Хааны бичсэн Манж-Монгол-Хятад үгийн 3 зүйлийн аялгуу нийлсэн толь бичиг
Хааны бичсэн манж монгол хятад үсгийн 3 зүйлийн аялгуу нийлсэн толь бичиг (хятадаар:御制满洲蒙古汉字三合切音清文鉴; пиньинь галиг:Yù zhì mǎnzhōu ménggǔ hànzì sān héqiè yīn qīngwén jiàn) нь 1780 онд Манжийн Тэнгэрийн тэтгэсэн хааны үед бичигдэж дууссан толь бичиг юм. Үүнээс өмнө Манжийн засгийн газраас Манж-Хятад хэлний толь бичиг зохиоход түлхүү анхаарч байсан бол дараа нь нэмж Манж-Монгол-Хятад хэлний толь бичиг зохиосон нь энэ юм. Тус тольд эзэн хаан өөрийн биеэр оршил бичиж өгсөн байдаг.
Оршил[засварлах | кодоор засварлах]
Урьд тогтоосон манж үгний толь бичгийг хэдийн оршил бичиж явуулбай. Жич үсгийн аяыг утгачлан сайшаах таарахуйг дэмий л хоронт явуулж, газар газрын үгийг мөшгин тайлбарлаж, хятад үгийг ая дагаж нийлүүлсэн тэргүүтэн, элдэв жигтэйг хичээн шүүмжилэхүйг чамлан бичсэнийг нь бас ч хэдийн тодорхойлон ялгаж хэлжээ. Одоо гурван зүйлийн аялгуу нийлсэн толь бичиг үйлдэж бүтсэн учирт, хэрэгт оролдсон сайдууд оршил зохиохуйг гуйжухуй. Урьд зохиосон оршил буй тул, одоо бас дахиж зохиохыг ятгамуй. Тийм боловч, нэмж тогтоосон толь бичигт, гагц манж үг хятад үг буй, ер монгол үг үгүй. Энэ бичигт монгол үгийг хамтаар оруулсан тулд, гаргаваас үл болмой.↵
Дайчин улс Тайзу хаан, Тайзун хааны цагаас нааш, цагаан хэрмийн ар буй агч олон Монгол аймаг, үе улиран түшмэл болж удсан бөгөөтөл энэ цагт хүрч ирээд, Халх, Хөх нуур, жич Зүүнгарын Дөрвөн Ойрадаас эхлэн урьд хожид бүрнээ орж ирээд монголчууд нэг хүн ч миний албат эс болсонгүй болжухай. Олон аймгийн үг дуун аялгуу хэдий хатуу зөөлөн өчүүхэн төдий ялгавар буй боловч, их төлөв нь нэг буюу. Даруй манж үг болтугай монгол үгээс хэдий өөр боловч, бас ч зарим нэг хоёр адилшуу буй амой. ↵Би сууринд суусан анхан цагт олон гадаад монгол засгуудыг жил бүр мөргөхөөр ирэмүй. Түүний үгийг эс ухваас үл болмой хэмээн даруй монгол үг суран хэдэн жил болсонгүйд бүрнээ чадав. Одоо түүний гүн нарийн аялгууг гүйцэд мэдвэй. Улмаар тангуд үг ийгээд жич хотон үгийг бас ч хамтаар сурав, цөм чаджээ. Хэрэг шийтгэсний чөлөөнд ... сэргээж болох бөгөөд, бас дотоод дахь газрын зан санааг нийлүүлж болсны тулд, түүнээс дэлхий дахины үг түмэн зүйл буй боловч, дэлхий дахины ёсоны нэгийг мэджээ.↵
Тэнгэрийг үл сүслэн газрыг үл гишигхэн бээр үгүй. Зөвийг үл зөвшөө бурууг үл буруушаасан бээр үгүй. Эзэн дээд юүгээн үл эрхэмлэн, эцэг эх юүгээн үл ачлагсад бээр үгүй. Сайн хүнийг үл сайшаан, муу хүнийг үл жигссэн бээр үгүй. Тэр мэт хятад үг аялгууг бичиг үсгийн дотор дэмий л мушгин өөрийнхийг нь зөвшөөн бусдыг нь буруушаах нь адилыг нь дээдчилж, өөрийг нь доромжлох нь тиймийн явдал адилтгаваас толгойгоо огторгуй зүг хандаж, нулимах лугаа адил.↵
