнолын дайн|Тусгаар тогтнол]]
| established_event1     = Тунхагласан
| established_date1      = 8 сарын 10, 1809
| established_event2     = Испаниас
| established_date2      = 5 сарын 24, 1822
| established_event3     = {{nowrap|[[Их Колумби]]ас}}
| established_date3      = 5 сарын 13, 1830
| established_event4     = Испани хүлээн зөвшөөрсөн
| established_date4      = 2 сарын 16, 1840<ref>{{cite web|url=https://books.google.com/books?id=2CzVyFvAq28C|title=Tratado de paz y amistad celebrado entre España y la República del Ecuador: en 16 de febrero de 1840|last=España|date=1 January 1841|publisher=en la Imprenta Nacional|via=Google Books|access-date=25 July 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20161116150032/https://books.google.com/books?id=2CzVyFvAq28C|archive-date=16 November 2016|url-status=live}}</ref>
| established_event5     = [[1895 оны Либерал хувьсгал|Либерал хувьсгал]]
| established_date5      = 6 сарын 5, 1895
| established_event6     = [[2008 оны Эквадорын Үндсэн хууль|Одоогийн үндсэн хууль]]
| established_date6      = 9 сарын 28, 2008
| Gini_year              = 2020
| Gini_change            = increase <!--increase/decrease/steady-->
| Gini                   = 47.3<!--number only-->
| Gini_ref               = <ref name="wb-gini">{{cite web |url=https://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI?locations=EC |title=Gini Index |publisher=World Bank |access-date=14 September 2022}}</ref>
| Gini_rank              = 
| HDI_year               = 2021<!-- Please use the year to which the data refers, not the publication year-->
| HDI_change             = decrease <!--increase/decrease/steady-->
| HDI                    = 0.740 <!--number only-->
| HDI_ref                = <ref name="HDI">{{cite web|url=https://hdr.undp.org/system/files/documents/global-report-document/hdr2021-22pdf_1.pdf|title=Human Development Report 2021/2022|language=en|publisher=[[United Nations Development Programme]]|date=8 September 2022|access-date=8 September 2022}}</ref>
| HDI_rank               = 95
| currency               = [[Америк доллар]]<sup>b</sup>
| currency_code          = USD
| country_code           = 
| time_zone              = [[Эквадор дахь цаг|ECT]]{{\}}[[Галапагосын цаг|GALT]]
| utc_offset             = −5{{\}}−6
| time_zone_DST          = 
| utc_offset_DST         = 
| date_format            = өө/сс/жжжж
| drives_on              = баруун
| calling_code           = [[Эквадор дахь утасны дугаар|+593]]
| cctld                  = [[.ec]]
| footnote_a             = [[Галапагосын арлууд]]ыг оруулан.
| footnote_b             = 2000 он хүртэл [[Эквадор сукре|Сукре]]г хэрэглэж байсан, Америк доллар болон [[Эквадор центаво зоос]] орлосон.
| today                  = 
}}

'''Бүгд Найрамдах Эквадор Улс''' буюу '''Эквадор''' нь [[Өмнөд Америк]]ийн баруун хэсэгт байрлах [[бүгд найрамдах улс]] юм. Хойд талаараа [[Колумб]], зүүн болон өмнө талаараа [[Перу]]тай хиллэх бөгөөд баруун талаараа [[Номхон далай]]гаар хүрээлэгдэнэ. Эх газраас баруун тийш 1,000км зайтай газарт [[ЮНЕСКО]]-гийн [[дэлхийн өв]]д бүртгэгдсэн [[Галапагосын арлууд]] байдаг. Нийслэл нь [[Кито]] хот, хамгийн том хот нь [[Гуаякил]]. Эквадор гэдэг нэр нь [[испани хэл]]ээр [[экватор]] гэсэн утга агуулна.

== Түүх ==
{{гол|Эквадорын түүх}}
Одоогийн Эквадор улсын нутаг дэвсгэр дээр МЭӨ 10000 оны орчим хүн амьдарч байсан ул мөр олдсон бөгөөд түүнээс хойш янз бүрийн эртний соёл иргэншлүүд цэцэглэж байлаа.
[[Файл:Ataw_Wallpa_portrait.jpg|thumb|180px|Китогийн хаан [[Атауальпа]]]]
[[15-р зуун]]ы дунд үед [[Куско]]д төвлөрөн хүчирхэгжиж байсан [[Инкийн эзэнт гүрэн|Инкийн эзэнт гүрний]] хаан [[Тупак Инка Юпаки]]гийн аян дайнаар Инкад харьяалагдах болж, [[Кито]] нь Кускогийн дараа орох хоёр дахь том хот болон цэцэглэж байв. 1527 онд [[Уайна Капак]] хаан испаничуудын [[Панама]]ас авчирсан Европын халдварт өвчинд нэрвэгдэж нас барахад Китод өссөн [[Атауальпа]] хаан ширээний төлөө Кускод суудаг [[Уаскар]]тай тэмцэлдэж, ялсан боловч удалгүй өөр хоорондоо биш, [[испани]]чуудтай тэмцэхээс өөр аргагүй болов.

