Улаанбаатар хуудасны эх кодыг харах

{{short description|Монголын хамгийн том болон нийслэл хот}}
{{Инфобокс суурин
| name               = Улаанбаатар
| official_name      = 
| other_name         = 
| native_name        = {{MongolUnicode|ᠤᠯᠠᠭᠠᠨᠪᠠᠭᠠᠲᠤᠷ}}{{efn|Галиглавал ''Улаганбагатур''.}}
| native_name_lang   = mn
| nickname           = УБ, Нийслэл, Хот 
| settlement_type    = [[Нийслэл]] хот<!--such as Town, Village, City, Borough etc.-->
| total_type         = <!-- to set a non-standard label for total area and population rows -->
| translit_lang1     = 
| translit_lang1_type = 
| translit_lang1_info = 
| translit_lang1_type1 = 
| translit_lang1_info1 = 
| motto = <!-- images, nickname, motto -->
| image_skyline      = {{multiple image 
 | perrow      = 1/2/2/1
 | border      = infobox
 | total_width = 300
 | caption_align = center
 | image1      = UB downtown.jpg
 | caption1    = [[Сүхбаатарын талбай]]тай хотын төв
 | image2      = Gandan Monastery (11441297153).jpg
 | caption2    = [[Гандантэгчэнлин хийд|Гандан]]
 | image3      = Choijin Lama Temple Museum.jpg
 | caption3    = [[Чойжин ламын сүм музей|Чойжин Ламын сүм]]
 | image4      = Ger District.jpg
 | caption4    = [[Гэр хороолол]]
 | image5      = Ulaanbaatar, Mongolia (34712540843).jpg
 | caption5    = [[Угсармал байр|Угсармал]] барилгууд
 | image6      = Mongolian_National_University.jpg
 | caption6    = [[Монгол Улсын Их Сургууль]]
 | color       = white
}}
| imagesize          = 270px
| image_caption      = 
| image_flag         = File:Flag of Ulaanbaatar, Mongolia.svg
| flag_size          = 150px
| flag_link          = Улаанбаатарын далбаа
| image_seal         = 
| seal_size          = 
| image_shield       = File:Coat of arms of Ulaanbaatar, Mongolia.svg
| shield_size        = 
| shield_link        = Улаанбаатарын сүлд
| image_map = {{maplink|frame-width=270|frame=yes|plain=yes|type=shape|stroke-width=2|stroke-color=#000000|zoom=8|frame-lat=47.90|frame-long=107.05|id=Q23430|title=Ulanbataar}}
| image_map1         = Ulan Bator in Mongolia.svg
| map_caption1       = 
| pushpin_map        = Монгол#Ази
| pushpin_map_caption = [[Монгол]] дахь Улаанбаатарын байршил
| pushpin_relief     = 1
| subdivision_type   = Улс
| subdivision_name   = {{flag|Монгол}}
| subdivision_type1  = 
| subdivision_name1  = 
| subdivision_type2  = 
| subdivision_name2  = 
| subdivision_type3  = 
| subdivision_name3  = 
| subdivision_type4  = 
| subdivision_name4  = 
| government_type    = [[Зөвлөл-менежерийн засгийн газар|Хурал-Засаг дарга]]
| governing_body     = [[Нийслэлийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал]]
| leader_title       = [[Нийслэлийн Засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар xотын Захирагч]]
| leader_name        = [[Хишгээгийн Нямбаатар]] ([[Монгол Ардын Нам|МАН]])<ref>{{cite news |last1=Ш |first1=Чимэг |title=Шинэ хотын даргад боломж, хариуцлагыг нь үүрүүл! |url=https://news.mn/r/2364501/ |agency=News.mn |date=2020-10-26}}</ref>
| leader_title1      = 
| leader_name1       = 
| leader_title2      = 
| leader_name2       = 
| leader_title3      = 
| leader_name3       = 
| leader_title4      = 
| leader_name4       = 
| established_title  = Өргөө байгуулагдсан
| established_date   = 1639
| established_title2 = Одооны газарт төвхнөсөн
| established_date2  = 1778
| established_title3 = Монгол Улсын нийслэл
| established_date3  = 1912
| established_title3 = Улаанбаатар нэртэй болсон
| established_date3  = 1924
| area_magnitude     = 
| area_footnotes     = 
| area_total_km2     = 4704.4
| area_land_km2      = 
| area_water_km2     = 
| area_total_sq_mi   = 1816.3
| area_water_percent = 
| area_urban_km2     = 
| area_metro_km2     = 
| population_as_of   = 2023
| population_footnotes = 
| population_note    = 
| population_total   = {{increase}} 1,640,781
| population_density_km2 = 311
| population_density_sq_mi = 807
| population_metro   = 
| population_density_metro_km2 = 
| population_urban   = 
| population_density_urban_km2 = 
| demographics_type2 = ДНБ
| demographics2_footnotes = <ref>{{Cite web|last=|first=|date=|title=ДОТООДЫН НИЙТ БҮТЭЭГДЭХҮҮН, бүс, аймаг, нийслэлээр|url=https://www.1212.mn/en/statistic/statcate/573052/table-view/DT_NSO_0500_007V1
|archive-url=|archive-date=|access-date=2023-12-06|publisher=
Статистикийн мэдээллийн нэгдсэн сан|website=www.1212.mn}}</ref>
| demographics2_title1 = Нийт
| demographics2_info1 = [[Төгрөг|₮]] 46,877 тэрбум<br />[[Америк доллар |$]] 13.52 тэрбум (2023)
| demographics2_title2 = Нэг хүнд ноогдох
| demographics2_info2 = [[Төгрөг|₮]] 28,570,122<br />[[Америк доллар |$]] 8243.49 (2023)
| blank_name_sec1    = [[Хүний хөгжлийн илтгэцүүр|ХХИ]] (2018)
| blank_info_sec1    = 0.810<ref>{{cite web |last1=Sub-national HDI |title=Area Database – Global Data Lab |url=https://globaldatalab.org/shdi/shdi/MNG/?levels=1%2B4&interpolation=0&extrapolation=0&nearest_real=0&years=2018 |website=hdi.globaldatalab.org |language=en}}</ref> – <span style="color:#090;">маш өндөр</span>
| timezone           = H
| utc_offset         = +08:00
| coordinates        = {{coord|47|55|13|N|106|55|02|E|region:MN|display=it}}
| elevation_footnotes = <!--for references: use <ref> </ref> tags-->
| elevation_m        = 1350
| elevation_ft       = 4429
| postal_code_type   = Шуудангийн код
| postal_code        = 210 xxx
| area_code          = +976 (0)11
| blank1_name_sec1   = Улсын бүртгэлийн дугаар
| blank1_info_sec1   = УБ, УН
| blank2_name_sec1   = [[ISO 3166-2]]
| blank2_info_sec1   = MN-1
| blank3_name_sec1   = 
| blank3_info_sec1   = 
| website            = {{URL|http://www.ulaanbaatar.mn/}}
}}
[[Файл:Ulaanbaatar city Mongolia.ogv|thumb|right|300px|Улаанбаатар хотыг Зайсан толгой дээрээс харах]]