Иймийн тул урьд Айсин улс, Юань улсын хятад үсгийн судар үгийг нийлүүлэн залруулаад тайлбар бичиг зохио хэмээн зарлиг буулгав. Бас баруун газрын утга ерөнхийн тэмдэглэл бичгийг үйлдсэн ану цөм энэ санаа болой. Тийн хэмээвч миний бас санах нь Айсин улс, Юань улсын хятад үсгийн судар бичгийг үйлдэх хятад ардын дэмий л зохиосон явдлыг бас буруушаах явдалгүй. ... тэдний адил аймаг хүн бөгөөд, харин ч Жао улсын хүн Чинь улсын хүнийг хамаагүй булхаж үзсэн лүгээ адил, үг буй бөгөөтөл тэдний аймаг бусыг нь юун өгүүлтэл буй. Тэдний манж, монгол үг үсэг аялгуу жрмыг тун үл ухахуйг нь бас юун өгүүлэх буй. Ийм тулд мянган жил түмэн үеийн хойно бидний энэ бичгийг үл ухах хятадууд бас Айсин улс, Юань улсын хятад үсгийн судар бичгийг үйлдэх ард лугаа адил болохуйг юун болзоо буй. Урьд зохиосон нэмж тогтоосон манж үгний толь бичигт оршилыг хамтаар талбиад нийлүүлэн үзэхүйд, тэр журам нэн харилцан тодорхойлвоос болох буй.↵
Тэнгэрийн тэтгэсэний 45-р он хаврын тэргүүн сарын 11-нээ
Бүтэц[засварлах | кодоор засварлах]
Тус толь бичиг нь 21.2х16.1 см хэмжээтэй нийт 31 дэвтэр, 36 зүйл, 288 анги 13870 үгийг багтаасан бүтээл юм.
- 1-р дэвтэр оршил
- 2-р дэвтэр тэнгэрийн зүйл, 7 анги
- 3-р дэвтэр цаг улиралын зүйл, 9 анги
- 4-р дэвтэр газрын зүйл, 14 анги
- 5-р дэвтэр мөчих сонгох зүйл, засгийн хураангуй 13 анги
- 6-р дэвтэр ёслолын хураангуй 8 зүйл 9 анги
- 7-р дэвтэр зовлон бэлэвсрэл, өсөх шүүрдэх
- 8-р дэвтэр цэргийн гүнгийн хураангуй тэргүүн хэсэг
- 9-р дэвтэр цэргийн гүнгийн хураангуй дэд хэсэг
- 10-р дэвтэр хүний хураангуй тэргүүн хэсэг
- 11-р дэвтэр хүний хураангуй дэд хэсэг
- 12-р дэвтэр хүний хураангуй гутгаар хэсэг
- 13-р дэвтэр хүний хураангуй дөтгөөр хэсэг
- 14-р дэвтэр хүний хураангуй тавдугаар хэсэг
- 15-р дэвтэр хүний хураангуй зургаадугаар хэсэг
- 16-р дэвтэр хүний хураангуй долоодугаар хэсэг
- 17-р дэвтэр хүний хураангуй наймдугаар хэсэг
- 18-р дэвтэр хүний хураангуй есдүгээр хэсэг
- 19-р дэвтэр хуушаан бумба, гайхамшиг жигтэй эмч, бөө, уран чадал, суух оршихуй
- 20-р дэвтэр өрх хөрөнгө тэргүүн хэсэг
- 21-р дэвтэр өрх хөрөнгө дэд хэсэг
- 22-р дэвтэр гал утаа, торго бөс
- 23-р дэвтэр хувцас чимэг
- 24-р дэвтэр сав юмс
- 25-р дэвтэр үйлдэх хийх, онгоц тэргэ сүйх
- 26-р дэвтэр идэх юмс тэргүүн хэсэг
- 27-р дэвтэр идэх юмс дэд хэсэг
- 28-р дэвтэр өвс мод цэцэгс
- 29-р дэвтэр шувуу бялзуухай
- 30-р дэвтэр гөрөөс, мал тэжээвэр, тэнгэр хайрст, хавтаст хорхой
- 31-р дэвтэр мал тэжээвэр дэд хэсэг