Шавж

Шавж; Оршин байсан хугацаа: Девон - Одоо хүртэл
	; Зөгий (Hymenoptera баг)
Биологийн ангилал
Аймаг:	Амьтны;
Хүрээ:	Үет хөлтний;
Анги:	Шавж; Карл Линней, 1758

Шавж нь (Шавжийн анги) транхейн сувгийн тусламжтайгаар амьсгалдаг, гурван хос хөлтэй үет хөлтний хүрээний хамгийн том анги бөгөөд сая гаруй зүйл амьтад тэмдэглэгдээд байгаа боловч 1,5 сая орчим зүйл байх нь зайлшгүй гэж эрдэмтэд үзжээ. Дэлхийн амьтны зүйлийн бүрдлийн талаас илүү хувийг шавж эзлэх^[1]^[2] бөгөөд нээгдээгүй 30 саяаас илүү зүйл шавж байгаа гэж тооцдог байна^[3].

Бие гүйцсэн шавжны хэмжээ 0.139 мм – 55.5 см^[4], жин нь 70 гр хүрнэ^[4]. Шавж амьдралын олон янз бүрийн нөхцөлд амьдрах чадварыг хөгжлийн явцад олсон учраас тэдний биеийн бүтэц, эрхтнүүдийн гүйцэтгэх үүрэг маш олон янз болжээ. Шавжийн онцлог бол нисэх чадвартай болсон явдал юм. Маш олон зүйлийн шавж байгаль дээр их хэмжээгээр тохиолдох учир байгалийн биоцинозид асар их үүргийг гүйцэтгэнэ. Тэрчлэн олон зүйлийн шавж хөдөө аж ахуйд хор хөнөөл учруулах, ургамлын тоос хүртээх, хүн ба амьтны биед паразитлан амьдрах, өвчин тараах зэрэг практикийн холбогдлоор асар их юм.

Манай оронд 13,000 гаруй зүйлийн шавж мэдэгдээд байна.

Биеийн бүтэц, физиологи

Бие гүйцсэн шавжийн их бие толгой, цээж, хэвэл гэсэн мэдэгдэхүйц 3 хэсэгт хуваагдана. Толгой акрон ба 4 сегментээс, цээж ямагт 3, хэвлий 11 сегментээс бүтнэ.

Толгойн хэсэг

Толгой хитин капсулаар бүрхэгдсэн байх ба хүзүүний нэг үеэс цээжтэйгээ хөдөлгөөнтэйгээр холбогдсон байна. Толгойн доод талд буюу өмнө үзүүрт амны сүв оршино. Толгойн хоёр хажуугаар 2 том зүймэл нүд байрлах ба тэдгээрийн хооронд жижигхэн хэд хэдэн энгийн нүд байна. Нүдний орчмоос хос сахал гарах бөгөөд үнэрлэх ба хүрэлцэх эрхтний үүрэг гүйцэтгэнэ. Сахал олон үеэс тогтоно. Сахлын хэлбэр олон янз: утаслаг, булцуут, хөрөө маягийн, өдлөг, сам маягийн, тахир гэх мэт. Энэ нь шавжийг таньж мэдэхэд чухал үүргийг гүйцэтгэдэг. Сахлын толгойтой нийлсэн үеийг сахлын суурь гэнэ. Шавжийн сахлыг толгойн 1-р үеийн мөч гэж үздэг. Толгойн 2-р сегмент мөчгүй, дээд уруул болж хувирсан байна. Харин бусад гурван үеэс толгойн дээд хэсэгт байрлах амны эрхтэн үүсч бий болно. Гэвч толгойн сегментүүд өөр хоорондоо нягт нийлсэн байх тул ялгагддаггүй. Харин дух, зулай, хацар, дагз гэсэн хэсгүүд нь заадсаар ялгагдана.

Шавжийн амны аппаратын бүтэц олон янз байдаг нь хоол тэжээлийг авч хэрэглэх үйл ажиллагаанаас шалтгаална. Эртний шавжууд ургамал ба амьтны гаралтай органик хатуу зүйлсээр хооллож байсан нь тэдгээрийг мэрэх, бутлахад зохилдож амны мэрэх эрхтэнтэй болжээ. Ийнхүү мэрэгч амны эрхтэнг хамгийн энгийн бүтэцтэй, эрт үед үүссэн гэж үздэг. Шингэн тэжээлээр хооллох (амьтны цус сорох, ургамлын бал, шүүсийг сорох, органик шингэнээр хооллох зэрэг) болсон нь амны аппаратын өөр зохилдолгоог нөхцөлдүүлжээ.

Шулуун далавчтангууд, жоом, цохнуудын амны эрхтэн мэрэх хэлбэрийн аппарат юм. Ихэнх шавжийн авгалдайн (ж-нь: эрвээхийн хүрэнцэр) амны эрхтэн олон хөлтний амны эрхтний адилаар мэрэхэд зохилдсон байдаг. Мэдрэх хэлбэрийн амны аппаратын бүтцийг авч үзвэл: дээд талаасаа хос биш дээд уруулаар бүрхэгдэнэ. Дээд уруулын доор хүчирхэг булчинтай, хитинжсэн хос дээд угааж (мандибул) оршино.

Дээд угаажийн дотор тал хүчирхэг шүдлэгдсэн байх нь идэш тэжээлийн зүйлийг бутлаж жижиглэх, өмлөх үүрэгтэй. Дээд угаажийн дор хос доод угааж (максилл) доод талаасаа доод уруулаар халхагдан байрлана. Мандибул толгойн 2-р үеийн мөч юм. Максилл толгойн 2 ба 3-р үеийн мөчүүд болно. Мандибул максиллүүд үеүдээс тогтсон байх нь явах хөлөөс анх үүсч гарсан болохыг гэрчилнэ. Доод эрүү 2 үеэс тогтох бөшөөд түүний дээр 3 салаа унжлага байх нь дотоод, гадаад сэртэн ба тэмтрүүл гэж нэрлэнэ.

Доод уруул 2 үеэс бүтэх ба түүний дээр 3 салаа унжлага байх нь доод уруулын дотоод, гадаад унжлага ба доод уруулын тэмтрүүл гэж нэрлэгдэнэ.

Амны хөндийн ёроол дотогш нугаларч хитинжлэгдсэн хэл буюу гипофаринксийг үүсгэсэн байх нь амны аппаратанд хамаарагдана. Шавжийн амны эрхтний өөр нэг хэлбэр бол хазаж сорох аппарат юм. Ихэнх сарьсан далавчтанууд (зөгий, хөхтөрүү, хэдгэнэ) хазаж сороход зохилдсон амны эрхтэнтэй болжээ. Үүнд: дээд уруул ба дээд угааж нь мэрэх аппаратын дээд уруул, угаажтай төсөөтэй байна. Харин доод угааж уртсаж хатгуур хэлбэртэй болсон байх ба доод уруул сунаж ховил бүхий хушуу болж хувирчээ. Хушууны ховил дотор доод угааж оршино. Энэ байдал хооллох онцлогоос болжээ. Мандибул, цэцгийн тоосны хатуу хэсгийг бутлах эсвэл амьтны арьсыг хазах үүрэг гүйцэтгэхэд доод угаажийг үүсгэсэн хушуу цэцгийн бал буюу амьтны цусыг сорох үүрэг гүйцэтгэнэ.

Шумуулын амны эрхтэн хатгаж сорох хэлбэрийн аппарат юм. Үүнд: амны эрхтний бүх хэсгүүд сунасан байна. Дээд, доод угаажууд сунаж хушуу үүсгэнэ. Дээд, доод угаажууд урт хатгуур болсон байна. Ийнхүү амьтны арьсыг цоо хатгаж цус сорж хооллоход зохилджээ.

Эрвээхийн амны эрхтэн урт хушуу хэлбэрийг олж зөвхөн сорох аппарат болж хувирчээ. Дээд уруул үлдэгдэл төдий хоцорч дээд угаажууд бүрмөсөн байхгүй болж доод угааж нь сунаж уян налархай, тайван байдалдаа мушгиран байрлах онцлогтой хушуу болсон байна. Доод уруул маш жижигхэн, түүн дээр 3 үе бүхий богино тэмтрүүл оршино. Ийнхүү эрвээхий гагцхүү доод угаажаараа цэцгийн балыг сорон авч хооллоно. Хос далавчтанаас ихэнх ялааны амны эрхтэн долоож сорох аппарат болсон байна. Ялаанд дээд, доод угааж байхгүй харин доод угаажын тэмтрүүл бий. Доод уруул сунаж, ховил бүхий хушуу болно. Хушууны ховил дээрээс дээд уруул бүтээж, нэгэн хоолой гуурсыг үүсгэнэ. Хушууны (доод уруулын) салбан бүхий дэлбэнгээр төгсч шүүх аппарат болсон байна. Ийнхүү шингэн тэжээл хошууны үзүүрээр долоогдон шүүгдэж хошууны сүвээр сорогдох болно.

Шавжийн амны эрхтний бүтэц, ангилал зүйн ихээхэн ач холбогдолтой юм. Ихэнх шавжийн амны эрхтнүүд (угаажууд) толгойн хэсэгт мэдэгдэхүйц тод байрласан байна. Тийм шавжууд ил угаажтаны салбар ангид (Ectognatha) багтана. Цөөнх шавжуудын амны эрхтнүүд тусгай бүрхүүл дотор байрлаж зөвхөн үзүүр нь гадагш ёрдойн харагдана. Тийм шавжуудыг нууц угаажтаны салбар ангид (Entognatha) хамааруулна.

Цээжний бүтэц

Шавжийн цээжний хэсэг гурван сегментээс тогтох тул өмнөд, дунд, хойт цээж гэж нэрлэдэг. Цээжийн гурван сенмент тус бүрээс хос хөлүүд гарсан байна. Хос хөл бүхэн үеүдээс тогтсон байна. Үүнд: аарцаг, тойг, шаантаг,шилбэ, сарвуу болно. Шавжийн хөл явах үүрэг гүйцэтгэх боловч амьдралын онцлогоос болж олон янзын хэлбэртэй байдаг. Ихэнх шавжийн хөл гүйхэд зохилдож нарийхан, урт байдаг. Гэтэл царцаа, дэвхрэг, голио зэрэг шавжийн хойт хөлийн шаантаг, шилбэ нарийхан урт болж үсэрч дэвхрэхэд зохилдсон байна. «Хүн хорхойн» хөл,ялангуяа урд хөл малтахад зохилдож богинохон, малтуур маягтай болсон байх ба хитинжлэгдсэн шүдлэгүүдтэй байдаг. Усч цохын хойд хөл усанд сэлэхэд зохилдож сарвууны үеүд үзүүр өөрөө нарийсч гадна талаараа үсээр хучигдсан байна. Шавжийн өвөрмөц онцлог бол нисэхэд зохилдсон явдал мөн. Шавжийн далавч нисэх үүрэг гүйцэтгэх бөгөөд цээжийн 2 ба 3 сегмент хөдөлгөөнтэйгөөр холбогдсон байна. Ихэнх шавжууд хоёр хос далавчтай байдаг.

Шавжийн далавч эхлэн үүсэхдээ биеийн ханын арьс гадагш цүлхийн хоёр давхар нимгэн илтэс маягтай болж тэдгээр илтэсний завсраар хөндий үүснэ. Тэр хөндий бол биеийн хөндийн үргэлжлэл юм. Далавчны хөндийд цус, транхейн гуурсдалавчны нимгэн илтсээр нэвт харагдах тул түүнийг судал гэж нэрлэнэ. Далавчны судал тууш ба хөндлөн байдаг. Далавчны угаас гарсан тууш судлуудыг урд захаас эхлэн косталь, субкосталь, радиаль, медиаль, кубиталь, аналь ба югаль судлууд гэж нэрлэнэ.