'''Улаанбаатар''' ({{юникодмонгол|ᠤᠯᠠᠭᠠᠨᠪᠠᠭᠠᠲᠤᠷ|v}} ''улаганбагатур'', улаан-баа-тар) нь [[Монгол Улс]]ын [[Монгол Улсын засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарь|нийслэл]] бөгөөд Монгол Улсын цорын ганц [[саятан хот|саятан]] [[хот]] юм.  

Улаанбаатар хот Монгол Улсын төв хэсэгт хуучнаар Алтан тэвшийн хөндий, өнөөгийнхөөр [[Туул гол|Туул]]-[[Сэлбэ|Сэлбийн]] гол бэлчир хөндийд, далайн түвшнээс дээш 1300-1350 метр өндөрт [[Богд хан уул|Богд хан]], [[Сонгино хайрхан уул|Сонгино хайрхан]], [[Чингэлтэй]] уул, [[Баянзүрх уул|Баянзүрх]] дөрвөн уулаар хүрээлэгдэн орших ба 4,704.4 км<sup>2</sup> нутаг дэвсгэртэй. 2021 оны эцсээр 1,649,172 хүн оршин сууж байна. Засаг захиргааны хувьд 9 [[Улаанбаатарын дүүргүүд|дүүрэг]], 204 [[Хороо (Засаг захиргааны нэгж)|хороонд]] хуваагддаг.

1639 онд [[Бүрд сум|Ширээт цагаан нуур]]т [[Өндөр гэгээн]]ийг залж орд өргөө боссоноор Улаанбаатар хотын өмнөх суурин байгуулагджээ. 1778 он хүртэл олон газар нүүдэллэж байгаад одоогийн байрлалдаа 
тогтсон. Өмнө нь [[Буддын шашин|шашин]], худалдааны төв байсан бол [[Олноо Өргөгдсөн Монгол Улс|1912 оноос улсын]] нийслэл болж<ref>{{cite web | url=https://ikon.mn/n/24gm | title=Их Хүрээг Монгол Улсын нийслэлээр тунхагласны 109 жилийн ой тохиож байна | website=ikon.mn | date=2021-02-08 | access-date=2024-06-17}}</ref>, [[Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс|XX зуун]]д [[барилга]]жиж, [[аж үйлдвэр]] хөгжин, XXI зуунд их хотын төрх бүрдэж байна. Улаанбаатар [[Монгол Улс]]ын [[Монгол Улсын улс төр|улс төр]], [[Монголын эдийн засаг|эдийн засаг]], соёл, [[Шинжлэх ухаан ба технологи Монголд|технологи]]йн төв юм.

== Нэр ==
1639 онд [[Бүрд сум|Ширээт нуур]]ын газар [[Занабазар]]ыг шашны тэргүүнд өргөмжилж орд өргөө барьсан нь өргөжсөөр Улаанбаатар болжээ. Түүхэндээ хэдэн нэрийг үдсэн. 1639 оноос '''Өргөө''' ({{юникодмонгол|ᠥᠷᠭᠦᠭᠡ|v}}), 1651 оноос '''Номын хүрээ''' ({{юникодмонгол|ᠨᠣᠮ {{zwj}}ᠤᠨ ᠬᠦᠷᠢᠶᠡᠨ|v|style=max-height:1.5em;word-wrap:normal}}), 1706 оноос '''Их хүрээ''' ({{юникодмонгол|ᠶᠡᠬᠡ ᠬᠦᠷᠢᠶᠡᠨ|v|style=max-height:1.5em;word-wrap:normal}}), 1912 оноос '''Нийслэл хүрээ''' ({{юникодмонгол|ᠨᠡᠶᠢᠰᠯᠡᠯ ᠬᠦᠷᠢᠶᠡᠨ|v|style=max-height:2.3em;word-wrap:normal}}) хэмээж байгаад 1924 оноос хойш '''Улаанбаатар''' ({{юникодмонгол|ᠤᠯᠠᠭᠠᠨᠪᠠᠭᠠᠲᠤᠷ|v}}) гэв.<ref>[http://www.ulaanbaatar.mn/content/show/20 МОНГОЛ УЛСЫН НИЙСЛЭЛ УЛААНБААТАР ХОТЫН ТҮҮХ]</ref> XX зууны эхэнд Улаанбаатар хотыг ''Богдын хүрээ'', ''Да хүрээ'', ''Хүрээ'' ({{юникодмонгол|ᠬᠦᠷᠢᠶᠡᠨ|v}}) гэхэд ойлгодог байсан. Одоо үед хотын нэрийг ''УБ'', ''Нийслэл'', ''Хот'' гэж товчлон ярихад тодорхой танина.

