Сүмо

Сүмо (япон. 相撲) - Японы үндэсний спортын төрөл бөгөөд Японоос гарал бүхий дугуй тойрог дотор хоёр бөх барилдаж хүчээ үздэг тулааны нэгэн урлаг юм. Мэргэжлийн сүмо нь японд "оозүмо" гэгддэг. Япон хэлэнд хоорондоо золгон барилддаг тулааны урлагийг "сүмо" гэх ба "Үдэ сүмо - Гар барилдаан", "Аши сүмо - Хөл барилдаан", "Юби сүмо - Хуруу барилдаан" гэж бий. Дэлхий дахинд сүмотой ижил төрлийн тулааны урлаг олон бий. Монгол бөх, Хятадын Шүайшао, Солонгосын Сырым, Окинава арлын Шима зэрэг юм.

Орчин үед сүмо бөх нь мэргэжлийн болон сонирхогчдын гэж хоёр хуваагддаг байна. Мэргэжлийн сүмо бөх нь зөвхөн Японд байдаг бусад орнуудад зөвхөн сонирхогчдын сүмо бөх байдаг байна.

Өнөө үеийн мэргэжлийн сүмо бөх нь спорт, тулааны урлаг, шоу, уламжлал болон бизнесийн үйл ажиллагааг нэгтгэдэг байна.

Сүмогийн түүх

Мэргэжлийн сүмогийн түүхийн тухай О-зүмо эндээс уншина уу.

Сүмо бөхийн уламжлал эрт дээр үеэс эхтэй тул барилдаан бүрийг олон тооны зан үйлтэй байдаг ажээ.

Эртний үеийн сүмо

Сүмо анх үүссэн үе нь маш эртний үе юм. Японы тооллын Кобүн эрин(МТ 3-р зууны дунд - 6-р зуун төгсгөл)ий үед хийгдсэн (Ханива, Сүэки, Догүү зэрэг) шавар эдлэл болон баримлууд дээр сүмогийн дүрс, зураглалууд байдаг.

"Кожики" хэмээх Японы түүхийн зохиолын оршил хэсэг болох "Японы домог"-т Такэмиказүчи Такэминаката хэмээх 2 бурхан хоорондоо хүчээ үзэж буй зураг бий. Энэ нь сүмогийн үүсэл болсон гэгддэг.
Нара эринд зохиогдсон "Зууны японы бичиг" хэмээх түүхийн ботиос үзэхэд, бурхад биш хүмүүс хоорондын хамгийн эртний барилдааныг Сүйнин хааны тооллын 7 он(Манай тооллын өмнөх 22 он)д болсон Номино Сүкүнэ болон Таймано Кэхая 2-н барилдаан гэж бичжээ. Энд "Сүкүнэ нь Кэхаяг "Хөл мэх"-р хаяхдаа нурууны ясыг нь хугалан хороосон" хэмээн бичсэн байдаг. Мэдээж одоогийн сүмогоос ялгаатай тулааны урлаг байсан нь ойлгомжтой. Мөн энэхүү барилдааныг жүдогийн эхлэл байсан ч гэх нь бий. Сүкүнэг сүмог эхлүүлсэн өвөг дээдэс хэмээн шүтсээр ирсэн.
"Эртний бичиг"-ийн Сүйнин хааны бичээст анхлан сүмогийн тамирчныг "Рикиши - Хүчтэн" хэмээх хэллэгийг хэрэглэсэн байна.

Дээрх түүхий ботиудад Кэйко хааны тооллын 40 онд (МТ 110 он) Ямато Такэрүномикото нь Яматонокүни(Одоогийн Нара аймаг)-н Ибүки хэмээх уулын бурхныг нүцгэн гараараа буулгаж авахаар зэр зэвсгээ орхин явсан тухай бичсэн байдаг.

"Зууны японы бичиг"-т, Юүрякү хааны тооллын 13 оны (469 он) намар 9 сард Юүрякү хааны тушаалаар Үнэмэ буюу хааны ордны үйлчлэгч 2 эмэгтэйд фүндоши буюу тухайн үеийн эрэгтэй хүний дотуур өмдийг өмсүүлэн өөрсдийгөө магтан ярих Инабэно Манэгийн урд сүмогоор барилдуулсан байна.
"Зууны японы бичиг"-н Коокёкү хааны тооллын 1-р он (642 он)д бичсэнчлэн Хякүсай улсын Хааны овгийнхныг хамгаалах цэрэгт хүн шалгаж элсүүлэхийн тулд залуу цэргүүдийг сүмогоор барилдуулж байжээ.