Далавч нь бүтэц, байдлаараа хатуу, сарьслаг, арьслаг ба эвэрлэг байдаг. Мөн далавч нь хайрсаар хучигдсан байж болно. Иймд шавжийг далавчны бүтэц байдлаар нь хатуу далавчтан, хагас хатуу далавчтан, сарьсан далавчтан, хайрсан далавчтан, торон далавчтан, хос далавчтан гэж нэрлэдэг. Хатуу далавчтаны (цохын) өмнөд далавч нь хатуу, эвэрлэг (далавч нь нисэхэд ямар ч үүрэг гүйцэтгэхгүй, харин биеийг нуруун талаас хамгаалах үүрэгтэй.

Дээд далавчны доор (цээжийн III үеэс гарсан) сарьслаг бүтэцтэй нимгэн далавч оршино. Үүнийг жинхэнэ далавч гэх ба нисэх гол үүрэг гүйцэтгэнэ.

Хагас хатуу далавчтаны (бясаа) өмнөд далавчны угийн хэсэг хатуу, эвэрлэг байхад үзүүрийн хэсэг нь нимгэн сарьсархаг, судалтай байдаг. Энэ учраас ийм далавчийг хагас хатуу далавч гэж нэрлэжээ.

Эрвээхийн далавчууд хайрсаар хучигдсан тул хайрсан далавчтан гэдэг.

Зарим шавж бүрмөсөн далавчгүй байдаг. Ж-нь: анхны далавчгүй шавжууд — Artherygota юм. Харин бөөс, нохой бөөс зэрэг шавжууд паразит амьдралаас болж далавчгүй болсон байна.

Шавжийн цээжний хэсэгт далавчны хөдөлгөөнийг нөхцөлдүүлэгч хүчирхэг булчингууд оршино.

Хэвлийн хэсэг

Шавжийн хэвлий сегментээс тогтоно. Сегментийн тоо зүйл бүрд харилцан адилгүй байх боловч 10-аас хэтрэхгүй. Харин дээд хэлбэрүүдэд 4-5 байна. Хэвлийн сегментүүдэд мөч байхгүй, хатуу хитин бүрхүүлээр хучигдсан байх боловч хоёр үеийн заадас уян налархай бүтэцтэй. Хэвлийн үеүүд цээжний үеүүдийн адилаар нуруу, өехий хажуу хэсгүүдээс тогтоно. Зарим шавжуудын хэвлийн төгсгөлд мөчний үлдэгдэл эрхтэн болох гадуур эрхтэн цөөнгүй тохиолдоно. Тухайлбал: өндөг булагч (царцаа, голио, шонхор зөгий), церки (царцаа, жоом), грифельки (жоом, голио) зэргийг нэрлэж болно.

Арьсан бүрхүүл

Шавжийн их бие арьсаар бүрхэгдэнэ. Арьс эпидермийн эсийн давхарга буюу гиподерма, кутикулээс бүрэлдэн тогтоно. Кутикула бол гиподермийн эсийн ялгаруулалтын бүтээгдэхүүн мөн. Кутикула химийн найрлагаараа харилцан адилгүй 3 давхрагаас бүрдэн тогтоно. Кутикулын доод давхрага нь үетсэн, уян налархай байна. Энэ давхрагын дээр орших хоёрдогч (дунд) давхрага босоо үетэй, хатуу бат бэх шинж чанартай. Кутикулын хамгийн дээд гуравдагч давхрага маш нимгэн, хальслаг, тослог бүтэцтэй тул биеийн чийгийг гадагш, усыг дотогш багаар нэвтрүүлнэ. Кутикулын давхрагын гадаргуу тэгш ба ирмэгтсэн, төвийсөн, ховилтсон, хонхойсон, цэглэгдсэн гэх мэтийн хэлбэрээр гүдгэр юмуу хотгор байж болно. Шавжийн арьсан бүрхүүлийн гадаргууд үе хайрс байдаг. Эдгээр нь гиподермийн эсүүдийн томорсны үр дүнд үүсч бий болно.

Шавжийн өнгө зүс кутикула ба гиподермийн давхрагад орших будагч бодис пегментээс хамаарна. Гялалзсан өнгө түүний туяа нь кутикулын бүтцээс болж гэрлийг хугалах ба цацруулах чадвартай шууд холбоотой. Арьсан бүрхүүлд арьсны гиподермийн дүрс хувирсан эсүүд болох булчирхайнууд хамаарагдана.

Булчирхайнууд нэг ба олон эсээс тогтоно. Нэг эст булчирхай гиподермийн эсүүдийн хооронд оршино. Олон эст булчирхай уутлаг буюу хоолой хэлбэрээр биеийн хөндийд оршиж ялгаруулах сувгийн тусламжтайгаар арьсны гадаргууд нээгдэнэ. Шавжид тосыг ялгаруулах тосны булчирхай, үнэрт бодисыг ялгаруулагч үнэрт булчирхай, хорт булчирхай байхаас гадна зарим шавжийн авгалдайд мяндас ялгаруулагч булчирхай байна. Түүгээр мяндсан гэрийг (кокон) хийнэ.

Шавжтай химийн аргаар тэмцлийг явуулахад арьсан бүрхүүлийн бүтцийн онцлогийг харгалзах хэрэгтэй.

Тосны булчирхайн ялгаруулалтаар бүрхэгдсэн буюу битүү үсээр хучигдсан шавжийн биед шингэн хоруудын нялзалт муу байдаг тул тэдгээрийг хэрэглэх нь сайн үр дүн өгдөггүй. Шавжийн арьс нилээд бодисыг нэвтрүүлдэг боловч хорыг нэвтрүүлэх чанар нь харилцан адилгүй бөгөөд кутикулын давхрагын химийн найрлага болон бүтцээс хамаарагдана. Гадаад үйлчилгээний зарим хорыг хэрэглэхдээ тэдгээр хор шавжийн арьсаар хэрхэн нэвтэрдэг болохыг урьдчилан мэдэх явдал чухал.

Булчин

Шавжийн булчингийн эд агших чадвартай нарийн урт эсүүдээс тогтоно. Багц булчингуудын тоо маш олон 1,5-2 мянгад хүрнэ. Шавжийн булчинг араг ясны буюу хөдөлгөөний, дотоод эрхтэнүүдийн булчин гэж ангилан үздэг. Хөдөлгөөний булчингууд их бие түүний дагууруудын арьсны дотоод хананд бэхлэгдэнэ. Дотоод эрхтэний булчин, зүрхний ханыг үүсгэх ба гэдэс болон бусад эрхтэнүүдийн тогтоцонд оролцож, тэдгээрийн хөдөлгөөн, үйл ажиллагааг нөхцөлдүүлнэ.

Шавжийн биеийн бараг бүх булчин (гистологийн бүтцээр) тууш судалт булчингууд юм.

Хоол боловсруулах систем

Шавжийн хоол боловсруулах систем амны сүвээр эхэлж, хойт сүвээр төгссөн, хоолой хэлбэртэй гэдэсний систем юм. Гэдэс өмнөд, дунд, хойт гэж 3 хэсгээс тогтоно. Гэдэсний өмнөд ба хойд хэсэг дотор талдаа кутикулээр хучигдсан, тэжээл зөвхөн гэдэсний дунд хэсгээр шимэгдэнэ. Шавжийн гэдэсний өмнөд хэсгийг шүлсний булчирхай бүхий амны хөндий, багалзуур, улаан хоолой, гүеэ (улаан хоолойн бүдүүрсэн хэсэг) гэж ангилна. Гүеэ нь хоол тэжээлийг түр агуулах үүрэгтэй. Хатуу тэжээлээр хооллодог шавжийн гүеэний ард булчинт ходоод орших ба энд тэжээл жижиглэгдэнэ.

Дунд гэдэсний дотоод хана олон салбар нугачаастай байх ба гэдэснээс мухар унжлагууд салбарлан гарсан нь шүүс ялгарах, хоол боловсруулах гадаргууг ихэсгэх үүрэгтэй юм. Дунд гэдэсний ханын эсүүд тэжээл боловсруулах фермент ялгаруулна. Энэхүү ферментийн тусламжтайгаар хоол тэжээл бүрмөсөн задарч боловсорно. Хоолыг задлах ферментийн үйлчилгээ хоол тэжээлийн найрлагаас болж шавж бүхэнд харилцан адилгүй байна. Цус сорогчид тэжээлийн найрлага уураг ихтэй тул уургийг задлах фермент ялгаруулна.

Эрвээхийн тэжээлийн (цэцгийн балын) найрлаганд сахар элбэг учир зөвхөн сахарыг задлах фермент ялгаруулах жишээтэй юм.

Тэжээлийн задралаар үүсч, гэдэсний ханаар шимэгдсэн бүтээгдэхүүн эс, эдүүдэд цусаар хүргэгдэж түүнээс шинээр нүүрс-ус, өөх тос, уураг бүрэлдэнэ. Боловсрогдоогүй зүйлс хойд гэдсэнд шилжиж, шулуун гэдсэнд хуримтлагдан аажмаар хойд сүвээр гадагшлах болно. Шавжийн тэжээл олон янз, гол төлөвургамал, амьтны гаралтай тэжээлээр хооллоно.

Ялгаруулах систем

Шавжийн ялгаруулах эрхтэн нь үндсэндээ мальпигийн судсууд юм. Эдгээр нь дунд ба хойд гэдэсний зааг дээр нээгдсэн нимгэн ханатай (2-200 хүртэлх) судсууд болно. Мальпигийн үзүүрүүд биеийн хөндийн цусанд хөвж байна.

Уургийн задралын бүтээгдэхүүн болох шээсний хүчил цуснаас мальпигийн судасны ханаар шингээгдэж, улмаар хойд гэдсэнд орж өтгөний хамт гадагшилна. Мальпигийн судсуудаас гадна өөхөн бие ялгаруулах үүрэг гүйцэтгэнэ. Задралын бүтээгдэхүүн шээсний хүчил өөхөн биеийн эсүүдэд хуримтлагдана. Мөн шавжийн цусанд амёб маягийн эсүүд ба нефроцит гэдэг бүлэг эсүүд байдаг нь зайлуулах үүрэг гүйцэтгэнэ. Нефроцитууд задралын бүтээгдэхүүнийг жиүээлбэл карбиныг шингээж авна. Харин амёб маягийн эсүүд талстуудыг барьж авдаг. Шавжийн биед орших өөхөн биеийн эдүүд сийрэг бөгөөд трахейн гуурсаар дүүрсэн байна.

Өөхөн бие зайлуулах эрхтний үүрэг гүйцэтгэхээс гадна хоол тэжээлийн бодисын запасыг хадгална. Тэрээр запасын ачаар шавжууд удаан хугацаагаар өлөн байж чадна.

Зарим шавжуудын өөхөн бие гэрэлтэх эрхтэн болдог. Шавжийн гэрэлтэх процесс нервийн системийн зохицуулалтаар гүйцэтгэгдэнэ.

Мэдрэлийн систем

Шавжийн нервийн систем бусад үе хөлтний нервийн системийн адил хэвлийн нервийн гинжилсэн хэлбэртэй байх боловч хөгжлийн дээд түвшинд хүрсэн байна. Төв нервийн систем нь тархи болон хэвлийн нервийн гинжилсэн зангилаануудаас тогтоно. Тархи нь өмнөд-протоцеребрум, дунд- дейтоцеребрум, хойд-тритоцеребрум хэмээх 3 хэсгээс бүтнэ. Тархи гитологийн маш нарийн бүтэцтэй бөгөөд түүний хэсэг тус бүр нервийн ширхэг бүхий хэд хэдэн зангилаануудаас тогтоно. Тархины задлан ялгах чухал төв нь протоцеребрумад орших «мөөгөн хэлбэрийн бие» болно. Энэ учир нийгэмч амьдралтай шавжуудын (шоргоолж, балт зөгий, термит) тархины энэ хэсэг сайн хөгжсөн байна.