[[Өрнө дахин]] дахь орнууд, түүний дотор оросууд 1924 он хүртэл Улаанбаатар хотыг Урга (''Urga'') (Өргөө гэсэн үгнээс) гэж нэрлэж байсан. 1925 оноос хойш Оросоор Улан-Батор (''Ulan Bator'') гэж нэрлэх болсон. Англи хэлэнд Ulan-Bator гэсэн хэлбэр түгээмэл хэрэглэгддэг байсан ч орчин цагт ''Ulaanbaatar'' гэсэн хэлбэр түгээмэл болж байна.

== Түүх ==
=== Урьд үе ===
[[Монголын нууц товчоо]]нд тэмдэглэснээр «12-р зууны хоёрдугаар хагаст [[Хэрэйд]] аймгийн удирдагч [[Ван хан]]ы өргөө нь Туулын хар шугуй гэдэг газар байв» гэж тэмдэглэсэн нь одоогийн Улаанбаатар хот оршиж буй хөндийг гэж судлаачид таамагладаг. 

[[Их Монгол Улс]]ын анхны нийслэл [[Хархорум]] хот нь Орхон голын хөндийд цогцолсон ба [[Юань Улс]] нуран унасны дараа [[Мин улс]]ын довтолгоонд хоёр удаа галдан шатаагдсан. 

Түүнээс хойш [[монголчууд]] нэгдмэл байдалгүй болоод нүүдлийн иргэншилд бүрэн шилжиж, хот байгуулах завдалгүй дотоод, гадаадад тэмцэлдэн байлдацгааж байснаас үүдэн, амарлингуй байдлыг дэлгэрүүлэхээр 16-р зуунаас [[шарын шашин]]д сүсэглэснээр Монголд сүм хийдүүд баригдаж эхэлсэн юм. Ингэснээр Монголчуудын хот, хүрээ цогцлоох идэвх сэргэж, анхлан [[Абтай сайн хан]] Хар Хорум хотын бууринд [[Эрдэнэ зуу хийд]]ийг босгожээ. 

[[Түшээт хан Гомбодорж]]ийн хүү [[Занабазар]]ыг анхны [[Жавзандамба хутагт|Богд Жавзандамба]] хутагтаар өргөмжлөн 1639 онд өнөөгийн [[Өвөрхангай]] аймгийн Бүрд сумын нутагт орших Их Монгол уулын өвөр, Бага Монгол уулын ар бэлийн [[Ширээт цагаан нуур|Ширээт цагаан нуурын]] хөвөөнд байгуулсан хожмоо “Шар бүсийн хот” хэмээн нэрлэгдэх болсон Өргөө нь өнөөгийн Улаанбаатарын үүслийн үндэс болсон.  

Өргөө нь 1639-1778 онд [[Орхон гол|Орхон]], [[Тамир гол|Тамир]], [[Туул гол|Туул]] голуудын хөндий дагуу 28 удаа нүүдэллэсний эцэст 1778 онд одоогийн байгаа газар суурьшиж ''Их хүрээ'' нэртэй болжээ. Ингэж нүүлгэхдээ ''[[Эрдэнэ зуу]]'' хийдийн доторх мөнхийн галтай Баруун өргөөг нүүлгэн гаргаж Занабазарын өргөөтэй нэгдүүлж Ширээ цагаан нууранд аваачжээ. Баруун өргөө нь төрийн гал голомтын бэлгэдэл өргөө байжээ. Ингэж төр, шашны гол үнэт зүйлсийг нэгдүүлсэнээр нийслэл үүссэн гэж үздэг. 

[[Зураг:Oerguge,ulaganbagatur.png|120px|thumb|right|''Өргүгэ<br />Йэхэ хүрйи-э<br />Нэйислэл хүрйи-э<br />Улаганбагатур'']] 
1756 онд анхны шашны сургууль болох "Цаниг" байгуулагдсан бөгөөд 1786 оноос манж амбанд [[Сэцэн хан]], [[Түшээт хан]] хоёр аймгийг хариуцуулах болсон зэрэг олон шалтгаанаас Их хүрээ суурьших шаардлагатай болжээ. 1780-1870 оны хооронд 70 гаруй суурин сүм, дуган, ялангуяа өнөөгийн [[Гандантэгчэнлин хийд]] 1809 онд, Дамбадаржаалин хийд зэрэг баригджээ. 1861 онд [[Оросын Хаант Улс|Оросын]] консулын газар байгуулагджээ. Хүрээний хүн ам нэмэгдсээр 1910 онд 50 мянга гаруй болжээ<ref>Ориго.мн сайтын мэдээлэл: {{Webarchiv|url=http://origo.mn/24tsag/2006/01/10/1718 |wayback=20081101053456 |text=Өргөө-Улаанбаатар хот |archiv-bot=2023-10-06 18:15:30 InternetArchiveBot }}</ref>.

=== Орчин үе ===
1911 оны 12 дугаар сард [[Богд хаан|Богд Хаант]] Монгол Улс тунхаглагдаж, '''Нийслэл хүрээ''' нэртэй болсон. 1919 онд [[Сю Шүжан]]ээр толгойлуулсан Хятад цэрэгт хот эзлэгдсэн ба 1921 оны 2-р сард [[Барон Унгерн]]ээр толгойлуулсан цагаан цэргүүд Хятад цэргээс хүрээг чөлөөлж, Богдыг дахин хаан ширээнд залсан бол 3-р сард Хиагт хотыг чөлөөлсөн Монгол-[[Зөвлөлт Холбоот Улс|Зөвлөлт]]ийн цэргүүд цагаантнуудыг 6-р сард цохин дутаалгаснаас хойш нийслэл нь гадаадын цэргийн түрэмгийллээс чөлөөлөгдсөн.