Нара болон Хэйан эрин

"Ман Ёо Шюү" хэмээх Японы эртний дууны дээжисийн 5-р ботьд 730 он болон 731 оны сүмо барилдаж байсан тухай тэмдэглэл бий.
Шёомү эзэн хаан (724 он - 749 он) нь газар нутаг бүрийн тосгодоос сүмо барилддаг хүмүүсийг хүчээр цуглуулах зарлиг гарган, жил бүрийн 7 сарын 7-ны оройн ёслолын үед сүмо барилдуулж байхаар болжээ.
Хэйан эрины үед сүмо нь хааны ордны дотор чухал байр суурь эзлэх ёслол болжээ.
Хааны ордон дахь сүмогоос гадна жирийн иргэдийн дунд ч сүмо дэлгэрч, "Шорооны сүмо" "Өвсний сүмо" гэж нэрлэж байжээ. Түүнээс гадна самүрай нар нь бие бялдар болон сэтгэл зүйн хатуужил олох бялдаржуулах урлаг болгон сүмогоор хичээллэж байжээ. Мөн "Бурхны сүмо" гэж байсан нь газар тариалан эрхлэгч ардууд үр тариа арвин хураахыг бэлэгшээж сүмо барилдан ёсолдог байжээ.

Камакүра болон Мүромачигийн эрин

Камакүрагийн эрингийн үед Минамотоно Ёримото нь сүмог хөхиүлэн дэмжиж байв.
Мүромачигийн эринээс өмнө нь энгийн хувцастайгаар сүмо барилдаж байжээ. Мөн "дохё" буюу тусгай дэвжээгүй байсан байна.
Сэнгокү эринд Ода Нобүнага нь сүмог хөхиүлэн дэмжиж, анхлан "дохё" дээр барилдах саналыг гаргаж байжээ.

Сэнгокү болон Эдо эринээс хойш

Эдо эрингээс сүмо нь мэргэжлийн ажил болон хөгжжээ. Нарийн мэдээллийг Мэргэжлийн сүмо сэдвээс уншина уу.
Шёовагийн 11 оны 6 сард, тухайн үеийн бага сургуульд сүмо нь албан ёсны хичээл болж орж эхэлсэн.
Эдо эринээс Дэлхийн 2-р дайн хүртэл эмэгтэй сүмо байсан. Ойрын хэдэн жилд сонирхогчдын эмэгтэй сүмо буюу "Шинэ сүмо" нь дэлгэрч байгаа.

Сүмогийн нэршлүүдийн тухай

"Сүмо" гэдэг үг нь эртний "сүмахи" гэдгээс "сүмафү" болж, дараа нь "сүмо" болжээ.
Мөн сүмо нь "тэгой" гэж нүцгэн гараараа тулалдах гэсэн утгатай үгээр илэрхийлж байжээ.
Мэргэжлийн сүмогийн тамирчныг японоор "рикиши", "сүмотори" гэж нэрлэдэг. Энгийн ярианд бол "О сүмо сан", монголчууд бол сүмочин, сүмо бөх гэж нэрлэх нь их.

Сүмо бөхийн барилдаааны тухай

4.55 метр диаметртэй дугуй хэлбэртэй дэвжээ буюу "дохё" дээр сүмогийн өмсгөл болох маваши өмсөн барилдана. Дэвжээнээс гарах болон өвдөгнөөс дээш биеийн хэсэг нь дэвжээнд хүрсэн нь ялагддаг. Хориотой мэх хийсэн тохиолдолд "гёожи" буюу засуул нь шийднэ.
Хориотой мэхийг дүрэмчлэн тогтоохоос өмнө бол Чичих, цохих, өшиглөх нь хориотой байжээ.

Энгийн барилдаан нь дараах дараалалтайгаар явагддаг.