Хэвлийн нервийн гинжилсэн зангилаа нь багалзуурын доод зангилаа (түүнээс гарсан нервүүд 3 хос хөл өөд очсон байна) цээжний 3 том зангилаа ба хэвлийн зангилаануудаас тогтоно. Хэвлийн зангилааны тоо харилцан адилгүй. Бүрэн тохиолдолд (жоом, хун хорхой, цохнуудын хөврөлийн хөгжлийн эхэн үед) 11 ширхэг байна. Ихэнх шавжийн хэвлийн гинжилсэн зангилааны тоо гол төлөв 8 байх боловч хөгжингүй шавжуудад түүнээс ч цөөн байна. Зарим шавжид цээж ба хэвлийн нервийн зангилаанууд нийлж зөвхөн цээжний зангилааг үүсгэсэн байх тул хэвлийн хэсэгт, зангилаагүй нервүүд оршино. Шавжид тархинаас симпатик нервүүд гарсан байх нь дотоод эрхтнүүд, булчингуудын үйл ажиллагааг удирдан зохицуулна. Симпатик нервийн системийн үйл ажиллагаа төв нервийн системтэй холбоотой. Нервийн төвүүд биеэ даасан шинжтэй өөр хоорондоо холбоотой байна. Багалзуурын дээрх нервийн зангилаа (тархи) нервийн системийн бүх үйл ажиллагааг зохицуулна.

Үавжийн дотоод эрхтэний үйл ажиллагаанд гормоны шингэний зохицуулалт чухал үүрэг гүйцэтгэх ба түүнийг нервийн систем удирдах тул нерв-шингэний зохицуулалт гэж нэрлэдэг.

Мэдрэх эрхтэн

Шавжийн мэдрэлийн эрхтэнүүд нилээд нарийн, сайн хөгжлийг олсон олон хэлбэртэй. Энэ нь шавжийн биеийн бүтэц өндөр түвшинд байгаагаар тайлбарлагдана. Шавжууд гадаад орчноос янз бүрийн цочролыг хүлээн авах, хүрэлцэх, амтлах, сонсох, харах эрхтэнүүдтэй. Мэдрэх эрхтэнүүдийн морфолог, үйл ажиллагааны үндсэн нэгж нь сенсиллүүд юм.

Сенсилл бүхэн нэг буюу хэд хэдэн мэдрэх эсээс тогтоно. Тэрхүү мэдрэх эс бүрээс сэжүүр гарч нервийн ширхэгүүдтэй холбогдож мэдрэлийн зах хязгаарын ба төв системд хүрнэ. Хамгийн энгийн сенсилл бол гадны механик цочролыг хүлээн авах сенсилл мөн. Цочролыг хүлээн авах сенсилл нь арьсны кутикульд хөдөлгөөнтэй холбогдсон үс, өргөсүүд болно. Тэдгээр үс, өргөсүүд бүх биеийн ялангуяа сахал, тэмтрүүл, хөл, хэвлийн гадаргуу дээр байрлаж гадаад цочролыг мэдэрнэ. Үнэрийг хүлээн авах сенсиллүүд нь угаажийн тэмтрүүлүүд ба сахлын гадаргуу дээр орших бөгөөд энэ нь үс бүхий арьсны олон тооны дүрс хувирсан эсүүд болно. Эдгээр үсийн эсүүдтэй төвөөс ирсэн нервүүд холбогдож үнэрийн сэрлийг хүлээн авна.

Шавжийн үнэрлэх эрхтэн хоол тэжээлийг олох, дхйснаас зугтах, бие биесээ хайж олоход чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Орооны үед эрэгчин нь эмэгчинээ үнэрээр олно. Эмэгчин шавж үнэрт бодис аттрактаныг ялгаруулдаг. Энэхүү бодисын өчүүхэн хэмжээ (агаарын 1 см³ дахь 1000-ны хэсэг)эрэгчнийг цочруулна.

Амтыг хүлээн авах үс бүхий сенсиллүүд амны эрхтэний дагуурууд ба сарвууны доод талд оршино. Эдгээр сенсиллүүд үнэрлэх сенсиллийн адил бүтэцтэй. Шавжууд гашуун, шорвог, чихэрлэг чанарыг ялгаварлана. Амтлах эрхтэн сайн хөгжсөн байна.

Сонсох эрхтэн

Нилээд шавжууд сээр нуруутан амьтдын сонсох эрхтэний зарим талаар аналог тусгай эрхтэнтэй байх ба тэдгээр нь сонсох эрхтэний үүрэг гүйцэтгэнэ. Үүнд: царцааны хэвлийн 1-р үеийн хажууд нимгэн сарьсаар бүрхмэл дугариг нүх оршино. Энэхүү нүх нь дотогшоо хөндийтэй байх бөгөөд уул хөндийд нервийн төгсгөлтэй (үзүүртэй) холбогдсон мэдрэлийн эс бүхий унжлагууд салбарласан байна. Тэр нь агаарын долгионыг мэдэрнэ.

Голионы өмнөд шилбэн дээр дотогш орсон хөндийтэй ховил хэлбэрийн сонсох эрхтэн оршино. Тэрхүү хөндийн кутикулын нимгэн хальсанд нервийн төгсгөлүүдтэй (үзүүрүүдтэй) холбогдсон мэдрэх эсүүд бэхлэгдэнэ. Тэдгээр эсүүд агаарын долгионыг хүлээн авна. Өөрөөсөө дуу гаргадаг шавжууд сонсголын эрхтэнтэй байна. Дууг эрэгчин, эмэгчин нь бие биесээ эрж олох ба айлгах, биеэ хамгаалахын тулд гаргана. Ер нь шавжууд маш өргөн диапазонтай, ерийн дуунаас (8-10 гц) хэт нам дуу (45000 гц) хүртэлх чимээг хүлээн авдаг. Сонсголын эрхтэн бүхий шавжууд дуу гаргах чадвартай. Нэгэн тохиолдолд далавчны хооронын үрэлтээр дуу гаргах (голиолог таршаа) нөгөө тохиолдолд гуя, далавчны судалтай хавирснаар дуу гарна (царцаа). Энэ мэтчилэн дуу гаргах олон хэлбэр байдаг.

Харах эрхтэн

Шавжийн харах эрхтэн нүд нийлмэл (зүймэл) ба энгийн бүтэцтэй. Нийлмэл нүд нь олон жижиг нүдээс (омматидаас) бүтнэ. Нийлмэл нүдний омматидын тоо ширхэг харилцан адилгүй байх нь шавжийн биологийн онцлогоос шалтгаална. Нийлмэл нүдний гадаргуу нь жижиг нүд (омматид) тус бүрийн гадаад хэсэг болох олон тооны дугариг буюу зургаан талт сархиагаас тогтоно.

Омматид тус бүрийн оптикийн аппарат эвэрлэг тунгалаг хэсэг болох хрусталийн конус, гэрлийн туяаг нэвтрүүлэх ба хугалах аппарат рабдум, гэрлийн туяаг хүлээн авах торлог гэсэн 3 хэсгээс тогтоно. Тархинаас ирэх харааны нервийн төгсгөл (үзүүр) гэрлийн туяаг хүлээн авах торлогийн эсүүдтэй холбогдоно. Омматид (нүд) тус бүр туяаг үл цацруулагч пегментийн эсүүдээр бүх талаараа хүрээлэгдсэн байна. Иймд 1 омматидад туссан туяа нөгөө хажуугийн омматидад тусахгүй. Гэтэл зарим шавжийн омматид тус бүр пегментийн эсээр бүх талаараа хүрээлэгдээгүй, зөвхөн хрусталын конусын хажууд пегментийн эсүүд оршино. Иймд 1 омматидад туссан гэрлийн туяа нөгөө хажуугийн омматидын торлогт тусна. Ийнхүү пегментийн эсүүдийн байршлаас болж шавжийн хараа өөр өөр байдаг тул өдрийн ба шөнийн хараатай шавжууд гэж ялгаварлан үздэг. Шавжийн нүд зөвхөн ойрын хараатай байх ба хөдөлж байгаа юмсыг сайн хардаг. Шавжийн нийлмэл нүдний омматид тус бүр юмыг хэсэглэж харахаар харагдаж байгаа биеүд зүйгдэн нэгэн хэлбэрийг олох тул шавжийн (нийлмэл нүдний)харааг зүймэл хараа гэж нэрлэнэ. Шавжийн нийлмэл нүд гэрлийн богино туяаг сайн мэдэрнэ. Гэтэл хүн хэт ягаан туяаг мэдрэхгүй. Бие гүйцсэн шавжинд нийлмэл нүднээс гадна энгийн нүд байна. Ихэвчлэн 2-3 тооны энгийн нүд нийлмэл нүдний хооронд (толгойн хэсэгт) оршино. Энгийн нүд харааны эрхтэн болох бөгөөд гэрлийн хүчийг тодорхойлох чадвартай. Бүрэн хувиралттай шавжийн авгалдайнууд зөвхөн энгийн нүдтэй. Энгийн нүд толгойн хажуугаар 1-8 хос байна. Авгалдайн энгийн нүдний бүтэц бие гүйцсэн шавжийн энгийн нүдний бүтцээс өөр байна.

Амьсгалын эрхтэн

Шавжийн биеэр нэвтрэн сүлжилдсэн амьсгалын транхейн систем бол амьсгалыг эрхтэн юм. Трахей цээж ба хэвлийн хоёр хажуугаар орших амьсгалын сүвүүд буюу амьсгалууруудаас салбарлана. Амьсгалын сүвийг (амьсгалуурыг) стигма гэж нэрлэнэ. Трахейн эхний хэсэгт бүдүүн трахей байх бөгөөд тэдшээр нь цааш салбарлан нарийсч олон тооны маш жижиг хялгаслаг трахеолуудыг үүсгэж явсаар биеийн эд эсүүдийн дотор нэвтрэн орж төгсөнө. Амьсгалын том трахейнууд өөр хоорондоо тууш ба хөндлөн жижиг трахейгаар холбогдоно. Амьсгалын трахей хөврөлийн эктодермийн давхаргаас үүсэх тул дотоод хана нь кутикулээр бүрхэгдэнэ. Биеийн хоёр хажуугийн трахей тус бүрийн үзүүрт амьсгалын сүвийн (стигмийн) ойролцоо хаах аппарат байна. Хаах аппарат бол амьсгалын сүвийг тойрсон хөшүүргийн систем юм. Хөшүүрэг, булчингийн үйлчилгээгээр ойртон, амьсгалын сүвийн амсрыг шахаж, түүний дотоод хөндийг хаана.

Шавж орчны агаарын тохиромжгүй нөхцөл юмуу хорт хийтэй тулгарвал амьсгалын аппарат (стигма) нь хаагдаж түр зуур ч атугай амьсгал зогсонги байдалд орно. Гэвч түүнийг шавж тэсвэрлэж чадна. Тэрчлэн амьсгалын сүвийн дотор ханаар маш олон үе хялгасууд байх нь агаарын бохирдолтыг (тоосыг) шүүх үүрэг гүйцэтгэнэ.

Трахей дотор талдаа ороомог хэлбэрийн кутикулээр хучигдсан байна. Амьсгалын трахейн ийм ороомог бүтэц, түүнийг юманд дарагдан хавчигдаж хаагдахаас хамгаална. Ийм тохиолдолд ороомог трахейн дотуур хий чөлөөтэй урсах болно. Зарим шавжуудын (царцаа, ялаа) трахейн зарим хэсэгт амьсгалын уут үүсэх бөгөөд тэр нь запас хийг хадгалахад зохилдсон байхын зэрэгцээ нисэлтийн үед биеийн хувийн жинг багасгах үүрэг гүйцэтгэнэ. Хэвлийн булчингуудын агшилтаар биеийн багтаамж багасаж амьсгал гадагшлах ба булчингийн сулралтаар биеийн багтаамж ихсэж амьсгал авна.

Хүчилтөрөгч хий трахейн систем өөд орох ба нүүрсхүчлийн хий ялгаран гарах процесс амьсгалын сүвүүдээр диффузын замаар явагдана. Амьсгалын хөдөлгөөний тоо минутанд 4-200 хүртэл гүйцэтгэгдэх боловч шавжийн хөдөлгөөний үед ихэснэ.