1924 оны Монгол Улсын анхны Үндсэн хуулиар Улаанбаатар нэртэй болсон байна. Социализмын үед болон голдуу [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]ы дараа [[ЗХУ]]-ын тэтгэлэгтэйгээр хуучны гэр хороолол нь аажмаар байр орон сууцаар солигдож эхэлсэн. [[Наушки]]-Улаанбаатар-[[Замын-Үүд сум|Замын-Үүд]]ийн чиглэлийн замууд 1949, 1956 онуудад баригдсанаар өрнө, дорнотой төмөр замаар холбогдсон бөгөөд кинотеатр, жүжгийн театр, музей зэрэг олноор баригджээ. Харин нөгөө талаас 1930-аад оны сүүлчийн [[Их Хэлмэгдүүлэлт (Монгол)|хэлмэгдүүлэлтийн дараа]] социализмын өмнөх үеийн сүм, хийдүүд устгагдсан байна.
[[File:Jugder 001.jpg|thumb|center|600px|1913 онд Өргөөгийн дүр зураг]]

=== Нэн орчин үе ===
[[1989 оны Монголын ардчилсан хувьсгал|1990 оны ардчилсан нийгэм, зах зээлийн эдийн засгийн төлөөх тэмцэл]] Улаанбаатарт өрнөжээ. Энэ тэмцлийн үр дүнд дэлхийд нээлттэй болсон явдлаас Улаанбаатар хот шинэ хөгжлийн үеэ эхлүүлжээ. Хөгжил, төвлөрөлийг дагаж нийслэлд хүн амын хэт төвлөрөл гаарч, сүүлийн 15 жилд хоёр дахин өсчээ. Өнөөдөр нийслэлд хүн ам ихэссэнээс гэр хороолол хүрээгээ улам тэлсээр байна. Мөн нийт Монгол улсын хүн амын 40% энд байгаагаас үүдэн олон нийгмийн, байгалийн, тээврийн бэрхшээлүүдтэй тулгарч байна. Сүүлийн жилүүдэд шинэ барилга олноор баригдаж байгаа бөгөөд орон сууцны үнэ маш их өсөж байгаа.

Улаанбаатар хотын ирээдүйн төлөвлөлт нь Монгол улсын шинжлэх ухаан, үйлдвэрлэлийн төв болон хөгжих хэтийн хандлагатай байна.

== Газар зүй ==
Улаанбаатар хот нь [[Хэнтийн нуруу]]ны урд үзүүр болох [[Баянзүрх уул|Баянзүрх]], [[Богд хан уул|Богд хан]], [[Сонгино хайрхан уул|Сонгино хайрхан]], [[Чингэлтэй|Чингэлтэй хайрхан]] уулсаар зүүн, урд, баруун, хойд талаараа тус тус хүрээлэгдсэн бөгөөд [[Туул гол|Туул]], [[Сэлбэ]] голуудын бэлчир хөндийд байрладаг. Дунджаар далайн түвшнээс дээш 1351 м өндөрт оршдог.

Нийт 4,704.4 км<sup>2</sup> нутагтай.

=== Уур амьсгал ===

Улаанбаатар нь маш өндөр газарт, харьцангуй өндөр өргөрөгт, ямар ч эргээс хэдэн зуун километр зайтай оршдог зэрэг шалтгаанаас болж дэлхийн хамгийн хүйтэн нийслэлд тооцогддог. Жилийн дундаж температур нь -1.3&nbsp;°C. Богино, дулаан зунтай бөгөөд урт, маш хүйтэн, хуурай өвөлтэй.<!-- Шинэчлэх хэрэгтэй-->

Жилийн дундаж [[хур тунадас]] нь 242.7 мм, дундаж чийгшилт нь 69%.

Улаанбаатар хотын [[хавар|хаврын улирал]] нь 5 сарын дунд хүртэл үргэлжлэх бөгөөд дунджаар 5°С, дулаахан өдрүүдтэйгээс гадна сэрүүхэн ч өдрүүдтэй. Мөн гэнэт цасан шуурга ч тавьдаг. Харин зуны улирал нь дунджаар 30°С дулаан, [[бороо]]той, зарим тохиолдолд гэнэтийн [[мөндөр]] ордог.

Намрын улиралд нарлаг налгар өдрүүд удаанаар үргэлжилдэг бөгөөд дундаж дулаан нь 7°С. Моддын навчис шарлаж, аажмаар хүйтрэн [[цас]] аажмаар орж хэлдэг.

Улаанбаатар хотод ихэвчлэн маш хүйтэн өвөл болдог. Дундаж температур нь -25°С хүрдэг. Хэдийгээр өвөлдөө их хүйтэн байх ч үүл багатай нарлаг өдрүүдтэй үе олон байна.

{{Уур амьсгалын хүснэгт
| TABELLE = 
| DIAGRAMM TEMPERATUR = rechts
| DIAGRAMM NIEDERSCHLAG = deaktiviert	
| DIAGRAMM NIEDERSCHLAG HÖHE = 200	
| QUELLE = [http://worldweather.wmo.int/119/c00229.htm WMO]; [http://wetterkontor.de/de/klima/klima2.asp?land=mn&stat=44292 wetterkontor.de]
| Überschrift = 	
| Ort = 	 Улаанбаатар	
| hmjan = −14.4 | hmfeb = −8.9 | hmmär = −0.8 | hmapr = 8.7 | hmmai = 17.1 | hmjun = 20.8 | hmjul = 21.8 | hmaug = 19.3 | hmsep = 14.4 | hmokt = 8.1 | hmnov = −3.4 | hmdez = −11.9		
| lmjan = −25.0 | lmfeb = −21.6 | lmmär = −13.8 | lmapr = −5.2 | lmmai = 2.3 | lmjun = 7.8 | lmjul = 10.0 | lmaug = 7.6 | lmsep = 1.5 | lmokt = −4.6 | lmnov = −14.4 | lmdez = −21.6		
| nbjan = 2.0 | nbfeb = 1.9 | nbmär = 3.3 | nbapr = 8.4 | nbmai = 13.4 | nbjun = 50.9 | nbjul = 65.7 | nbaug = 76.3 | nbsep = 32.1 | nbokt = 8.3 | nbnov = 4.9 | nbdez = 3.2			
| rdjan = 7 | rdfeb = 5 | rdmär = 7 | rdapr = 8 | rdmai = 8 | rdjun = 14 | rdjul = 18 | rdaug = 16 | rdsep = 10 | rdokt = 7 | rdnov = 8 | rddez = 9
| shjan = 5.7 | shfeb = 7.3 | shmär = 8.5 | shapr = 8.8| shmai = 9.6 | shjun = 9.0 | shjul = 8.0 | shaug = 8.3 | shsep = 8.2 | shokt = 7.4 | shnov = 5.9 | shdez = 5.0
| lfjan = 78 | lffeb = 74 | lfmär = 63 | lfapr = 53 | lfmai = 49 | lfjun = 57 | lfjul = 63 | lfaug = 65 | lfsep = 63 | lfokt = 63 | lfnov = 71 | lfdez = 78
}}