Шикири

Дугуй хэлбэртэй дэвжээ рүү орж хоорондоо нилээн холхон зогсож нүүр нүүрээ харалцдан, хагас сууж атгасан гараа "шикири сэн" буюу бэлтгэлийн зураасанд хүргэнэ. Үүнийг "Шикири" гэдэг. Хэдэн ч удаа хийж болох ч, ихэнхдээ цагийн хязгаар тогтоосон байдаг.

Барилдааны Тачиай

Атгасан гараа дэвжээнд хүрсэн байдалтайгаар 2 сүмочин нь харц тулгарсан үедээ зэрэг босч барилдаан эхэлдэг (Тачиай гэдэг нь японоор нийлж босох утгатай гэсэн үг). Үүнийг "тачиай" гэнэ.
Тачиай нь дэлхий бусад оронд байдаггүй, японы онцлог бүхий арга юм. 2 тал нь хоорондоо ямар нэг дохио зангаагүйгээр эхэлдэгт байгаа юм. "Шикири"г хэд хэдэн удаа хийх хооронд 2 сүмочин нь хоёулаа барилдахаар шийдсэн үедээ л босдог ба засуул нь ихэнх спортод байдагчлан тэмцээн эхэлснийг зарлах биш магадлах л үүрэгтэй юм.
Сүмогийн рикиши нь нас, өндөр, жин харгалзахгүйгээр хоорондоо барилддаг.

Сүмогийн дайрах/довтолгоо мэх

Зайнаас бие биеэ гараа түлхэх болон зайлж цохих гэх мэт олон мэх байдаг. Монгол бөхийн сэрвүү барьцнаас хийдэг ихэнх мэх дээр түлхэх мэх хэрэглэн давуу барьц байрлал олж авахыг зорино.
"Маваши"-гаас барилцан (золгож) хоорондоо мэх хийлцэнэ.

Мэхийн төрөл

Шидэх, хөл болон гараар этэх, мурих, эрүүдэх (投げ・掛け・反り・捻り) төрлийн мэхүүд голлоно.
1928 оны 1 сарын 12-ноос эхлэн NHK нь радиооор сүмогийн тэмцээнийг шууд дамжуулж эхэлжээ. Үүнтэй холбогдуулан нэг барилдаан дахь цагийн хязгаарыг тогтоосон байна. Макүүчи нь 10 мин, Жүрёо 7 мин гэж тогтоожээ. Үүнээс өмнө бол тачиай нь толгойгоо нийлүүлсэн байдлаас эхлэн, цагийн хязгааргүй барилдаж байжээ.

Сүмогийн зэрэг

Японы сүмогийн холбоо нь зэрэглэл тогтоодог. Нэгдүгээр данаас дээс зэрэглэлийн хүн хар маваши бүслэх эрхтэй байдаг.

Сүмогийн хэллэгүүд

Гол өгүүлэл: Сүмогийн хэллэгүүд

Сүмо дахь монголчууд

Сүмогийн дээд зиндаанд хамгийн анх 2002 онд ёкозүна Асашёорюү Долгорсүрэнгийн Дагвадорж түрүүлснээс 2024 он хүртэл 10 монгол бөх 100 түрүү авчээ. Тухайлбал,

Хакүхо Мөнхбатын Даваажаргал-45,
Асашёорюү Долгорсүрэнгийн Дагвадорж 25,
Харүмафүжи Даваанямын Бямбадорж 9,
Тэрүнофүжи Гантулгын Ган-Эрдэнэ 8,
Какирюү Мангалжавын Ананд (6),
Тамаваши Батжаргалын Мөнх-Оргил (2),
Киришима Бямбачулууны Лхагвасүрэн (2),
Кекүтэнхо Нямжавын Цэвэгням (1),
Ичиножёо Алтанхуягийн Ичинноров (1),
Хошёорюү Сугаррагчаагийн Бямбасүрэн (2) түрүүлсэн байна.

Сүмо болон Японы цагаач иргэд

Сүмо нь цагаач иргэдтэй хамт Бразилд очиж, улмаар Өмнөд Америкт дэлгэрсэн.

Бразилд сүмогийн анхны тэмцээн 1914 оны 8 сарын 31-нд Сан-Паулуд зохиогдож байжээ.