Шавж бодисын солилцооны процессын үр дүнд бараг биеийн жингийн хүнийхтэй адил хэмжээний дулааныг ялгаруулавч шавжийн биеийн хэмжээ бага, кутикулийн бүрхүүлээр дулаан нэвтэрч гэрлийг цацруулах талбай харьцангуй их тул дулааныг түргэн алддаг. Энэ учраас шавжийн биеийн дулаан хүйтэн нь гадаад орчны дулаан хүйтэнтэй шууд порпорциналь байна. Харин нарны илч буюу эсвэл хөдөлгөөний үед булчингийн үйл ажиллагаа ихэссэснээс болж биеийн температур 10-аар нэмэгдэнэ. Усны шавжуудын авгалдай трахейн систем битүү, өөрөөр хэлбэл амьсгалын сүв (стигма) байхгүй. Ийм тохиолдолд тэдгээрийн хийн солилцоо трахаелаг заламгай ачаар явагдана. Тэдгээрийн биеийн хоёр хажуу буюу төгсгөлд маш нимгэн ханатай илтэс маягийн траххейлаг заламгай оршино. Трахейлаг заламгай маш нарийн трахеолуудаар баялаг байна. Түүгээр хийн солилцоо нөхцөлдөнө.

Цусны эргэлт

Шавжийн цусны систем, амьсгалын системийг бодвол муу хөгжсөн. Цусны эргэлтийн гол эрхтэн нь нурууг дагасан шувтарга үзүүр нь битүү, бүдүүн судас юм. Энэхүү судасны хойт хэсгийг зүрх гэж нэрлэх ба өмнөт хэсгийг аорт гэнэ. Зүрх цувран тогтсон олон тасалгаатай. Зүрхний тасалгаа тус бүр хоёр хажуу ханандаа нүхтэй байна. Тэрхүү хос нүхийг остий гэж нэрлэнэ. Остий, зүрхний тасалгааны агших үед /систол/ хаагдаж, сулрах үед /диастол/ нээгддэг тул биеийн хөндий дахь цус зүрхэнд остий-сүвээр орж ирнэ. Мөн зүрхний тасалгаа бүрийн хоорондох нүх хойноосоо урагш дэс дараалан нээгдэх үеэр зүрхэн дэх цус нэг тасалгаанаас, нөгөө тасалгаа руу өөд, урагш шахагдан орно. Цус зүрхний тасалгаануудын агшилтаар аортод түлхэгдэн орж, аорт судсаар урагш урсаж, толгойн хэсэгт биеийн хөндийд сул цутгаж, дотоод эрхтэн ба мөчдийг дамжин угааж зүрхэнд ирж остиор эргэж орно. Ийм замаар цусны эргэлт явагдах тул шавжийн цусны эргэлт задгай. Шавжийн зүрхний тасалгаа бүрийн гадна ханын доод талаас өрцөнд татагдсан далавч маягийн булчингууд байна. Иймд зүрхний тасалгаанууд далавч маягийн булчингууд ба өрцийн агшилт, суналтын тусламжаар ажиллана. Зүрхний лугшилтын тоо харилцан адилгүй.

Шавжийн цус өнгөгүй, шаравтар, буюу ногоовтор, заримдаа улаан өнгийн гемолимфийн шингэн ба цусны өнгөгүй эсүүд-гемоцитуудаас бүрэлдэн тогтоно. Тэжээлийн бодис гемолимфад орж бүх бие махбодийн эс, эдүүдэд тарна. Цусны эсүүд-гемоцитууд ба фагоцитууд цусанд нэвтрэн орсон хорт бодисууд болон нянгуудаас хамгаалах үүрэг гүйцэтгэнэ.

Бэлгийн систем ба үржил

Шавж саланги бэлэгтэй бэлгийн үржлээр үрждэг.

Эмэгчний бэлгийн систем

Өндөгний хос булчирхай, өндөг дамжуулагч, хос хоолой, өндөг гаргах хос биш ерөнхий хоолой, түүнд нээгдсэн үр хүлээн авагч, дагуур булчирхай зэргээс бүтнэ. Зарим шавжийн эмэгчний бэлгийн гадаад сүвийн амсарт өндөг булагч байдаг.

Өндөгний булчирхай өндөгний хоолойнуудаас тогтох бөгөөд тэдгээрийн тоо хэд аравд хүрнэ. Хоолойн дээд нарийссан хэсэг бэлгийн олон тооны өндгөн эсүүдийг агуулсан байх ба түүнээс аажимдаа өндөг боловсорч хөгжинө. Үр хүлээн авагч тусгай булчирхайтай байх бөгөөд түүний ялгаралт үр хүлээн авагчид орж, эвцэлдсэний дараах эр үрийн эсүүдийн хадгалах чадварыг нэмэгдүүлнэ.

Эмэгчний бэлгийн дагуур булчирхай өндөгүүдийг хооронд нь наалдуулах, эсвэл юманд наалдаж бэхлэгдэхэд зориулагдсан наалдамхай бодисыг ялгаруулах үүрэгтэй.

Эрэгчний бэлгийн систем

Үрийн хос булчирхай/төмс/, үр дамжуулагч хос хоолой, үр шахах хос биш суваг, дагуур булчирхайнууд ба гадаад бэлэг эрхтэнээс бүтнэ. Үрийн булчирхай хоолойнуудаас тогтох бөгөөд бөөрөнхий буюу гонзгой хэлбэртэй байна. Тэрхүү хоолойн дотор эр бэлгийн эсүүд хөгжлөө олно. Эр бэлгийн эсүүд маш жижиг хэмжээтэй, хөдөлгөөнтэй эсүүд байдаг. Эрэгчний бэлгийн дагуур булчирхайн суваг үр дамжуулагч хоолойд нээгдэнэ. Тэрхүү дагуур булчирхайгаас ялгарах шингэн, бэлгийн эр эсийг хамгаалах бүрхүүл-сперматофорыг үүсгэнэ. Сперматофор, үр дамжуулагч хоолойгоор гадагш гарна.

Үржлийн явц

Эрэгчин, эмэгчин шавжийн эвцэлдэх үед сперматофор, эмэгчний өндөг дамжуулах хос биш ерөнхий хоолой буюу эсвэл эвцэлдэх уутанд орно. Энд сперматофорын хана уусан эр бэлгийн эсүүд-сперми үр хүлээн авагчид орох болно. Энэ үед өндөг дамжуулагч хос ба хос биш сувгаар өндөг өнхрөн ирэх зуур, эр бэлгийн эс үр хүлээн авагчаас гарч өндгөнд нэвтрэн орж үр тогтоно. Үр тогтсон өндгөн эс тэжээлийн бодис баялагтай байх бөгөөд гадуураа хорион гэж нэрлэгдэх бүрхүүлээр бүрхэгдэнэ. Өндөгний хэлбэр ба хэмжээ янз бүр байдаг боловч тодорхой зүйлийн шавж тус бүрд тодорхой хэлбэртэй байдаг. Өндөгний хэлбэрээр шавжийн зүйлийг тодорхойлон мэдэж болно.

Шавж маш олон өндөг төрүүлнэ. Жишээлбэл: хатан, балт зөгий 1.5 сая, халуун орны шоргоолж-термит хоногт 30000, эрвээхэй 1.5-2 мянга өндөг төрүүлнэ.

Олонхи шавжийг гаднаас харахад эрэгчин, эмэгчин нь эрс ялгагддаг. Эрэгчин, эмэгчний ийнхүү ялгагдах шинжүүдийг бэлгийн диморфизм гэж нэрлэнэ.

Шавжийн хөгжилт: Шавжийн хөгжилтийг үр хөврөлийн ба үр хөврөлийн дараахь гэж хоёр үе шат болгон үздэг. Үр хөврөлийн хөгжилт нь үр тогтсон өндгөн эсийн хөгжилт юм. Үр тогтсон, өндгөн эс гол төлөв зууван хэлбэртэй, тэжээлийн бодис шар уургаар баялаг байна. Шар уураг өндгөн эсийн төв хэсэгт оршино. Энэ учир үр тогтсон өндгөн эс гадаргуугийн хэлбэрээр хуваагдаж цаашид үр хөврөлийн хөгжилт явагдана.

Үр хөврөлийн дараах хөгжилт, өндөгнөөс өт буюу амьд зулзага төрж гарахаас эхлэн явагдана. Шавжийн үр хөврөлийн дараах хөгжлийн онцлог нь хувиралт юм.

Шавжийн бүдүүлэг хэлбэрүүдийн өсөлт, хөгжилт онцын хувиралт үгүй явагддаг. Залуу биеүүд эх организмтайгаа маш төсөөтэй байдаг. Ийм учраас тэдгээрийн хөгжлийг шууд хөгжилт гэнэ.

Дээд хөгжилтэй далавчит шавжуудын хөгжилт өөрөөр явагддаг тул тэдгээрийг бүрэн биш ба бүрэн хувиралттай шавжууд гэж ангилна.

Бүрэн биш хувиралттай өндөг, авгалдай, бие гүйцсэн гэж гурван шатыг дамжин хөгжинө. Ийм шавжийн авгалдай, бие гүйцсэн шавжтайгаа гадаад байдлаараа төсөөтэй. Харин биеийн хэмжээ бага, далавчны хөгжил сул дорой, сахлын үе цөөн зэрэг зарим шинжээр ялгаварлагдана.

Бүрэн биш хувиралттай шавжуудад шулуун далавчтан, жоом, бясаа, соно, мөхөөлжүүд хамаарагдана.

Бүрэн хувиралттай шавжууд өндөг, авгалдай, хүүхэлдэй, бие гүйцсэн гэсэн 4 үе шатыг дамжин хөгжинө.

Өндөгнөөс амны эрхтэн бүхий өт хэлбэртэй авгалдай төрөн гарч, цаашдаа хэд дахин гуужиж өсч, томорсоор хүүхэлдэй болно. Хүүхэлдэй хөдөлгөөнүй. Хүүхэлдэйнээс бүрэн боловсорсон, бие гүйцсэн шавж гарна. Бүрэн хувиралттай шавжуудад эрвээхэй, цохнууд, ялаа, сарьсан далавчтанууд хамаарагдана.

Бүрэн хувиралттай шавжийн авгайлдайнууд янз бүр байх боловч гурван үндсэн хэлбэрт хуваан үзэж болно. Үүнд:

1. анхдагч шавжийн хэлбэртэй авгалдай;

2. хорхой хэлбэртэй авгалдай;

3. хүрэнцэр маягийн авгалдай.

Анхдагч хэлбэртэй авгалдай цээжиндээ урт 3 хос урт хөлтэй, уртавтар гонзгой хэлбэртэй, амны эрхтэн сайн хөгжсөн, угаажууд нь урагш чиглэсэн, шаламгай хөдөлгөөнтэй байна.

Амьтнаар хооллодог шавж, шүр цох, жийгнүүр цох зэргийн авгалдай ийм хэлбэртэй байна. Хорхой хэлбэртэй авгалдайн бие сунгагдсан өт хэлбэртэй байдгаараа онцлог. Ихэнх цохын өт хэлбэрийн авгалдай цээжний гурван хос хөлтэй байдаг. Гэхдээ шөвгөр хошуут цох, холтосч цохын ба зарим ямаан цохнуудын авгалдайд цээжний гурван хос хөл байдаггүй. Ялааны авгалдайд толгой ба хөлүүд тод үзэгддэггүй. Хүрэнцэр маягийн авгалдай хорхой хэлбэрийн биетэй толгойн хэсэг тод үзэгдэнэ. Харин цээжийн гурван хос хөлөөс гадна хэвлийдээ 2-5 хос хөлүүдтэй. Эрвээхэйн авгалдайг хүрэнцэр гэж нэрлэх ба хяргын авгалдайг эрвээхэйн хүрэнцэртэй төстэй боловч толгойн хэлбэр, хөлний тоогоор өөр байдаг.