== Засаг захиргаа ==
{{гол|Нийслэлийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал|Нийслэлийн Засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар xотын Захирагч}} 
[[Файл:Ulaanbaatar duureg, mn.png|thumbnail|right|200px|Газрын зураг]]
[[Файл:Ulan Bator 16.JPG|thumb|right|230px|[[Сүхбаатарын талбай]]]]

Хотын удирдлагын тогтолцоо нь хотын нийт иргэдээс 4 жил тутамд сонгогддог [[Нийслэлийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал]], уг хурлаас нэр дэвшүүлж [[Монгол Улсын Ерөнхий сайд]] 4 жилийн хугацаатай томилдог [[Нийслэлийн Засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар xотын Захирагч]] буюу хотын даргаас бүрдэнэ. Хотын дарга нь Улаанбаатар хотын нутаг дэвсгэрт Монгол Улсын хууль, УИХ-ын тогтоол,[[Монгол Улсын Засгийн Газар]], Нийслэлийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын шийдвэрийг хэрэгжүүлж ажилладаг.

===Нийслэлийн дүүргүүд===
{{гол|Улаанбаатарын дүүргүүд}} 
Дүүрэг нь нийслэлийн засаг захиргааны нэгж юм. Нийслэл [[Баянзүрх]], [[Баянгол дүүрэг|Баянгол]], [[Сонгинохайрхан]], [[Чингэлтэй]], [[Сүхбаатар (дүүрэг)|Сүхбаатар]], [[Хан-Уул]], [[Налайх]], [[Багануур]], [[Багахангай]] гэсэн 9 дүүрэгт хуваагддаг. [[Налайх]], [[Багануур]], [[Багахангай]] гэсэн 3 дүүрэг нь хотын төвөөс алслагдсан байдаг. Дүүрэг нь [[Хороо (Засаг захиргааны нэгж)|хороодод]] хуваагдана. Дүүрэг нь дангаараа эсвэл нийлж Улсын Их Хурлын сонгуульд тойрог болдог.
{| class="wikitable sortable"
|+ Улаанбаатар хотын дүүргүүд<ref name="statis">Улаанбаатар хотын статистикийн газар, {{Webarchiv|url=http://www.statis.ub.gov.mn/Download/tan/2007/stat2701.pdf |wayback=20070319185103 |text=stat2701.pdf |archiv-bot=2023-09-26 19:46:17 InternetArchiveBot }} {{Webarchiv|url=http://statis.ub.gov.mn/Download/Research/pop2006.01.01.pdf |wayback=20070222085701 |text=pop2006.01.01.pdf |archiv-bot=2023-09-26 19:46:17 InternetArchiveBot }}</ref>
|-
! Дүүрэг
! [[Хороо]]д
!  Хүн ам<br>01.01.2006
!  Хүн амын<br>өсөлт<br>(%)
!  Хүн ам<br>01.01.2007
!  Хүн амын<br>өсөлт<br>(%)
!  Хүн ам<br>01.01.2008
!  Газар нутаг<br> km²
!  Нягтшил<br>/km²
|-
| [[Багануур]] 
| 5
| 25,261
| 1.9
| 25,731
| 0.9
| 25,969
| 620.2
| 41.9
|-
| [[Багахангай]]
| 2
| 3,776
| 1.4
| 3,827
| 1.0
| 3,864
| 140.0
| 27.6
|-
| [[Баянгол]] 
| 34
| 160,479
| 0.2
| 160,818
| 2.7
| 165,159
| 29.5
| 5,598.6
|-
| [[Баянзүрх]]
| 43
| 196,132
| 7.9
| 211,614
| 4.7
| 221,565
| 1,244.1
| 178.1
|-
| [[Налайх]]
| 8
| 26,529
| 2.9
| 27,297
| 3.1
| 28,152
| 687.6
| 40.9
|-
| [[Сонгинохайрхан]]
| 43
| 204,587
| 3.2
| 211,056
| 4.4
| 220,295
| 1,200.6
| 183.5
|-
| [[Сүхбаатар дүүрэг|Сүхбаатар]] 
| 20
| 117,233
| 5.0
| 123,041
| 5.2
| 129,486
| 208.4
| 621.3
|-
| [[Хан-Уул]]
| 25
| 87,912
| 3.4
| 90,925
| 4.1
| 94,670
| 484.7
| 195.3
|-
| [[Чингэлтэй]]
| 24
| 130,501
| 1.8
| 132,883
| 2.4
| 136,014
| 89.3
| 1,523.1
|-
| '''Нийт'''
| '''204'''
| '''952,410'''
| '''3.7'''
| '''987,192'''
| '''3.8'''
| '''1,025,174'''
| '''4,704.4'''
| '''217.9'''
|}
[[Файл:ChinggisKhanHotel.JPG|thumb|right|Чингис зочид буудал]]

