Үндэсний бөх


Бөх нь Монголд олон зууны үүдэлтэй үндэсний спортын нэг юм.
Түүх
[засварлах | кодоор засварлах]Дундговь аймгийн Өлзийт сумын Дэл хөнжлийн ууланд монгол бөхийн барилдаанаар наадам хийж байсан хадны зураг олдсон байна. Энэ зураг хүрлийн үеийн дурсгалд холбогдож байгаагаас үзэхэд 7,000- 11,000 жилийн өмнөх үед хамаарах ба хамгийн багаар бодоход 7,000 жилийн өмнө монгол бөх байсан гэсэн үг юм.
Мэх
[засварлах | кодоор засварлах]Монгол бөхийн мэхний талаар эрдэмтэн судлаач нар янз янзаар бичдэг бөгөөд хамгийн багаар бодоход үндсэн 45 мэхтэй байдаг:
|
|
|
|
|
зэрэг байх ба нарийн ялгамжаат хувилбарын тоо гэвэл барагдашгүй олон байна. Зарим баримтад 666 мэхтэй ч гэж дурддаг. Мэхийг бас дан мэх, давхар мэх, угсраа мэх, хариулт мэх гэж ангилдаг.
Цол
[засварлах | кодоор засварлах]Монгол бөхийн цол нь одоогийн мэдэгдэж байгаагаар ойролцоогоор 1,600-гаад жилийн түүхтэй ажээ.
11-р зууны сүүлчээс эхлэн бөхчүүдэд харцага, бүргэд, гарьд, шонхор зэрэг жигүүртэн амьтны нэрээр, 12-р зууны дунд үеэс тулгат, шандас гэдэг цол нэмэгдэн олгогдож байжээ. 13-р зууны дундаас одоогийн хэрэглэж байгаа начин заан, арслан аварга зэрэг нэрээр наадамд шөвгөрсөн бөхчүүдэд цол олгох болжээ.
2005 онд батлагдсан Үндэсний баяр наадмын тухай хуулиар Улсын наадамд 5 давбал Улсын начин, 6 давбал Улсын харцага, 7 давбал Улсын заан, 8 давбал Улсын гарьд, 9 давбал Улсын арслан, 10 давбал (Тэгш ойгоор) Улсын аварга, Улсын Арслан цолтон түрүүлбэл эсхүл 9 давбал Улсын аварга, Улсын Аварга цолтон түрүүлбэл Даян аварга, Улсын Даян Аварга цолтон түрүүлбэл Дархан аварга цол олгодог болсон. Мөн аймгийн наадамд 5 давбал Аймгийн начин, 6 давбал Аймгийн харцага, 7 давбал Аймгийн заан, 8 ба түүнээс дээш давбал Аймгийн арслан, Аймгийн арслан цолтон түрүүлбэл Аймгийн хурц арслан цол олгоно.
Цолны чимэг
[засварлах | кодоор засварлах]Монгол бөхийн цолны чимэг нь 18-р зууны үед үүссэн бөгөөд Монгол бөхийн хөгжлийн явцад ижил цолтнууд ихэд олширсноор тэдгээрийг хооронд нь ялган амжилтаар нь дээрээс нь доош эрэмбэлж, хөгжлийнхөө эхний шатанд тухайн бөхийн чанаруудыг харгалзан олгож эхэлжээ.
Тухайлбал:
Улсын начин дахин 5 давж начин цолоон баталвал "өсөх идэр начин", Улсын харцага дахин 6 давж харцага цолоон баталвал "үнэн зоригт харцага", Улсын заан дахин 7 давж заан цолоон баталвал "саруул сайжрах заан", Улсын гарьд цолтон дахин 8 давж гарьд цолоон баталвал "үлэмж бадрах гарьд".. чимэгийг тус бүр авч, цол ижил ч чимэггүй бөхчүүдийнхээ хамгийн дээр бичигддэг байна.
Бөхийн өмсгөл
[засварлах | кодоор засварлах]Монгол бөхийн зодог нь цэнхэр байдаг нь өнгөний хувьд мөнх хөх тэнгэрийг бэлгэдэж улаан шуудаг нь Монгол бөхийн гал голомт тасрахгүй үргэлжид бадамлаж байхыг бэлгэджээ. Түүхийн зарим үед монгол бөхийн зодог шуудаг нь шашны янз бүрийн номлол бэлгэдлийн тогтолцооны өөр өөр хэв шинжээс хамаарч харьцангуй ондоо өнгөөр хийгдэж ашиглагдаж байсан байна.
1921 оноос улаан зодог, хөх шуудгийг хэрэглэх болсон нь хувьсгалт үзэл санааг дээдлэх үйл болон тайлбарлагдаж эрхэмлэгдэх болжээ.
Мөн өөрөөр тайлбарлавал:
Монгол бөхийн өмсгөл нь Монгол улсын үндэсний бөхийн сүр жавхааг илтэн харуулсан гоо үзэмж, төгс утга бүхий эдлэл юм. Өмсгөл нь барилдааны эрхэм ёсыг гүйцэтгэх мэхийн барьц хангах бөхчүүдийн хүдэр бие галбирыг харуулах барилдааны арга бүхий бүтээлийн нэг төдийгүй, барилдаагүй цагт өнгийг нь дотор нь хийж эвхэн хүндэтгэлтэй байранд нандигнан хадгалдаг жамтай. Монгол бөхийн өмсгөлд, дөрвөн талт жанжин малгай, зодог шуудаг, нөмрөг, ээтэн хоншоортой монгол гутал орно.Мөн Монгол бөхийн зодог шуудагийг ёс жудагтай гамтай хэрэглэнэ ширээсэн оёдлоор оёно
Алдар цолтой бөхчүүд
[засварлах | кодоор засварлах]1921 оноос хойш буюу орчин цагт хамгийн өндөр амжилт үзүүлсэн тамирчин бол Дархан аварга Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ бөгөөд улсын баяр наадамд нийт 11, мөн Монголын Нууц Товчооны 750 жилийн ойн даншигт түрүүлсэн амжилт үзүүлжээ. Дархан аваргууд болох Хорлоогийн Баянмөнх 10 түрүү, Бадамдоригийн Түвдэндорж 7 түрүү, Жигжидийн Мөнхбат 6 түрүү, Дарийн Дамдин 5 түрүү, Дашдоржийн Цэрэнтогтох нар 4 түрүү, мөн дархан аварга Гэлэгжамцын Өсөхбаяр 4 түрүү, бас монгол улсын 10 дахь дархан аварга Намсрайжавын Батсуурь 4 түрүү, дархан аварга Агваансамдангийн Сүхбат 3 түрүү авсан өндөр амжилтуудыг үзүүлжээ.
1990 оноос хойших улсын наадмын тойм
[засварлах | кодоор засварлах]Мөн үзэх
[засварлах | кодоор засварлах]- Үндэсний их баяр наадмын бөхийн барилдааны жагсаалт
- Дархан аварга
- Даян аварга
- Далай аварга
- Улсын аварга
- Улсын арслан
- Улсын заан
- Улсын гарьд
- Улсын харцага
- Улсын начин
Цахим холбоос
[засварлах | кодоор засварлах]