Шавжийн хүүхэлдэйнүүд олон янз. Гадаад байдлаар нь тэдгээрийг гурван хэлбэрт хувааж үздэг.

1. Задгай хэлбэртэй, ийм хэлбэртэй гадуураа бүрхүүлгүй. Иймээс биеийн гадаад эрхтнүүд:сахал, хөл далавчны эх-үүсвэрүүд тод харагдана. Тухайлбал, цохнууд ба сарьсан далавчтны хүүхэлдэйнүүдийг нэрлэж болно.

2. Бүрхүүлт хүүхэлдэй. Энэ нь гадуураа тусгай бүрхүүлтэй байх тул бие нь төдий л харагдахгүй. Үүнд: элдэв эрвээхэйн хүүхэлдэйнүүд хамаарагдана.

3. Хуурамч дугтуй доторхи хүүхэлдэй буюу путари. Энэ нь торх хэлбэртэй байна. Торх хэлбэрийн дугтуй нь авгалдайн хамгийн сүүлчийн гуужилтийн хаягдаагүй арьс юм. Ийм учраас хуурамч дугтуй гэж нэрлэжээ. Тухайлбал: ялааны хүүхэлдэйнүүд юм. Шавжууд авгалдайн шатандаа ховдог хооллож, түргэн өсч томордог тул ихэнх шавжууд гол төлөв авгалдайн үедээ ихээхэн хөнөөл учруулна.

Биеийн хэмжээ өсч томрохын хамт кутикул бүрхүүлээ хаяж гуужсаны үндсэнд авгалдайн өсөлт явагдана. Авгалдай өөрийн хөгжлийн хугацаанд нилээд хэд дахин гуужна. Ихэвчлэн 4-5 гуужна. Гуужилтын хоорондох үеийг өсөлт гэж нэрлэнэ.

Анхны өсөлт нь өндөгнөөс авгалдай гарч, эхний гуужилтыг хүрэх үе юм. Хоёр дахь өсөлт нь анхны ба хоёрдугаар гуужилтын хоорондох үеийг эзэлнэ. Хэвийн нөхцөлд ихэнх шавжийн өсөлт ба гуужилтын тоо адил байна.

Зарим шавжийн авгалдайнууд хүүхэлдэйн шатанд хувирахын өмнө мяндаслаг дугтуйг нэхэж түүн дотроо хүүхэлдэй болон хувирна. Дугтуйг зөвхөн мяндаслаг шүлсний булчирхайтай авгалдайнууд нэхнэ. Тэрхүү булчирхайн ялгаруулалт доод уруул дээр орших нарийхан хос сүвээр гармагц агаарын нөлөөнд түргэн царцана.

Олонхи шавжийн авгалдай өөрийн биеэр хөрсийг дарж хонхойлон газарт орох бөгөөд зарим нөхцөлд шүлс ба ялгадасны зүйлээр тор хийж өлгийдэгдэнэ. Тэрхүү торон бүрхүүл нь хөрсөн дэх чийг ба химийн хорт бодисын нөлөөнөөс хүүхэлдэйн биеийг хамгаална. Шавжийн хүүхэлдэйн шатанд авгалдайн бие махбодь өөрчлөгдөн бие гүйцсэн шавжийн хэлбэр дүрсийг олох процесс явагдана.

Хүүхэлдэй хөдөлгөөнгүй боловч, харин түүний бүрхүүлийн доторх авгалдайн зарим эрхтний эдүүдийг эвдэх, ирээдүйд бие гүйцэх шавжийн эрхтнүүдийг бүтээх процесс явагдана.

Үржлийн зарим онцлог

Партеногенез үржил

Шавж бүхэн үр тогтож өндөглөн үрждэг байсан боловч зарим үед үр тогтоогүй өндгөөр үржих явдал үзэгддэг. Үүнийг охин үржил буюу пөртеногенез үржил гэнэ. Сарьсан далавчтаны багаас шонхор зөгий ба хярга охин үржлээр үрждэг. Ургамалын бөөс зэрэг зарим шавжийн партеногенез үржил бэлгийн үржилээр үржих явдалтай ямагт ээлжлэн явагдана. Өөрөөр хэлбэл нэг үед партеногенез үржлээр үржих нөгөө үе бэлгийн үржлээр үрждэг юм.

Бэлэг боловсролт

Бие гүйцсэн шавжийн (имагийн) бэлэг боловсролт дутуу буюу гүйцэт боловсролтойгоор хүүхэлдэйнээс гарна. Бэлэг боловсролт нь гүйцэт хөгжсөн шавж хүүхэлдэйнээс гармагц шууд эвцэлдээнд орж өндөг төрүүлэх чадвартай байна. Ийм шавж хоол тэжээл хэрэглэхгүй. Тэдгээрийн амны эрхтэн зөвхөн үлдэгдэл төдий байна. бэлэг боловсролт дутуу хөгжилтэйгээр хүүхэлдэйнээс гарсан шавж нэлээд хугацаанд хооллосны дараа бэлэг эрхтэн нь боловсорно. Хөгжлийн бие гүйцэлтийн шатандаа хооллохыг нэмэлт тэжээл гэж нэрлэжээ. Нэмэлт тэжээлийн үед шавж нэлээд идэмхий байх учир аж ахуйд хөнөөл учруулах нь их байх болно. Ихэнх шавж бэлэг боловсролтын үед шавжийн ороо орж үй олноор нисэж эрэгчин нь эмэгчинээ эрж түүнтэй эвцэлдэнэ. Луувангийн шөвгөр хушуут зэрэг зарим шавж бэлэг боловсролтыг хүртэл нисэхгүй. Бэлэг боловсорч бие гүйцсэн шавж гуужихгүй ба өсч томрохгүй. Шавжийн өсөлт зөвхөн авгалдайн шатанд явагдана.

Генераци

Өндөгнөөс бие гүйцсэн шавж (имаго) хүртэл өсөн хөгжиж дахин өндөг төрүүлэх хүртэлх хугацааг шавжийн генераци (үе удам) гэж нэрлэнэ. Генерацийн явагдах хугацаа жилийн генерацийн тоо, шавж бүрд харилцан адилгүй байна. Зарим шавжийн (царцаа, голио гэх мэт) генераци жилд ганцхан удаа явагддаг байхад инздэх цох мэт зарим шавжийнх олон жил үргэлжилж генерацитай гэж хуваана. Гэтэл ургамлын бөөс нугын бор эрвээхий зэрэг зарим шавжууд жилд хэд хэдэн үе удам өгдөг тул олон дахилтад генераци гэж нэрлэнэ. Тухайлбал ургамлын бөөс нэг вегататив үеийн туршид 10 хүртэл ба түүнэс илүү удмыг (генерацийг) өгнө. Дрозофиль ялаа мөн олон дахилтат генераци бүхий шавж юм.

Ангилал

Шавжийн ангилалд амны бүтэц, далавчны бүтэц, хөгжлийн хувиралт зэргийг голчлон анхаарч шавжийн ангийг салбар анги, багууд болгож хуваана. Үүнд: анхны, далавчгүй доод шавжууд ба далавчит дээд шавжийн салбар анги юм. Үүнээс 20 багийн төлөөлөгчид манай оронд одоогоор мэдэгдэж байна.

Анхны, далавчгүй доод шавжийн салбар анги

Жижиг биетэй /0.3-0.5 мм/ бүдүүлэг бүтэцтэй шавжууд юм. Хэзээ ч далавчтай байгаагүй. Хэвлийн хойд хэсгийн зарим үеүд дээр мөчдийн үлдэгдэл дагуур байдаг. Ихэнх шавжны дээд угаажийн үзүүр ил, тод үзэгдэнэ. Нийлмэл нүд байхгүй. Ихэнхдээ газрын хөрсөнд буюу ургамлын үлдэгдэл дор нуугдаж амьдарна. Хөл сүүлтний зарим нь хөдөө аж ахуйн ургамалд хөнөөл учруулдаг. Доод шавжууд газрын хөрсөнд амьдарч амьтан, ургамлын органик-ялзмагаар хооллодог учраас байгаль дахь бодисын эргэлтэд чухал нөлөө үзүүлж, хөрсний үржил шимийг дээшлүүлэх ач холбогдолтой. Энэхүү салбар ангид протура буюу сахалгүйтэн, хөл сүүлтэн, салан сүүлтэн, өргөс сүүлтэн гэдэг 4 баг хамаарагдана.

Далавчит дээд шавжийн салбар анги

Энэ салбар ангид шавжийн зонхилох хэсэг багтана. Биеийн бүтэц, байгуулалт сайтай, амьдралын янз бүрийн нөхцөлд амьдардаг тул маш олон хэлбэр дүрстэй, цөм далавчтай. Ихэнх зүйлүүд хоёр хос далавчтай байдаг боловч зарим нь нэг хос далавчтай байна. Гол төлөв ниснэ. Далавчтай боловч нисдэггүй шавжууд бий. Бөөс, нохой бөөс зэрэг шавжууд далавчтай шавжуудын тоонд багтдаг.

Далавчит шавжуудыг эртний далавчтан ба шинэ далалвчтан гэж хоёр бүлэг болгон үзнэ. Эртний далавчит шавжууд геологийн хөгжлийн чулуун нүүрсний үед соно үлдэж хоцорчээ. Шинэ далавчтаны бүлэгт багтах шавжууд далавчаа эвхэх, тэнийлгэх тусгай булчингуудтай болсон байна. Далавчит дээд шавжийн салбар ангийг дотор нь ангилан хувааж үздэг.

Эртний далавчтаны бүлэг

Өдөрчийн баг

Ephemeroptera. Бие нь нарийхан урт, торон далавчтай. Далавч нь булбарай, хойд далавч урдахаасаа жижиг буюу байхгүй болсон. Амны эрхтэн хөгжөөгүй, бие гүйцсэн шавж хооллохгүй. Хэвлийн төгсгөлд 2-3 урт нарийхан ‹сүүл› байна. Тэр нь нисэхэд биеийг залж өгнө. Бүрэн биш хувиралттай. Авгалдай нь усанд амьдарна. Трахейн заламгайнуудтай байдаг. 1-3 жил насална. Энэ хугацаандаа 20-25 удаа гуужна. Авгалдайн сүүлчийн гуужилтаас далавчтай, бэлэг боловсроогүй шавжууд нисч гарна. Тэдгээрийг субимаго гэж нэрлэнэ.

Сонын баг

Odonata. Биеэр урт. Толгойн хэсэгт том зүймэл нүд байна. Хоёр хос ижил том, торлог судалтай далавчтай. Соно махчин амьдралтай. Нисэх зуур хөх түрүү, шумуул зэргийг барьж иддэгээрээ ашигтай. Намар соно олшроход хөх түрүү эрс цөөрдөг. Авгалдай нь усанд амьдарч, усны жижиг амьтдаар хооллоно. Авгалдайг загас иддэг учир загас үржүүлгэнд ач холбогдолтой. 4500 гаруй зүйл мэдэгдэж байна. Манай оронд сонын 2 дэд баг 11 овог 28 төрөл 78 зүйлийн соно тэмдэглэгджээ.

Шинэ далавчтаны бүлэг

Бүрэн бус хувиралттай шавжийн салбар бүлэг

Жоомны баг

Blattoptera — бие нь хавтгай, утсан сахалтай. Өмнөд далавч хатуу, хойд далавч зөөлөн, тэр нь хатуу далавчны дор эвхэгдэнэ. Эмэгчин жоом заримдаа далавчгүй байдаг. Хэвлийн төгсгөлд дүрс хувирсан мөч-хос церки байна. Амны эрхтэн нь мэрэхэд зохилдсон. Элдэв идэштэн шавж.

Өдөр хөрсний ан завсар, юм дор нуугдаж шөнө гарч явна. Шар жоом, хар жоом хүний орон сууцанд элдэв зүйлийг бохирдуулахаас гадна паразит хорхойнуудын өндөг, өвчний элдэв нянг тараадаг. 3600 орчим зүйлийн жоом бий.