== Хүн ам зүй  ==
Улаанбаатар хотын хүн ам нь 2014 оны байдлаар<ref>http://ubstat.mn/StatTable=20</ref> 1,324,000 бөгөөд нягтшил нь квадрат километр тутамд 300 хүн.
Нийт хотын хүн амын 67%-ийг 35-аас доош насны залуучууд эзэлдэг бөгөөд үүнээс 30% нь 16-аас доош насны хүүхдүүд байна.
{| class="wikitable sortable"
|+ Хүн амын тоо<ref>{{Webarchiv|url=http://ubstat.mn/StatTable=11 |wayback=20190325101322 |text=ubstat.mn: |archiv-bot=2024-08-04 03:20:55 InternetArchiveBot }} ''ХҮН АМЫН ТОО, ХҮЙСЭЭР, ОНЫ ЭХЭНД, МЯНГАН ХҮН''; хандсан 2019-3-25</ref>
|-
! Он !! Бүгд <br> (мянган хүн) !! Улсын дүнд <br> эзлэх хувь 
|-
|'''1926''' || 1.5 || 0.22
|-
|'''1930''' || {{Increase}}10.5 || 1.44
|-
|'''1940''' || {{Increase}}24.2 || 3.28
|-
|'''1950''' || {{Increase}}95.8 || 12.62
|-
|'''1960''' || {{Increase}}145.8 || 15.56
|-
|'''1970''' || {{Increase}}280.5 || 22.80
|-
|'''1980''' || {{Increase}}418.7 || 25.54
|-
|'''1990''' || {{Increase}}560.6 || 26.71
|-
|'''2000''' || {{Increase}}760.1 || 32.02
|-
|'''2010''' || {{Increase}}1112.3 || 40.66
|-
|'''2011''' || {{Increase}}1151.5 || 41.41
|-
|'''2012''' || {{Increase}}1287.1 || 45.78
|-
|'''2013''' || {{Increase}}1318.1 || 45.96
|-
|'''2014''' || {{Increase}}1372.0 || 46.82
|-
|'''2015''' || {{Decrease}}1363.0 || 45.50
|-
|'''2016''' || {{Increase}}1396.3 || 45.66
|-
|'''2017''' || {{Increase}}1440.4 || 46.2
|-
|'''2018''' || {{Increase}}1463.0 || 46.03
|}

== Тээвэр ==

=== Олон улсын ===
Улаанбаатарт хотын баруун өмнөд хэсэгт, 18 км зайд орших [[Чингис хаан олон улсын нисэх буудал]] байрладаг. Энэ нисэх буудлаас үндэсний тээвэрлэгч МИАТ төрийн өмчит компани [[Токио]], [[Сөүл]], [[Берлин]], [[Москва]], [[Эрхүү]], [[Бээжин]], [[Хонконг]] хотууд руу нислэг үйлддэг. Мөн гадаадтай Монголын төмөр замаар [[Транс-Сибирийн төмөр зам]], [[Хятадын төмөр зам]]ын сүлжээтэй Москва, Бээжинтэй холбогддог.

=== Хот дотор ===
Улаанбаатар хотын доторхи тээврийн үйлчилгээг Нийслэлийн Нийтийн тээврийн газар удирдан зохион байгуулдаг ба нийтийн тээврийн үйлчилгээ нь Үндсэн, Туслах, Буухиа, Хот орчмын, Такси гэсэн ангиллаар зохион байгуулагддаг.

Үйлчилгээнд [[троллейбус]], [[автобус]], [[Улаанбаатар рэйлбус|рэйлбус]], [[микробус]], [[такси]], [[дуобус]] зэрэг үйлчилдэг. Хотын тээврийн нэгэн онцлог нь хувийн машинтай иргэд хувиараа такси маягаар үйлчилэх явдал элбэг бөгөөд энэ нь бусад өөр улсын нийслэлд бараг ажиглагддаггүй онцлог үзэгдэл юм.

==Холбоо шуудан==
[[Файл:Tuv shuudan.JPG|thumb|Төв шуудангийн үйлчилгээ]]
Улаанбаатар хотод анх 1919 онд телеграф холбоо байгуулагдаж олон улсын телеграфын сүлжээнд орсон тэрнээс өмнө энгийн цаасан хэлбрийн шуудан холбоо ажиллаж байв. 1924 онд Монголын Цахилгаан Холбооны газар үүсэн байгуулагдаж бүх шуудан харилцааг удирдаж нэгтгэсэн байна. 1995 онд анхны интернэт харилцааны Датаком ХХК-ий үйлчилгээгээр иргэдийн интернэт харилцааны эхлэл тавигдсан юм. Одоогоор Улаанбаатарт Монголын Цахилгаан ХК шугамын холбооны үйлчилгээг ба үүрэн утасны үйлчилгээг, Монгол Шуудан компани энгийн шуудангийн үйлчилгээг, 80 гаруй интернэт холболтын компаниуд, 4 үүрэн утасны хувийн компаниуд тус тус шуудан холбоо харилцааны үйлчилгээг хариуцаж байна. 2016 оны дундаас Улаанбаатарт 4G [[LTE Сүлжээ|LTE]] гар утасны холбоо нэвтэрсэн нь хотын иргэдийг дэлхийн аль ч өндөр хөгжилтэй хотын адилаар өндөр хурдны интернэтээр хөдөлгөөнт байдлаар харилцах боломжийг олгосон байна.

