Розеттагийн чулуу
Розеттагийн чулуу (англи. Rosetta Stone. орос. Розеттский камень) нь 1799 онд Египетын Александриа хотын ойролцоох Розетта (одоо Рашид) хэмээх жижиг хотын орчим олдсон Египет хэлээр - Египетийн иероглиф, Египетийн товчилсрн демотик үсгээр болон грек хэлээр гурван ижил утгатай МЭӨ 196 онд сийлсэн бичвэр бүхий эртний түүхийн баримт болсон гранодиорит босоо чулуу юм.
Эртний Грек хэлийг хэл судлаачид сайн мэддэг байсан бөгөөд гурван бичвэрийг харьцуулж Египетийн иероглифийг тайлах эхлэл болсон байна. Розеттагийн чулуу 1802 оноос хойш Британийн музейд хадгалсаар ирсэн юм.
Энэхүү түүхэн ач холбогдол бүхий Чулууг 1799 оны 7-р сарын 15-нд Египет дэх Францын цэргийн дэслэгч Пьер Франсуа Бушар (франц. Pierre François Xavier Bouchard; 1771—1822) Нил мөрний баруун эргийн Розетта хотын ойролцоо Сен-Жулиен цайз барих үеэр олжээ. Офицер уг чулуу нь египтийн иероглифийг тайлах түлхүүр болохын ач холбогдлыг ухаарч, Наполеоны тушаалаар Каир хотод нээгдсэн Египетийн хүрээлэн руу энэхүү олдворыг илгээсэн байна. 1801 онд францууд Александриад британичуудад ялагдаж, бусад олон дурсгалт зүйлийн хамт уг чулууг тэдэнд хүлээлгэн өгөхөөс өөр аргагүй болжээ. 1802 онд уг чулууг Британийн музейд шилжүүлж, өнөөг хүртэл тэндээ хадгалсаар байна.
Чулууны тухай тайлбар[засварлах | кодоор засварлах]
Розеттагийн чулуу нь 114.4 см өндөр, 72.3 см өргөн, 27.9 см зузаантай, ойролцоогоор 760 кг жинтэй байна. Чулуун дээр гурван бичээс бий: дээд хэсэгт - эртний Египетийн иероглиф, дунд хэсэгт - демотик бичвэр, доод хэсэгт - эртний Грек хэл дээрх бичвэрүүд. Нүүрэн талын гадаргууг бичээсээр сийлж өнгөлсөн байна. Чулууны арын талыг нь бага зэрэг өнгөлсөн байдаг ажээ.
Францын экспедицийн олж илрүүлсэн эд зүйлсийн каталогид 1801 онд Британийн цэргүүдэд өгсөн Розеттагийн чулууг "Розеттагаас олдсон египт бичээс бүхий хар боржин чулуу" гэж нэрлэжээ. Хожмын тайлбаруудад 1847 оноос хойш чулууг хар базальт гэж нэрлэж байсан. Гэсэн хэдий ч 1999 онд Британийн музейд хадаглагдаж байх үед чулууны багахан хэсгийг шинжлэхэд энэ нь гранодиорит буюу боржин ба диорит хоёрын хооронд шилжилтийн найрлагатай магмын интрузив чулуулаг болохыг мэдсэн байна.
Чулуу Лондонд ирснээс хойш хэсэг хугацааны дараа чулуун дээрх бичээс үсгийг илүү гаргацтай болгохын тулд цагаан шохойгоор будаж, үлдсэн хэсгийг нь жуулчдын хуруунаас хамгаалах зорилгоор карнауба лаваар бүрсэн байв. Энэ нь чулууг бараан өнгөтэй болгож, түүнийг хар базальт гэж буруу тодорхойлоход хүргэсэн байна.