Манай орны говийн бүсэнд хээрийн жоом гуу жалга болон мэрэгчдийн нүхэнд, түүнийг хөмрөг гэж нэрлэдэг.

Мөргөлжийн баг

Mantoptera — урд мөчөөрөө жижиг амьтдыг шүүрэн барьж хооллодог махчин шавж. Ургамал дээр урд мөчөөрөө дээш өргөн залбирч буй маягаар суудаг тул мөргөлж гэж нэрлэгджээ. Толгой нь маш хөдөлгөөнтэй, шалмаг, далавч нь шугаман навч хэлбэртэй, 2000 орчим зүйлийн мөргөлжөөс манай оронд 9 зүйл тэмдэглэгджээ.

Шулуун далавчтаны баг

Orthoptera — амны эрхтэн мэрэхэд зохилдсон. Өмнөд далавч нь нарийвтар, зузаан арьслаг боловч тод судалтай. Суух үедээ өмнөд далавчны дороо хойд далавчаа эвхэж далдлан хучна. Хойт хос далавч нь том, нимгэн сарьслаг бүтэцтэй. Гэвч энэ багийн зарим зүйлүүд далавчгүй буюу сул хөгжилтэй далавчтай байдаг. Хойт хөлний шилбэ урт нарийхан, гуя нь бүдүүн булчинлаг болсон нь үсрэхэд зохилджээ. Шулуун далавчтаны багт царцаа, голио, гүрэлзгэнэ, ‹хүн хорхой› зэрэг овгийн шавжууд багтана.

Царцаа амьдралын байдлаар сүрэг ба сүрэг биш гэж ялгагдана. Сүрэглэдгийг царцаахай, сүрэглэдэггүйг царцаа гэж ялган нэрлэх нь зохимжтой. Манай оронд царцаахайн зүйл маш цөөн, бараг байхгүй. Харин олон зүйлийн царцаа амьдардаг. Манай оронд 130 гаруй зүйлийн царцаа амьдардагийн 30 орчим зүйл нь хадлан бэлчээр, үр тарианы ургамлуудын үндсэн хортон болно. Тэдгээрийн дотроос Сибирийн царцаа, тоонолжит царцаа, бараан далавчит царцаа, цагаан сугат царцаа зэргийг онцлон нэрлэж болно. Харин Азийн, цөлийн царцаахай сүрэглэн нисэх замдаа дундад Ази, Бага Ази, Африкийн орнуудад ихээхэн хөнөөл учруулдаг. Манай орноос 20 гаруй зүйлийн голио тэмдэглэгджээ. Олонхи нь хадлан бэлчээрийн ургамлыг идэж сүйтгэхээс гадна элдэв шавж, хорхой, царцааг барьж иддэг. Олон зүйлийн голионы дотроос ногоон голио, ойт хээр, монгол саарал голио, нуруу өргөст голио, ойт хээр, цөл хээрийн бүсээр өргөн дэлгэр тархаж хадлан бэлчээрт хөнөөл учруулна.

Манай оронд 3 зүйлийн гүрэлзгэнэ, өрөөсгөл хануур хүн хорхой, говийн баянбүрд, марц бүхий элсэнцэр хөрсөнд амьдарч ургамалд хөнөөл учруулна. Манай дэлхий дээр шулуун далавчтаны 20000 орчим зүйл амьдардаг болох нь мэдэгдэж байна.

Жигд /ижил/ далавчтаны баг

Homoptera — энэ багт олон хэлбэрийн жижиг, том хэмжээний, хатгаж- сорох урт хошуутай шавжууд хамаарагдана. Далавч нь сарьслаг, өмнөд далавч нь нягт арьслаг, хойтох нь хэмжээгээр жижиг буюу заримд нь байхгүй байж болно. Ер далавчгүй зүйлүүд ч олон байдаг. Ихэнх нь хөдөө аж ахуйн таримал ургамлуудад хөнөөл учруулна. Ургамлын бөөс жижигхэн биетэй, нэг дор олноороо цугларан амьдарч ургамлын шүүсийг сорж хооллоно. Жигд далавчтаны багт ургамлын бөөсөөс гадна нөмрөг, бүүрэг, цагаан далавчтан, бамбайт гэдэг доод багийн шавжууд багтана. Эдгээрээс манай оронд зургаан цэгт нөмрөг, судалт нөмрөг, алимын ногоон бөөс, вандуйн бөөс, үет ургамлын бөөс зэрэг олон зүйлүүд ургамлын эрхтнүүдийн шүүсийг сорж ургацын хэмжээг эрс багасгана. Жигд далавчтаны багийн 30000 гаруй зүйлүүд байдаг.

Хагас хатуу далавчтаны баг

Hemiptera- Хоёр хос далавчтай боловч өмнөд далавчны угийн хэсэг хатуу, арьслаг, гадна талаасаа зузаан хитинээр хучигдсан байхад үзүүрийн хэсэг нь сарьсархаг нимгэн бүтэцтэй байна. Иймээс хагас дутуу далавчтан гэж нэрлэгджээ.

Бөөсний баг

Anaplura — далавч байхгүй, амны эрхтэн нь хатгаж сороход зохилдсон. Сүүгээр бойжигч амьтдын эктопаразитууд болно. Хүний биед толгойн бөөс, хувцасны бөөс, намилзгана тохиолдоно. Бөөсний тиф ба бусад халдварт өвчнийг тараана, 300 орчим зүйлүүд бий.

Бүрэн хувиралттай шавжийн салбар бүлэг

Латин нэршил нь Holometabola.

Хатуу далавчтан буюу цохын баг

Coleoptera — Өмнөд дээд хос далавч нь хатуу хитнээр бүрхэгдсэн байх учир хатуу далавчтан гэж нэрлэжээ. Хоёрдогч хос далавч нь нисдэг цохуудад нимгэн сарьслаг байна. Харин нисдэггүй цохын хойд нимгэн далавч үлдэгдэл төдий ба бүрмөсөн байхгүй байдаг. Цохын амны эрхтэн мэрэхэд зохилдсон. Амьтнаар хооллогч, ургамал идэштэн, ялзмаг идэштэн, элдэв идэштэн гэж ялгарварлан үздэг. Ашигтай ба хөнөөлтэй цохууд маш олон.

Торон далавчтаны баг

Neuroptera — хальсархаг, тунгалаг торлог судал бүхий хоёр хос далавчтай шавж. Мэрэх амны эрхтэнтэй.Ихэнх нь амьтнаар хооллоно. Хортон шавжаар хооллодог тул ашигтай. Тухайлбал алтан нүдэн, шоргоолжийн арслан зэрэг манай оронд өргөн тархсан юм.

Хоовгонгийн баг

Trichoptera — хоёр хос далавчтай, далавч нь үсээр бүрхмэл, хойд далавч нь урдахаасаа том. Дээд угааж үлдэгдэл төдий, харин доод угааж нь богинохон хошууг үүсгэнэ. Авгалдай усанд амьдарна. Гурван хос хөлтэй, түүний биед шүүслэг булчирхай байна. Авгалдайн ихэнх нь тусгай гэр дотор амьдарна. Элс, хайрга, дун, өвс, ургамлын хэсгийг биедээ наалдуулан гаднах гэр бүрээсээ хийнэ. Ийм учраас хоовгон гэж нэрлэнэ. Олонх авгалдайнууд хүчилтөрөгчөөр элбэг, хүйтэн устай, урсгал сайтан уулын гол горхинд амьдарна. Загасны үндсэн хоол тэжээл болдог учраас загас үржүүлгэнд ач холбогдолтой. Энэ багт 3000 гаруй зүйлүүд хамаарагдахаас манай оронд 80 гаруй зүйл мэдэгдэж байна.

Хайрсан далавчтан буюу эрвээхэйн баг

Lepidoptera — хоёр хос далавчтай далавч нь хайрсаар бүрхэгдсэн тул ийнхүү нэрлэжээ. Амны эрхтэн нь цэцгийн бал, тоосыг сороход зохилдсон хошуу болж хувирсан байх нь ороомог маягаар эвхэгдсэн байна. Зарим зүйлийн хайрсан далавчтан хошуугүй болсон бие гүйцсэн үедээ хооллодоггүйд оршино. Хайрсан далавчтны багийг доод буюу ижил далавчтан, дээд буюу ижил биш далавчтаны салбар багт хуваана.

Манай ойд Сибирийн хүр эрвээхэй, якобсоны төөлүүр, нарсны төөлүүр зэрэг эрвээхэйн хүрэнцрүүд шинс, нарсны шилмүүсийг идэж ихээхэн хөнөөл учруулдаг. Мөн долоогоны цагаан эрвээхэй, өрөөсгөл хүр эрвээхэй, үнэрт коссус зэрэг эрвээхэйн хүрэнцрүүд навчит ой, үр жимсний модны навчийг идэж сүйтгэнэ.

Сарьсан далавчтаны баг

Hymenoptera — хоёр хос сарьсархаг бүтэц бүхий далавчтай шавж. Өмнөд далавч нь хойд далавчаасаа том, урт байна. Ихэвчлэн амны мэрэх эрхтэнтэй боловч зарим нь долоох, хатгаж сорох бүтэцтэй байдаг. Сарьсан далавчтаны эмэгчин нь өндөг булагч, хатгууртай байна. Цээж ба хэвлийн залгалт олон янз болж суумгай иширхэг өлгөмөл хэлбэрийн хэвлийг үүсгэнэ. Ер нь энэ багт маш олон зүйл 150000 гаруй багтах бөгөөд бүтцийн талаар олон янз юм. Сарьсан далавчтаны зөн билэг буюу инстинкт мөш нарийн Инстинкт нь нийгмээр амьдарлаг зөгий, шоргоолж, термит зэрэг шавжуудад тод мэдэгддэг. Ихэнх сарьсан далавчтаны авгалдай хөл байхгүй толгой нь хөгжлөөр дорой нүдгүй байдаг боловч зарим зүйлийн хяргын авгалдай хэвлийдээ 6-8 хос хөлтэй эрвээхийн хүрэнцэртэй төсөөтэй байдаг тул хуурамч хүрэнцэр гэж нэрлэжээ. Сарьсан далавчтан аж ахуйн ихээхэн ач холбогдолтой юм. Балт зөгий Apis mellifera L энэ багт хамрагдана. Балт зөгийг үржүүлэн өсгөж амтат бал эмийн бодисуудыг авч ашиглана. Шоргоолж Fomicoidae энэ багт орно. Ихэнх шоргоолж ургамалын ялангуяа ойн хортон шавжаар хооллодог тул ашигтай. Манай орноос 10 гаруй зүйлийн шоргоолж мэдэгдэж байна.

Хөдөө аж ахуйн таримал ургамлын хортон шавжийн өндөг авгалдай хүүхэлдэй зэрэгт өөрийн өндгийг гаргаж парзитлан амьдардаг шонхор зөгий ( Aphelinus, Apanteles) мэтийн төрөл ихээхэн ашигтай. Сарьсан далавчтаны багийн хальцидийн овогт трихограмм (Trichogramma evanesvens), пимпла (Pimpla examinatora), апонтелес (Apantoles glomeratus) зэрэг празит амьдралтай сарьсан далавчтан олон. Тэдгээрийг ой ба хөдөө аж ахуйн ургамлын хортон шавжтай биологийн аргаар тэмцэхэд өргөн ашиглана. Энэ багт ургамалд хөнөөл учруулах зүйлүүд ч цөөнгүй.

Модлог ба жимсний ургамалаар хооллогч монголын эврэн сүүлт (Paurus mongolicum), нарсны хярга бургасны бариулын хярга (Haplocampa testudinea), хүнсний ногооны хортон рапсийн хярга (Athalia) зэрэг олон зүйл манай орноос илэрч бүртгэгдсэн болно.