Сүмо бөхийн ордон

Токио хот дахь Рёогокү Кокүгикан бол Японы сүмогийн төв юм. Одоогийн сүмогийн ордон 1985 онд баригдсан ч Кокүгикан сүмогийн ордон нь 100 гаруй жилийн түүхтэй. Энэ нэрийг анх 1909 онд Рёгокү Экойн сүмийн газар талбайд барьсан сүмогийн дэвжээг ашиглаж байжээ. Эдогийн үед сүмогийн тэмцээнээс олсон орлогыг нийтийн хэрэгцээнд (сүм сүм барих, засварлах гэх мэт) зарцуулдаг байсан. Эхэндээ тэмцээнүүд Курамаэ-Хачиман, Фукагава Хачиман, Шиба-Жинмей сүмүүдэд зохион байгуулагддаг байсан бол 18-р зууны сүүлчээс Рёгоку-Экоин сүмийн нутаг дэвсгэрт зохион байгуулагдаж эхэлсэн. Анхны тэмцээн 1768 онд энд зохиогдсон бөгөөд 1833 оны 10-р сараас эхлэн Рёогокү-Экойн сүмогийн хавар, намрын тогтмол тэмцээн жил бүр хоёр удаа болдог байнгын газар болжээ. Экойн сүм дэх анхны Кокугикан байсан газарт дурсгалын чулуу босгосон (1935). Өнгөрсөн үеийн сүмочдын дурсгалд зориулан босгосон энэхүү дурсгалын цогцолбор нь Японы уламжлалт сүмо бөхийн урлагийг эзэмшихийг хүссэн залуу бөхчүүдийн залбирдаг газар болжээ.