Энэ чулуу нь Сайс (Нил мөрний эрэг дахь Розетта хотоос шолын урсгалын дээд талд байрладаг) -аас гаралтай байх магадлалтай том чулууны хэлтэрхий юм. Розеттагийн чулууны бусад хэлтэрхийнүүдийг хайсан боловч олдоогүй байна. Гэмтлийн улмаас гурван хэл дээрх бичвэрийн аль нь ч бүрэн гүйцэд биш байсан юм. Грек хэл дээрх бичвэр нь нийт 54 мөртэй байсан бөгөөд эхний 27 нь бүрэн хадгалагдсан бөгөөд үлдсэн хэсэг нь чулууны баруун доод буланд диагональ хэлтэрхийгэс болж алдагдсан байна. Демотик текст нь бусадтай харьцуулахад илүү сайн хадгалагдсан: 32 мөр, үүнээс эхний 14 нь баруун талдаа бага зэрэг гэмтсэн байна. Египт иероглифийн бичвэр хамгийн их хохирол амссан байдаг. Иероглифийн бичвэрийн зөвхөн сүүлийн 14 мөр үлдсэн бөгөөд бүгд баруун талдаа, 12 нь зүүн талд тасарчээ.
Розеттагийн чулууны хэлтэрхий болох иероглифийн бичвэрийн нийт урт, эх хөшөө чулууны нийт хэмжээг хадгалагдан үлдсэн чулуунуудтай харьцуулан тооцоолж болно. Харьцуулснаар Розеттагийн чулууны оройд 14, 15 мөр алга болсон иероглифийн нэмэлт бичээсүүд өөр 30 сантиметр байсан гэж таамаглаж болно. Бичээсээс гадна бурхадад өргөсөн хааныг дүрсэлсэн дүр зураг мөн бэхлэгдсэн байх магадлалтай. Иймээс энэхүү түүхэн босоо чулууны анхны өндөр нь ойролцоогоор 149 сантиметр байсан байх гэсэн таамаглал байдаг.
Чулуун дээрх бичвэрүүдийн тайлал[засварлах | кодоор засварлах]
Розеттагийн чулууг олж, түүний бичвэрийг тайлахаас өмнө хэл судлаачид эртний Египет хэл, иероглифын бичгийн талаар ямар ч ойлголтгүй байсан. Фараоны удирдлагын хожуу үед иероглиф бичгийг ашиглах нь улам бүр цөөрч зөвхөн мэргэшсэн хүмүүс л ашиглах болсон бөгөөд 4-р зуунд цөөхөн египетчүүд иероглиф уншиж чаддаг байв. Ромын эзэн хаан I Теодосий -гийн зарлигаар 391 онд Христийн шашны бус бүх сүмүүдийг хаасны дараа хөшөө дурсгалын бичээсүүдэд иероглиф ашиглахаа больсон байна. Филэйгээс олдсон хамгийн сүүлчийн бичээс нь 396 оны 8-р сарын 24-ний өдөр байсан юм.
Францын дорно дахины судлаач Сильвестер де Саси (франц. Antoine Isaac, Baron Silvestre de Sacy [sasi]; 1758—1838), Шведийн дипломат Иохан Дэвид Акерблад (швед. Johan David Åkerblad, 1763—1819), Английн эрдэмтэн Томас Янг, Францын судлаач Жан-Франсуа Шамполлион (франц. Jean-François Champollion, 1790-1832), оросын хэл шинжлэлийн эрдэмтэн, египт судлаач, дипломат Иван Гульянов нар чулуун дээрх Египетийн бичвэрүүдийг тайлах ажлыг нэгэн зэрэг хийж байжээ.
1822 онд Жан-Франсуа Шамполлион Египетийн бичвэрүүдийг ойлгох түлхүүр болсон аргыг ашиглан иероглифийг тайлахад нээлт хийсэн байна. Энэ эрдэмтэн "Птолемей", "Клеопатра" гэсэн нэрсийг харуулсан зурган дээр дурдсан иероглифүүдийг уншиж чаджээ. Эртний хэлийг тайлах нь 1841 онд "Египет хэлний дүрэм" хэмээх бүтээл хэвлэгдсэний дараа олон нийтэд ил болсон. Жан-Франсуа Шамполлионы нээлт Египетийн иероглиф бичгийг цаашид идэвхтэй судлахад томоохон түлхэц өгсөн байна.