Нохой бөөсний баг

Aphaniptera — далавчгүй хатгаж сорох амны эрхтэнцэртэй хөл нь шсрэхэд зохилдсон. Нийлмэл нүд байхгүй. Бие нь хоёр хажуугаасаа хавчигдсан байна. Авгалдай нь амьтны гаралтай органик бодисын ялзмагаар хооллодог учир мэрэх амны эрхтэнтэй байна. Нохой бөөс сүүгээр бойжигч амьтад ба шуувууны биеийн цус сорж амьдарна. Хүнд, хүний нохой бөөснөөс (Pulex irritans) гадна нохойн, муурын, тарваганы, зурмын гэх мэт нохой бөөс амьдрах чадвартай тул элдэв тахал өвчнийг тараана. Нохойн бөөсний багт 1000 гаруй зүйл багтаана. Манай орноос 80 гаруй зүйлинй нохойн бөөс элдэв мэрэгчид бас жигүүртнээс бүртгэгдсэн байна.

Хос далавчтан буюу ялааны баг

Diptera. Хамгийн дээд зэргийн бүтэцтэй шавж юм. Хос далавчтаны өмнөд хос далавч сарьсдыг тунгалаг өнгөтэй байна. Хос далавч нь үлдэгдэл төдийн хоцорч дууны эрхтэн дүнгэнүүр болж хувирсан байна. амны эрхтэн нь хатгаж сорох буюу долооход зориулагдсан. Хос далавчтаны багийг сахлын бүтцээр урт сахалтай (Nematocera) ба богино сахалтай (Brachecera) салбар болгон үздэг. Урт сахалт хос далавчтаны салбар багт: шумуул, дэлэнч, моксит, тэмээлзгэнэ, жинжин (хирономид) ялаа, урын ялаанууд (галли) зэрэг хамрагдана. Богино сахалт хос далавчтаны салбар багт: хөхтрүү, хар ялаа, гуур, тахина, ктрыр ба цус ёорогчид зэрэг олон ялаанууд багтана. Авгалдай (өт нь хөл байхгүй хааяа толгой нь үл мэдэгдэнэ ялааны өт) Хүүхэлдэй нь чөлөөтэй буюу торхон хэлбэртэй байна. Амьтан буюу ургамал идэштэн болно. Гэвч цус сорогчид (дэлэнч шуумуул, хөхтрүү, цеце ялаа зэрэг) олон. Нэлээд хэлбэрийн шумуул дэлэнчийн авгалдайнууд усанд амьдарна. Зарим зүйлийн ялааны өт ялзарсан органик бодисоор хооллож хөгжинө. Нэлээд хос далавчтаны (гуур, тахина ялаа зэрэг) өтнүүд празит амьдралтай байдаг. Хос далавчтанууд байгаль ба аж ахуйд үзүүлэх ач холбогдлоор асар их болно. Мөн хор холбогдлоор ч байгагүй. Олон хэлбэрүүд ургамалд, ялангуяа хөдөө аж ахуйн таримал ургамалд хөнөөл учруулна.

Гуурын ялаанууд мал аж ахуйд асар их хохирол учруулдаг. Тэд том биетэй, үсэрхэг ялаанууд юм. Адуу, үхэр бог малын бие дээр сууж өндөг буюу өт цацна. өтнүүд нь бүдүн урагшаа нарийссан байх ба хатуу өрөгстэй цагирагууд байдаг. Гэрийн мал ба зэрлэг амьдтын ходоод, арьс, хамар багалзуурын хөндийд гуур (өт) амьдарч өвчлүүлнэ. Аюултай хортон бол вольфартовын ялаа (Wohlfahrtia magnifica) юм. Энэ ялаа хүн ба амьтдын хамар чих нүдэнд буюу арьсны шарханд амьд өт цацах тул тэдгээр нь эд, эрхтнэрр холллож өсч томроод газар унаж хөрсөнд хүүхэлдэй болж хувирна. Цус сорогчид ба хүн малд халдварт өвчин тараана. Тухайлбал: малярийн шумуул (Anopheles) халуун хумхаа өвчнийг, моксит ялаа (Phlebotomus) лейшманиозыг, хөхтрүү (Tabanus) тулярми, трипназомоз, сибирийн боом, цеце ялаа (Glossina morsitans) нойрын өвчин зэрэг халдварт өвчнүүдийг дамжуулах тул аюултай. Гэтэл үр тариа ба хүнсний ногооны таримал ургамалд хөнөөл учруулагч хос далавчтан цөөнгүй. Манай оронд швед ялаа (Ossinella pusilla), ногоон нүдэн (Chlorops pumilionus) мерозима (Merrozuma saltatrixtris) бүдүүн хөлт ялаа (Bibbio consanguineus, Bibio nigriven) зэрэг үр тарианы үет ургамалууд байцааны хаврын ялаа (Hylemyia floralis) сонгины ялаа (Hylemyia Antigua) лаг луувангийн ялаа (Pegomyia hiosviami) зэрэг ялаанууд хүнсний ногоонд ихээхэн гэмтэл учруулна. Олон зүйлийн ялаанууд цэцэгт ургамалын тоос хүртээдэг тул байгаль ба аж ахуйд ихээхэн ач тус үзүүлнэ.Хос далавчтаны багт 80000 орчим ялаануууд хамаарагдана.За тэгээд олон зүйлийг хийж болно доод тал нь шал хэрэггүй мэдээлэл байгаа

Биологи экологийн зарим онцлог

Диапауз

Гадаад орчны температур ихсэх буюу буурах ган болох хоол тэжээлгүйдэх зэрэг амьдарлын тохиромжгүй нөхцөлд шавжийн өсөлт хөгжилт зогсонги байдалд ордог үүнийг диапуз гэнэ. Шавжууд диапузын үед хөдөлгөөнгүй болж бодисын солилцооны процесс эрс буурч чанарын талаар өөрчлагдөнө. Диапузын амьдрал нь өөхлөг биед хуримтлагдсан тэжээлийн бодисын тусламжаар явардах ба амьсгал нь агаар хүчилтөрөгчийн эсийн тусгай ферментийн нөлөөгөөр тэжээлийн бодисын эсэлдсэний үндсэнд явагдана. Амьсгалын ийм арга бол түр зогсолтын байдалд (диапаузид) байгаа шавжийн хүйтнийг тэсвэрлэх чадвар ба амьдрах орчны бусад тохиромжгүй нөхцлүүдийг эсэргүүцэх явдлыг сайжруулж өгнө. Шавж хөгжлийн бүх шатандаа диапаузд орох боловч харин зарим зүйлийн шавжийн диапауз нь түүний хөгжлийн тодорхой шаттай холбоотой байдаг.

Нийгэмч шавж

Нийгэмч шавжууд бүлийн дотор ижил төрлийн тодорхой хуваарьтай байдаг нь тэдний амьдарлын процесст үүсч бий болсон хэв заншил (инстинкт) юм. Зөгийн үүрт өндөг төрүүлэх чадваргүй маш олон тооны ажилчин зөгий цэцгийн бал цуглуулж хоол тэжээл бэлтгэх, үүр барих, цэвэрлэх, үүрийн доторх агаарыг солих чийгийн хэмжээг тохируулах авгалдайг хооллох гэх мэт гол ажлыг гүйцэтгэнэ. Нэг бүлд үржих чадвартай ганцхан хатан зөгий байна. Хатан зөгий өндөглөж үр удмаа бүлд үлдээхээс өөр ажилгүй. Хатан зөгий ажилчин эмэгчин зөгийнүүдээс тод ялгагдана. Мөн үр тогтоох үүрэгтэй эцэг зөгий үүхэнд байх бөгөөд эрэгчин зөгий үнэрлэх эрхтэн сахал, хараа сайн хөгжсөн байдаг нь үржлийн үед хатан зөгийг олоход гол үүрэг гүйцэтгэнэ. Ажилчин зөгий үржихгүй ба эцэг зөгий үр тогтсоын дараа үхнэ. Харин хатан зөгий удаан насална. Шоргоолж үүрийн дотор мөн бүлээр амьдарна. өндөг төрүүлэх чадваргүй ажилчин шоргоолжнууд үүрийн доторх бүх ажлыг хийхээс гадна цэрэг цоргоолж үүр, бүлийг бусдын довтолгооноос хамгалах үүрэгтэй тул тэдгээрийн угааж маш хүчирхэг хөгжсөн байна.

Биеэ хамгаалах зохилдлого

Шавж амьтдаас биеэ хамгаалахын тулд амьдарлын тэмцэлд янз бүрийн зохилдлогоо болжээ. Шавжийн амьдралд биеийн өнгө чухал үүрэг гүйцэтгэнэ. Ихэнх шавжийн өнгө өөрийн амьдрах орчны өнгөтэй ижил байдаг ба зарим шавжууд ургамлыг навч, мөчир гэх мэт эрхтэнтэй төсөөтэй болох, ямар ч төрлийн холбоогүй өөр хортон шавжтай адил цоохор өнгөтэй болох зэрэг зохилдлогыг олсон байдаг.

Ийм үзэгдлийг ивээх өнгө гэж нэрлэнэ. Ихэнх шулуун далавчтан бясаа зөрэг нь орчны байдалтай адилхан ногоон хүрэвтэр, бараан саарал өнгөтэй байдаг. Гэтэл нисч яваа үед хойд далавч нь тод өнгөтэй харагддаг ба суумагц өмнөд далавчиндаа хучигдан бараг харагдахгүй шахам болдог тохиолдол ч бий. Алаг цоохор цэцгийн дунд нич яваа эрвээхий тод харагдах боловч далавчаа босоо байдлаар хумхин суумагц цэцгийн өнгөөс ялгагдахгүй байх нь олон бий. Энэ далавчний дээд доод талын өнгө ижил биш байдагтай холбоотой байдаг юм. Төөлүүрч эрвээхийн авгалдай (Geometridae) өөрийн амьдралд аюул тулгармагц модонд хойд хөлөөрөө бэхлэгдэн босмогц модны навчний мөчрөөс үл ялгагдана. Орчны өнгөтэй адил төсөөтэй болсон байхаас гадна зарим шавж маш тод өнгөтэй байдаг. үүнд : буглаа цохууд, зөгий хэдгэнийг нэрлэж болно. Үүнийг айлгах өнгө (мимикри) гэнэ. Гэтэл өөртөө ямар ч хамгаалах чадваргүй боловч махчин амьтдыг айлгах чадвар бүхий бусад шавжийн адил тод өнгөтэй, алаг цоохор биетэй шавжууд байна.

Шавжний байгаль дахь аж ахуйн ач холбогдол

Шавжийн байгаль дахь үүрэг ач холбогдол асар их юм. Шавж зүйлийн тоогоор 1.5 сая орчим бусад амьтдаас давуутай болохын зэрэгцээ зарим зүйлийн шавж үй олноор үржих чадвартай байдаг нь манай дэлхий дээрх шавжийн тоог үй түмд хүргэнэ. Тусгайлан тооцоолж бодсоноор манай ертөнц дахь шавжийн тоо (минумум) ойролцоогоор 10/8 зэрэг млрд болно өөрөөр хэлбэл дэлхийн хүн амын нэг бүрт 250000000 орчим шавж ноогдох жишээтэй. Энэ үй түмэн шавжууд байгалийн элдэв үйл ажиллагаанд маш идэвхитэй оролцоно.

Шавж олон янзын цэцэгт ургамлуудын тоосыг хүртээдэг тул байгальд асар их ач холбогдолтой. Шавжаар тоос хүртдэг цэцэгт ургамлууд маш олон. Зарим ургамлууд зөвөн тоос хүтэхгүйгээр үржиж чадахгүй. Ургамлын тоос хүртээгч шавжуудаас нэгдүгээрт сарьсан далавчтан ялангуяа балт зөгий үхэр хэдгэнэ, хоёрдугаарт хос далавчтан (элдэв ялгаа) гуравдугаарт эрвээхий орно. Хөрс үүсэх процесст шавжууд ялангуяа термит ба шоргоолжууд их ач холбогдолтой. Эдгээр нь бусад авгалдайн адил газрын хөрсөнд амьдарч нүхлэн сийрэгжүүлж агаар чийг дулааны солилцоог сайжруулах ба ухгамал амьтдын үзэгдлийг задалж яазмагаар баяжуулна. Шилмүүст модны хагдарч унасан шилмшшсшшд шавжий үйл ажиллагаагүйгээр ялзмаг үүсгэж чадахгүй. Шавжууд элдэв амьтдын ялгадас, хүүр, сэг ургамлын хагдарлыг задалж ариутган-цэвэрлэгчийн үүрэг гүйцэтгэхийн зэрэгцээ байгаль дахь бодисын эргэлтийг нөхцөлдүүлж түүнийг түргэсгэнэ. Шавж идэштэн шувууд ба сүүгээр бойжигчид цөөнгүй.