1531 онд [[Испани]]йн [[конкистадор]]уудын удирдагч [[Франсиско Писарро]] галт зэвсэг, морь бүхий, хүчээр Инкүүдээс давуу цэргүүдтэй байлдаж, 1532 онд Атауальпаг олзлон, [[1533]] он гэхэд Инкийн эзэнт гүрнийг мөхөөв.

Испаничууд одоогийн Эквадорын нутаг дэвсгэрийг Перугийн колонийн захиргаанд хамааруулсан байна. 1717 онд [[Богота]]д төвтэй Нуэва-Гранадагийн колони байгуулагдахад Эквадорыг түүнд хамааруулсан боловч 1722 онд буцааж Перуд хамааруулав.

Колоничлолын үеийн хүнд хөдөлмөр зэргээс болж [[индиан]]чуудын тоо эрс цөөрч, ажиллах хүчийг нөхөхийн тулд Эквадорт [[Африк]]аас [[хар арьстан]] [[боол]]уудыг олноор авчрах болов.

[[Файл:Portrait of Simón Bolívar by Arturo Michelena.jpg|right|thumb|180px|Өмнөд Америкийн чөлөөлөгч [[Симон Боливар]]]]
[[Файл:Gran marical de ayacucho.jpg|right|thumb|180px|Боливарын үнэнч нөхөр [[Антонио Хосе Сукре]]]]
1789 онд гарсан [[Францын хувьсгал]]аас хойш Европын нийгмийн байдал өөрчлөгдөж, 1808 онд [[Францын хаан]] [[Наполеон I]] өөрийн ах [[Жозеф Бонапарт]]ыг [[Испанийн хаан]] Хосе I хэмээн өргөмжилсөнд Өмнөд Америк дахь Испанийн колониуд шинэ хааныг хүлээн зөвшөөрөхгүй гэж шийдэв.

1809 оны 8 сарын 10-нд Китод Хувьсгалт Зөвлөл байгуулагдаж, Латин Америкт эрх чөлөөний төлөө тэмцэл эхлэв. Тэдний оролдлогыг Перугийн колоний захирагч [[Фернандо Абаскар]] дарсан боловч [[Ла Пас]], [[Каракас]], [[Буэнос Айрес]], [[Сантьяго]], [[Богота]] зэрэг газруудад хувьсгалын гал асч, тивийн хэмжээний үйл хэрэг болон хувирсан билээ.

Улмаар [[Антонио Хосе Сукре]]гийн удирдсан цэрэг 1822 он гэхэд Эквадорын нутгийг чөлөөлж чадсан байна.

Шинээр байгуулагдсан Их Колумб улсын бүрэлдэхүүнд багтсан Кито нь "Өмнөд бүс" (Distrito del Sur) хэмээн нэрлэгдэж байв. Гэвч Их Колумбад дотоодын зөрчил тэмцэл гарч, Венесуэл өрх тусгаарлахад Кито ч 1830 оны 5 сарын 13-нд тусгаар тогтнолоо зарлав. Харамсалтай нь анхны ерөнхийлөгч болох ёстой байсан Сукре алагдаж, 8 сарын 10-нд [[Хуан Хосе Флорес]] тус улсын анхны ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон байна.

== Эшлэл ==
{{reflist|1}}

== Гадаад холбоос ==
* [http://www.presidencia.gov.ec Эквадорын ерөнхийлөгч]
* [https://web.archive.org/web/20081210074056/https://www.cia.gov/library/publications/world-leaders-1/world-leaders-e/ecuador.html Chief of State and Cabinet Members]

{{Хөтлөгч мөр Америкийн Улсуудын Байгууллага}}
{{Хөтлөгч мөр Өмнөд Америкийн улсууд}}
{{Хөтлөгч мөр Өмнөд Америкийн Үндэстнүүдийн Холбоо}}
{{Хөтлөгч мөр Америкийн Боливарын Холбоо}}
[[Ангилал:Эквадор| ]]
[[Ангилал:Өмнөд Америкийн орон]]
[[Ангилал:Ерөнхийлөгчийн засаглалтай бүгд найрамдах улс]]
[[Ангилал:Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]]