Сүмо бөхийн аваргууд /Ёкозуна/

№	Сикона	(япон хэлээр)	төрсөн газар	эхэлсэн	дуссан
1	Акаси Сиганосукэ	明石志賀之助	Уцуномия?	орчим. 1624?	орчим. 1649?
2	Аягава Городзи	綾川五郎次	Тотиги?	орчим. 1749?	орчим. 1765?
3	Маруяма Гондзаэмон	丸山権太左衛門	Мияги	1749	1749
4	Таникадзэ Кадзиносукэ	谷風　梶之助	Мияги	1789	1794
5	Оногава Кисабуро	小野川　喜三郎	Сига	1789	1797
6	Ономацу Мидориносукэ	阿武松　緑之助	Ишикава	1828	1835
7	Инадзума Райгоро	稲妻　雷五郎	Ибараки	1830	1839
8	Сирануй Дакуэмон	不知火　諾右衛門	Кумамото	1840	1844
9	Хидэнояма Райгоро	秀の山雷五郎	Мияги	1847	1850
10	Унрю Кюкити	雲龍久吉	Фукуока	1861	1865
11	Сирануй Коэмон	不知火光右衛門	Кумамото	1863	1869
12	Дзиммаку Кюгоро	陣幕久五郎	Симано	1867	1867
13	Кимэндзан Танигоро	鬼面山谷五郎	Гифу	1869	1870
14	Сакайгава Намиэмон	境川浪右衛門	Тиба	1877	1881
15	Умэгатани Тотаро I	梅ケ谷藤太郎	Фукуока	1884	1885
16	Нисиноми Кадзиро I	西ノ海　嘉治郎(初代)	Кагосима	1890	1896
17	Конисики Ясокити I	小錦八十吉	Тиба	1896	1901
18	Одзуцу Манъэмон	大砲万右衛門	Мияги	1901	1908
19	Хитатияма Таниэмон	常陸山谷右衛門	Ибараки	1903	1914
20	Умэгатани Тотаро II	梅ヶ谷藤太郎(二代目)	Тояма	1903	1915
21	Вакасима Гонсиро	若島権四郎	Тиба	1905	1907
22	Татияма Минээмон	太刀山峰右衛門	Тояма	1911	1918
23	Окидо Мориэмон	大木戸森右衛門	Хёго	1912	1914
24	Отори Танигоро	鳳谷五郎	Тиба	1915	1920
25	Нисиноми Кадзиро II	西ノ海嘉治郎(二代目)	Кагошима	1916	1918
26	Онисини Уитиро	大錦卯一郎	Осака	1917	1923
27	Тотигияма Мория	栃木山守也	Тотиги	1918	1925
28	Онисики Дайгоро	大錦大五郎	Айти	1918	1922
29	Миягияма Фукумацу	宮城山福松	Иватэ	1922	1931
30	Нисиноуми Кадзиро III	西ノ海嘉治郎(三代目)	Кагосима	1923	1928
31	Цунэнохана Канъити	常ノ花寛市	Окаяма	1924	1930
32	Таманисики Санъэмон	玉錦三右衛門	Коти	1932	1938
33	Мусасияма Такэси	武蔵山武	Канагава	1935	1939
34	Минаногава Тодзо	男女ノ川登三	Ибараки	1936	1942
35	Футабаяма Сададзи	双葉山定次	Ойта	1937	1945
36	Хагурояма Масадзи	羽黒山政司	Наканокути, Ниигата	1941	1953
37	Акиноуми Сэцуо	安藝ノ海節男	Хирошима	1942	1946
38	Тэрукуни Мандзо	照國万蔵	Акита	1942	1953
39	Маэдаяма Иэгоро	前田山英五郎	Эхимэ	1947	1949
40	Адзумафудзи Кинъити	東富士欽壱	Токио	1948	1954
41	Тиёнояма Масанобу	千代の山雅信	Хоккайдо	1951	1959
42	Кагамисато Киёдзи	鏡里喜代治	Аомори	1953	1958
43	Ёсибаяма Дзюнносукэ	吉葉山潤之輔	Хоккайдо	1954	1958
44	Тотинисики Киётака	栃錦清隆	Токио	1954	1960
45	Ваканохана (I) Кандзи	若乃花幹士(初代)	Аомори	1958	1962
46	Асасио Таро III	朝潮太郎	Хёго	1959	1962
47	Касивадо Цуёси	柏戸剛	Ямагата	1961	1969
48	Тайхо Коки	大鵬幸喜	Сикука, Өмнөд Сахалин	1961	1971
49	Тотиноми Тэруёси	栃ノ海晃嘉	Аомори	1964	1966
50	Саданояма Шиммацу	佐田の山晋松	Нагасаки	1965	1968
51	Таманоуми Масахиро	玉の海正洋	Айти	1970	1971
52	Китанофүжи Кацуаки	北の富士勝昭	Хоккайдо	1970	1974
53	Котодзакура Масакацу	琴櫻傑将	Тоттори	1973	1974
54	Вазима Хироши	輪島大士	Ишикава	1973	1981
55	Китаноуми Тосимицу	北の湖敏満	Хоккайдо	1974	1985
56	Ваканохана (II) Кандзи	若乃花幹士(二代目)	Аомори	1978	1983
57	Миэноуми Цуёси	三重ノ海剛司	Миэ	1979	1980
58	Тиёнофудзи Мицугу	千代の富士貢	Хоккайдо	1981	1991
59	Таканосато Тосихидэ	隆の里俊英	Аомори	1983	1986
60	Футахагуро Кодзи	双羽黒光司	Миэ	1986	1988
61	Хокутоуми Нобуёси	北勝海信芳	Хоккайдо	1987	1992
62	Онокуни Ясуси	大乃国康	Хоккайдо	1987	1991
63	Асахифудзи Сэйя	旭富士正也	Аомори	1990	1992
64	Акэбоно Таро	曙太郎	Хавай, АНУ	1993	2001
65	Таканохана (II) Кодзи	貴乃花光司	Токио	1994	2003
66	Ваканохана (III) Масару	若乃花勝	Токио	1998	2000
67	Мусасимару Коё	武蔵丸光洋	Хавай, АНУ	1999	2003
68	Долгорсүрэнгийн Дагвадорж	朝青龍明徳	Улаанбаатар, Монгол	2003	2010
69	Хакүхо Мөнхбатын Даваажаргал	白鵬翔	Улаанбаатар, Монгол	2007	2021
70	Даваанямын Бямбадорж	日馬富士公平	Улаанбаатар, Монгол	2012	2017
71	Мангалжавын Ананд	鶴竜力三郎	Сүхбаатар, Монгол	2014	2021
72	Кисэносато Ютака	稀勢の里寛	Ибараки	2017	2019
73	Гантулгын Ган-Эрдэнэ	照ノ富士　春雄	Улаанбаатар, Монгол	2021	2025
74	Сугаррагчаагийн Бямбасүрэн	豊昇龍智勝	Улаанбаатар, Монгол	2025	өнөө хүртэл

Мөн үзэх

Sumo World Championships