Шавжний байгаль дахь аж ахуйн хор хөнөөл

Шавжийн байгальд үзүүлэх хор хөнөөл мөн асар их. Элдэв ургамлын үндэс, иш, навч, цэцэг, үр жимсийг идэж ихээхэн гэмтэл учруулж ургацыг доройтуулна. Ялангуяа хөдөө аж ахуйн таримал, ургамал, ой мод, хадалн бэлчээрийг идэж сүйтгэдэг тул улс, ардын аж ахуйд багагүй хохирол учруулна. Ялангуяа манай оронд 1929-1939, 1946-1948, 1954-1956 онуудад царцаа ихээхэн хохирол учруулж байсан түүхтэй. Царцаа хадалн бэлчээрийг сүйтгэхээс гадна үр тарианы ургамлын үндсийг суулгасан үрийн няслуур цохын утсан өт, нил хар цохын хуурамч утсан өтүүд идэж ургацыг сийрэгжүүлэн асар их багасдаг.

Үр тарианы ургамлыг газар дээрх хэсгийг (иш, навч, түрүү) үр тарианы бор бүгэг швед ялаа бясаа ургамлын бөөс навч идэгч цохууд зөрөг 30 шахам зүйлийн гол хортон шавжууд гэмтээж үр тарианы аж ахуйд ихээхэн хохирол учруулж байна. Манай орны хүнсний ногооны талбайд цтсан өтүүд манжингийн шөвгөр хошууд байцааны хивэн манжингийн цагаан эрвээхий байцааны бөөс сонгино, луувангийн ялаа, байцааны бүгэг зэрэг 40 гаруй зүйлийн гол хортон шавжууд илэрч хүнсний ногооны ургамалуудын өвчин ялангуяа вирусын өвчинг тараахад их үүрэг гүйцэтгэнэ. Манай ой модыг сибирийн хүр эрвээхий, өрөөсгөл эрвээхий, якобсоны эрвээхий нарсны төөлүүр сахалт ба цохууд зэрэг хортон шавжууд багагүй гэмтээж байна. жишээ нь: 1956 оны судалгаагаар манай орны ойн 63790 га талбайд сибирийн хүр эрвээхий (Dendrolimus sibiricus) тархан дэлгэрч 17700 га талбайн хар модыг идэж сүйтгэснээс бүрмөсөн хатаж байжээ. Жимс-жимсгэний аж ахуйд алимын үргэлж, алимын бөөс долоогоын цагаан эрвээхий зэрэг шавжууд хөнөөл учруулах боллоо. Хүн ба адгуусан амьтдыг празитлагч шавжууд асар их юм. Шавж адгуусан амьтдын биед паразитлан амьдарч бие бялдарыг доройтуулан муутгаснаар малаас гарах бүтээгдэхүүний чанарт муугаар нөлөөлнө. Хөхтрүү, шумуул, дэлэнч зэрэг хос далавчтан шавжууд хооллох үедээ хүн ба сүүн тэжээлт амьтдын бие дээр сууж цус сорж амьдархаас гадна амьтдын тайван байдлыг алдагдуулах тул малын тарга хүч гарах бүтээгдэхүүний чанарт эрс муу нөлөө үзүүлнэ. Мөн хүн ба сүүн тэжээлтэн цус сорж өвчин тараадаг ялаанд Африкийн өмнөд ба төв хэсэгт тархсан Цеце ялаа (cloosina) орно. Шавжийн дотроос нохой бөөсийн багт хамаарагдах шавжууд ихэвчлэн авгалдай үедээ хүний орон сууц, амьтдын нүх үүр зэрэгт амьдарч байгаад бие гүйцэх үедээ цус сорж амьдарна. Хүн ба амьтдын бөөснөөс (Anoplura) гадна шалз ширх зэрэг (Mallopnago) эктопаразитууд амьтдын өд хайрс үсээр хооллож гэмтэл учруулна. амьтдын бие дотор амьдардаг (эндопаразит) шавжууд цөөнгүй. Тухайлбал арьсны, хамар багалзуурын хөндийн, ходоодны гуурын ялаанууд дурьдаж болно. Тэд зэрлэг амьтад ба гэрийн малын арьс болон дотоод эрхтний эс, эдүүдийг гэмтээж өвчлүүлнэ. Түүхий эд-арьсны нэлээд хувь нь гуурнаас болж гологдолд учирч байгааг тэмдэглье.

Зарим шавжууд хүн амьтанд халдварт өвчин тараан дамжуулдаг. Тахал өвчнөөр төрвөгө, зурам, туулай мэтийн мэрэгчид өвчилдөг. Бүүрэг хүн, амьтдад тахлыг тараагч гол эзэн нь мөн. Бүүрэг маш олон зйүл байна. Гэрийн ялаа (Musca domestica) хүний гэр ахуйтай ямагт холбоотой байдаг тул янз бүрийн халдварт өвчнийг (туберкулез цусан суулга гэх мэт) ба паразит дугираг хорхой өндөгүүдийг дамжуулан тараана. Анафелекс төрлийн шумуулууд халуун хумхаа өвчнийг тараадаг зарэг олон жишээг дурьдаж болно.

Шавжны аж ахуй

Эрт цагаас хүн төрлөхтөн балт зөгий торгоны эрвээхийн аж ахуйг хөгжүүлж байна. Балт зөгий балт ургамлуудын тоос хүртээж таримал ургамлын ургацыг нэмэгдүүлдэг ач тус нь түүний бүтээгдэхүүний ашгаас даруй 10-20 дахин их байдаг байна. Манай оронд зөгийн аж ахуйг хөгжүүлж байна.

Дэлгэрүүлж унших

Davidson, E. (ed.) 1981. Pathogenesis of Invertebrate Micorobial Diseases. Allanheld, Osmun & Co. Publishers, Inc., Totowa, New Jersey, USA. 562 pages.
Davidson, E. 2006. Big Fleas Have Little Fleas: How Discoveries of Invertebrate Diseases Are Advancing Modern Science University of Arizona Press, Tucson, 208 pages, ISBN 0-8165-2544-7
Davidson, RH and William F. Lyon. 1979 Insect Pests of Farm, Garden, and Orchard. John Wiley & Sons., New York. 596 pages, ISBN 0-471-86314-9.
Grimaldi, D. and Engel, M.S. (2005). Evolution of the Insects. Cambridge University Press. ISBN 0-521-82149-5.{{cite book}}: CS1 maint: multiple names: authors list (link)
Reimer, N.J., J.W. Beardsley, and G. C. Jahn 1990. Pest ants in the Hawaiian Islands. In R. Vander Meer, K. Jaffe, and A. Cedena [eds.], "Applied Myrmecology: a world perspective." Westview Press, Oxford, 40-50.
Triplehorn, Charles A. and Norman F. Johnson (2005-05-19). Borror and DeLong's Introduction to the Study of Insects, 7th edition, Thomas Brooks/Cole. ISBN 0-03-096835-6. — a classic textbook in North America
Grimaldi, D. and Engel, M.S. (2005). Evolution of the Insects. Cambridge University Press. ISBN 0-521-82149-5.{{cite book}}: CS1 maint: multiple names: authors list (link) — an up to date review of the evolutionary history of the insects
Rasnitsyn, A.P. and Quicke, D.L.J. (2002). History of Insects. Kluwer Academic Publishers. ISBN 1-4020-0026-X.{{cite book}}: CS1 maint: multiple names: authors list (link) — detail coverage of various aspects of the evolutionary history of the insects
Biewener, Andrew A. (2003). Animal Locomotion. Oxford University Press. ISBN 0-19-850022-X.
Merritt, RW, KW Cummins, and MB Berg (2007). An Introduction To The Aquatic Insects Of North America. Kendall Hunt Publishing Company. ISBN 0-7575-4128-3.{{cite book}}: CS1 maint: multiple names: authors list (link)

Цахим холбоос

Гадаад холбоос

Tree of Life Project – Insecta
Insect Morphology Illustrated and extensively linked overview of insect external and internal anatomy
Let's Talk About Insects Let's Talk About Insects is designed to help students ages 9-11 years of age gain an appreciation of insects; learn how insects grow and develop (metamorphosis), and learn the importance of insects in our environment. (Also in Spanish)
Meganeura Website about insect evolution and fossil record.
IPS Website of the International Palaeoentomological Society.
UF Book of Insect Records, documenting "insect champions" in different categories
Insect Walking Fred Delcomyn, Research into Insect Locomotion at the University of Illinois
Press Release 2002 on research into polypodal locomotion
Insectclopedia Insect research portal
Insects as Food by Gene DeFoliart. Information about insects as a food resource.
Insects and human cultureEntertaining U.S.A. site
Information on keeping, breeding and rearinginsects and invertebrates.
Bug Bytes A reference library of digitized insect sounds.
INSECTS .org Insect appreciation.
The Unexpected Apocalypse. Entomologist May Berenbaum about a world without insects.
Pentagon plans cyber-insect army
Introduction to the Natural History and Classification of Insects in a Series of Familiar Letters with Engravings, Priscilla Wakefield, 1816 A free to read book courtesy the Carnegie Museum of Natural History Library
Earthlife Web - Insect Morphology and Anatomy
Featured Creatures - the good, the bad and the pretty - hundreds of species and groups
WoodyBug - you plant 'em, they eat 'em - S.E. U.S. woody ornamental pests and beneficials
Public Health Pest Control - the EPA national manual on public health arthropods
insecta.maryno.net

Зургийн холбоос

BugGuide Photographs, life history information, and identification of North American arthropods, especially insects
LiveScience: Insects Insect information and User-submitted Insect pictures
ESALQ Entomological Museum A collection of 6000+ insect pictures (jpeg format). Brazilian collection (ESALQ/USP).
North American Insects A library of 4,000+ reference quality large format insect pictures. Creative Commons licensed
Pictures of Florida insects
InsectImages.org A archive or 24,000+ high resolution insect photographs. Free for Non-profit Educational Uses.

Эшлэл

↑ Chapman, A. D. (2006). Numbers of living species in Australia and the World. pp. 60pp. ISBN 978-0-642-56850-2. {{cite book}}: Unknown parameter |Publisher= ignored (|publisher= suggested) (help)
↑ Threats to Global Biodiversity (Memento 20. Хоёрдугаар сар 2015 цахим архивт) (Accessed December 2007
↑ Erwin, T.L. (1982) Tropical forests: their richness in Coleoptera and other arthropod species. Coleopt. Bull. 36, 74-5
↑ ^4.0 ^4.1 Walker, T.J., ed. 2001. University of Florida Book of Insect Records, 2001. [1]

[Chapman-1] Chapman, A. D. (2006). Numbers of living species in Australia and the World. pp. 60pp. ISBN 978-0-642-56850-2. {{cite book}}: Unknown parameter |Publisher= ignored (|publisher= suggested) (help)

[2] Threats to Global Biodiversity (Memento 20. Хоёрдугаар сар 2015 цахим архивт) (Accessed December 2007

[3] Erwin, T.L. (1982) Tropical forests: their richness in Coleoptera and other arthropod species. Coleopt. Bull. 36, 74-5

[walker-4] 4.0 ^4.1 Walker, T.J., ed. 2001. University of Florida Book of Insect Records, 2001. [1]

[1]

[2]

[3]

[4]