== Шинжлэх ухаан технологи ==
{{гол|Шинжлэх ухаан ба технологи Монголд}}
Орчин үед хувийн компаниуд ба их сургуулиуд Улаанбаатарт өөрсдийн ба гадны дэмжлэгтэй судалгаа туршилтуудыг эрчимтэй хөгжүүлж импортыг орлох бүтээгдхүүн үйлдвэрллийг эрчимтэй хөгжүүлж байна. Нарны зайн шинэ технологийн үйлдвэр, цахилгаан станцын системийн удирдлагыг дотооддоо бүрэн бүтээх ажилууд 2011-2013 онуудад хувийн компаниудын оролцоотойгоор амжилттай хийгдэж Монголын шинжлэх ухаан технологийн хөгжлийг дэлхийн түвшинд ойртуулсан алхмууд хийгдэж байна. Улаанбаатар дахь 100 орчим их дээд сургуулиуд нь судалгаа шинжилгээг хөгжүүлэх нийгэм  эдийн засгийн дэвшлийг хангах гол түшиц болж төсөл хөгжүүлэлтийн ажилууд хийгдэж байна. 2013 оноос имбэдэд системийн үйлдвэрллийн эхний суурь Улаанбаатар дахь мэдээллийн технологийн салбарт тавигдлаа. 2016 оноос 4G гар утасны холболт Улаанбаатарт нээгдэснээс хойш технологийн шинэ дэвшил хотын оршин суугчидын мэдээлэл түргэн шуурхай авах боломж эрс сайжирч гар утсаараа телевиз үзэх зэрэг шинэ үйлчилгээ ба бусад техноллогийн инновацыг хотын орчинд бүрдүүлж байна.

== Соёл урлаг ==
{|class="graytable" style="text-align:center"
|+
|[[Зураг:UBgelerei.jpg|center|x120px]]
|[[Файл:Mongolian State Academic Theatre of Opera and Ballet.jpg|center|x120px]]
|[[Файл:Ulaanbaatar book fair 2019.jpg|center|x120px]]
|[[Файл:State Academic Drama Theater.jpg|center|x120px]]
|-
|Монголын Үндэсний төв галерей
|Дуурийн театр
|Улаанбаатрын номын баяраар
|Драмын Эрдмийн театр
|}

Улаанбаатар хотод соёл урлагийн шинэ хандлагууд үндэсний уламжлалын нөлөөгөөр [[Европ]]ын соёл урлагтай өвөрмөцөөр хослон хөгжиж байна. [[Дуу хөгжим]], [[драм]], [[балет]]ийн олон арван жилийн өвөрмөц хосолсон хөгжил ба үндэсний гар урлалын олон зуун жилийн ур ухааны баялаг өв сан энэ хотод төвлөрдөг. Одоогоор Улаанбаатар хотод 70 гаруй соёл урлагийн байгууллага олон нийтэд үйлчилж байна.

==Дэлгэмэл зураг==
{{Том зураг|Panorama von Ulaanbatar.jpg|1600|Улаанбаатар хотын өмнө зүгт орших Зайсан толгой дээрээс: Зайсан толгойн баруун талд [[Хөдөө Аж Ахуйн Их Сургууль|ХААИС]], Туул гол тодхон харагдана, 2005 он}}

{{Том зураг|Panorama-Ulan-Bator-2009.jpg|1600|Дөрвөн жилийн дараа харьцуулалт хийж үзвэл ХААИС болон Туул гол нь бараг ялгарч харагдахгүй болж, 2009 он}}
{{clear}}

== Үйлдвэрлэл ==
Энэ хотын нэг онцлог нь үндэсний хамгийн их үйлдвэрлэл үйлчилгээ төвлөрсөн бүс болдогт бөгөөд одоогоор 40000 орчим том жижиг компаниуд Монгол улсын [[Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн]]ий 46%-ийг үйлдвэрлэж байна. Хотын бүсэд экологид хоргүй үйлдвэрллийг ихэсгэх ба хортой үйлдвэрллийг хотоос гаргах асуудал сүүлийн жилүүдэд хурцаар тавигдаж байна. Үүнд арьс боловсруулах үйлдвэрүүд нь УБ-ын бүсэд Туул голыг бохирдуулагч гол эх үүсвэр болж энэ талаар сайн эрс шийдэж чадахгүй байна.

== Аялал жуулчлал ==
[[Файл:Nuur8-Choijin Lamiin sum muzei.jpg|right|220px|Чойжин ламын сүм музей]]
[[Зураг:UB-Gandan03.JPG|thumbnail|right|220px|[[Гандантэгчэнлин хийд]] нь жуулчдын хөл тасардаггүй газар]]

Улаанбаатар хот нь дэлхийд хосгүй үнэт үзмэртэй музейнууд, [[Буддизм|Буддын соёлын газрууд]], [[Сүхбаатарын талбай|хотын төв талбай]] болон хотын ойр орчмын аялал зугаалгын газруудтай. Сүүлийн үед олон үндэстний амтат хоолоор үйлчилдэг ресторанууд олноор нээгдсэн, мөн жуулчны байгууллагууд хотын аяллын хөтөлбөрт бүтээлчээр анхаарч байгаа нь Улаанбаатар хотод сонирхолтой аялал хийх боломжийг улам сайжруулж байна.

== Aх дүү хотууд ==
2024 оны байдлаар Улаанбаатар хот нь нийт 9 орны 18 хоттой ах дүүгийн харилцаатай байна.
<ref>{{cite web | title=АХ ДҮҮ, НАЙРАМДАЛТ ХАРИЛЦААТАЙ ХОТУУДЫН ЖАГСААЛТ | url=https://khural.ulaanbaatar.mn/introduction/foreign | website=Нийслэлийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал | access-date=2024-06-17}}</ref>
<ref>{{cite web | title=Улаанбаатар Чунчин хоттой ах дүү хотын харилцаа тогтоолоо | url=https://ikon.mn/n/2jvu | website=ikon.mn | date=2022-05-12 | access-date=2024-06-17}}</ref>
<ref>{{cite web | title=Улаанбаатар Бишкектэй ах дүү хотын харилцаа тогтоов | url=https://montsame.mn/en/read/322959 | website=Montsame | date=2023-07-10 | access-date=2024-06-17}}</ref>
* {{RUS}}ын [[Москва]] <small>(1957)</small>
* {{CHN}}ын [[Хөх хот]] <small>(1991)</small>
* {{KOR}}ын [[Сөүл]] <small>(1995)</small>
* {{RUS}}ын [[Эрхүү]] <small>(1998)</small>
* {{USA}}ын [[Денвер]] <small>(2001)</small>
* {{CUB|Куба|Кубын}} [[Хавана]] <small>(2002)</small>
* {{TUR}}ийн [[Анкара]] <small>(2003)</small>
* {{USA}}ын [[Оакланд]] <small>(2006)</small>
* {{RUS}}ын [[Элст]] <small>(2010)</small>
* {{TUR}}ийн [[Газиентип]] <small>(2010)</small>
* {{CHN}}ын [[Бээжин]] <small>(2014)</small>
* {{RUS}}ын [[Новосибирск]] <small>(2015)</small>
* {{RUS}}ын [[Улаан-Үд]] <small>(2015)</small>
* {{KOR}}ын [[Инчон]] <small>(2017)</small>
* {{THA}}ын [[Бангкок]] <small>(2017)</small>
* {{KAZ}}ы [[Астана]] <small>(2019)</small> 
* {{CHN}}ын [[Чунчин]] <small>(2022)</small>
* {{KGZ}}ийн [[Бишкек]] <small>(2023)</small>

==Алдартай хүмүүс==

===Улс төр, нийгмийн зүтгэлтэн ===
* [[Дамдины Сүхбаатар]]

===Спортын алдартнууд===
* [[Отрядын Гүндэгмаа]], 2008 оны олимпын буудлагын төрлийн мөнгөн медальт
* [[Энхбатын Бадар-Ууган]], 2008 оны олимпын боксын 56 кг-н жингийн  аварга
* [[Очирбатын Бурмаа]]
*[[Цэдэвсүрэнгийн Мөнхзаяа]], жүдогийн ДАШТ-ний хүрэл медальт
*[[Цогбадрахын Мөнхзул]], буудлагын спортын ААШТ-ний аварга
* [[Пүрэвдоржийн Сэрдамба]], 2008 оны олимпын боксын 48 кг-н жингийн мөнгөн медальт
* [[Нямбаярын Төгсцогт]]
* [[Очирбатын Насанбурмаа]]

===Урлагийн алдартнууд ===
*[[Д.Энхжаргал]] Монгол Улсын "СТА", Алдарт "[[Сirque Du Soleil]]"-ийн "[[O]]"Show дахь "[[Уран Нугараач]]"
* [[Цэндийн Батчулуун]], нэрт хөгжмийн удирдаач, МУАЖ, "Морин хуур" чуулгын даргаар ажиллаж байв.
*Тангадын Мандир, зураач, түүхч<ref>{{Cite web |url=http://sonin.mn/news/easy-page/60173 |title=Archive copy |access-date=2016-04-11 |archive-date=2016-04-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160420181704/http://www.sonin.mn/news/easy-page/60173 |url-status=dead }}</ref>
*Болдын Сэргэлэн, балетчин, ДБЭТ-н даргаар ажиллаж байсан

====Дуучид ====
*[[Батмөнхийн Сарантуяа]], МУГЖ, Зууны манлай эстрадын дуучин
* [[Төмөрийн Ариунаа]] - МУГЖ
* Б.Батчулуун, [[Никитон]] хамтлагийн ахлагч, СГЗ
* Т.Бат-Оргил, монголын анхны кантри-рок дуучин
* [[Хайдавын Төмөрбаатар]], МУГЖ, [[Баянмонгол]] чуулга
* [[Бавуудоржийн Тунгалаг]], уртын болон нийтийн дуучин, МУГЖ Н.Ононы "Бүүвэйн дуу"-г сэргээн дуулжээ.


====Хөгжмийн зохиолчид ====
*[[Лувсанжамбын Мөрдорж]]
* Б.Долгион, хөгжмийн зохиолч, СГЗ
* Б.Ангирмаа, хөгжмийн зохиолч, продюссер

====Жүжигчид, найруулагчид ====
* [[Цэгмидийн Төмөрбаатар]], МУГЖ
* [[Цэгмидийн Төмөрхуяг]], "Мөнх тэнгэрийн хүчин дор" киноны Сэнгүмд тогложээ.
* [[Намсрайн Сувд]], [[МУАЖ]]
* [[Дамбын Батсүх]] тайз, дэлгэц, хошин урлагийн жүжигчин, циркийн алиалагч, акробатч
* [[Балжиннямын Амарсайхан]], Аравт кинонд тогложээ.
* [[Намнангийн Наранбаатар]], Төрийн соёрхолт найруулагч

==Зураг==
[[File:Generations.jpg|thumb|right|300px|Блю Скай Тауэр]]
<gallery widths="200">
Файл:Улаанбаатарын атлас.jpg|Улаанбаатарын хэсэгчилсэн атлас
</gallery>

== Мөн үзэх ==
<categorytree>Улаанбаатар</categorytree>

== Цахим холбоос ==
{{Commons|Category:Ulan Bator|Улаанбаатар хот}}
;Албан ёсны
* [http://ulaanbaatar.mn Улаанбаатар хотын албан ёсны цахим хуудас]
* [https://web.archive.org/web/20210509103300/https://citycouncil.mn/ Нийслэлийн Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын албан ёсны цахим хуудас]
* [https://web.archive.org/web/20130118133949/http://mayor.mn/ Хотын даргын албан ёсны цахим хуудас] 

;Бусад
* [https://web.archive.org/web/20120920001144/http://map.gogo.mn/ Улаанбаатар хотын газрын зураг]
* [[Улаанбаатар хотын гудамжийн нэрс]] 

== Тэмдэглэл ==
{{Notelist}}

== Эшлэл ==
{{reflist}}

{{Хөтлөгч мөр Монголын томоохон хот суурин}}
{{Хөтлөгч мөр Монголын аймаг}}
{{Азийн улсын нийслэл}}

[[Ангилал:Википедиа:Онцлох өгүүлэл]]
[[Ангилал:Улаанбаатар|!]]
[[Ангилал:Монголын хот]]
[[Ангилал:Азийн нийслэл]]
[[Ангилал:Саятан хот]]
[[Ангилал:Монголын их сургуулийн хот]]
[[Ангилал:Монголын нийслэл]]
[[Ангилал:1639 онд байгуулагдсан]]