Jump to content

Ашина

Википедиа — Чөлөөт нэвтэрхий толь

Ашина нь эртний түрэг хэлт овог, Түрэг хаадын овог юм. Энэ овог 6-р зууны дундуур удирдагч Бумин Каган Нирун улсын эсрэг бослого гаргаснаар хүчээ авсан. Ах дүүс болох нэг нь Бумин, нөгөө нь түүний ах Истэми нараас гаралтай бөгөөд Түрэгийн холбооны зүүн болон баруун хэсгийг захирч, Анхны Түрэгийн хаант улсыг (552-603) байгуулжээ.

Гарал

[засварлах | кодоор засварлах]

V зууны эхээр Пинлянд үүсч Ганьсу, Шаньшань-д түр зуур нутаглаж байгаад Турфанд ирсэн Ашина овгийг 460 онд жужанчууд эзэлж Алтайд нүүлгэж суулгаад төмрөөр алба авах болжээ. Алтайд нутаглаж байхдаа ашина нар Түрэг хэмээх шинэ угсаатны бүрдлийн цөм болжээ. 442/443 оны заагт Гаочан (Турфан)-д нүүн очсон төмөрчдийн хүрээнийхэн нутгийн уугуул иргэдтэй холилдож, төмөрчдийн үр сад, эхийн талаар өөрсдийн ургаа нэрлэж эхэлсний нэг нь Ашина гэж Түрэгийн уг гарвалын домогт өгүүлдэг. Ийм учир С.Г.Кляшторный “Ашина” нэрийн утга, уугуул хэлбэрийг тэр үеийн Дорнод Туркестаны гол хэлүүдээс хайжээ. Ашина нь IV-IX зууны Тохар А хэлний Āśna- (хөх, бараан) буюу Хотан-сакийн Āṣṣeiṇa ~ Āṣṣeṇa (хөх) гэдэг үгээс гаралтайг тогтоожээ. Бугатын согд бичээст “Турк-Ашнас (tr-'wkt '(')šy-n's)”, IX зууны үеийн араб сурвалжид “Ашнас” гэж тэмдэглэжээ. Хөл Асгатын бичээст мөн Ашнас (Ašïnas) гэж тэмдэглэснийг эрдэмтэд илрүүлжээ. Ашинагийн эдгээр хэлбэрүүд монгол хэлний хөх, бараан гэсэн үг юм.

Этимологи

[засварлах | кодоор засварлах]
Түрэгийн морьтон ( Ан Жягийн булш, МЭ 579). [1] [2]

Питер Б.Голден, [3] Х.В.Хауссиг, [4] С.Г.Кляшторный, [5] [6] Картер В.Финдли, [7] Д.Г.Савинов, [8] Б.А.Муратов, [9] С.П.Гущин зэрэг хэд хэдэн судлаачид. [10] болон Андрас Рона-Тас [11] Ашина гэдэг нэр томъёо нь эцсийн дүндээ Индо-Европын эх сурвалжаас, магадгүй Тохар хэлнээс эсвэл Сака, Усун зэрэг зүүн Ираны олон овгийн бүлгүүдийн нэгээс гаралтай гэж үзсэн. Жонатан Рэтклифф энэ онолыг дэмжиж, Ашина угсаатны үндэс нь согд хэлээр эсвэл тохар хэлээр ярьдаг, соёлын хувьд Энэтхэг-Иран байсан байж магадгүй гэсэн олон эрдэмтдийн иш татсан. [12]

Картер В.Финдли "Ашина" гэдэг нэр нь төв Азийн сак хэлнүүдийн аль нэгнээс гаралтай бөгөөд "цэнхэр" гэсэн утгатай (энэ нь прото-түрк хэлнээс * kȫk, эртний турк хэлнээс гаралтай 𐰚𐰇𐰚 ‎ kök гэж орчуулагддаг ба орчин үеийн бүх турк хэлэнд адилхан) гэж үздэг. ). Цэнхэр өнгө нь зүүнтэй адилтгасан тул Түрэгийн эзэнт гүрний өөр нэр болох Гөктүрк нь "Дорнын түрэгүүд" гэсэн утгатай; Энэ хооронд Питер Бенжамин Голден Гөктүркүүдийн илүү хязгаарлагдмал тэмдэглэгээг зөвхөн Зүүн Түрэгүүдийг илэрхийлдэг гэж үздэг. [13] [14] Энэ санааг Унгарын судлаач Андрас Рона-Тас дэмжсэн бөгөөд тэрээр "бид Сака гаралтай хааны гэр бүл, овогтой харьцаж байна" гэж үнэмшилтэй гэж үзэж байна. [15] Финлли мөн хэлэхдээ, захирагчийн дагалдан яваа хүмүүсийг "чоно" гэж тодорхойлоход ашигладаг " Бори" гэдэг нэр томьёо нь Иран хэлний аль нэг хэлнээс гаралтай байж магадгүй юм. [16]

Домог

[засварлах | кодоор засварлах]
Михогийн оршуулгын буйдан дээр урт үстэй түрэг морьтнууд. МЭ 570 орчим. Хойд улсууд, Хятад . [17] [2]

Хятадын түүхчид "Чоны үлгэр I", "Чоны үлгэр II", "Шемо (жама) ба буган үлгэр", "Түүхийн түүх" гэж нэрлэсэн дөрвөн гарал үүслийн үлгэрийг "түргүүдийн түүх, түүхийн эмхэтгэлд " үндэслэн тэмдэглэсэн байдаг. эсвэл ижил эх сурвалжаас хуулбарласан бөгөөд хожмын түүхэн үлгэрийн цуглуулгад давтагдсан." [18]

Оршуулгын ёслол

[засварлах | кодоор засварлах]

Хойд Жоугийн шастир Ашинагийн оршуулгын зан үйлийг дүрсэлсэн байдаг. Талийгаачийг асарт оршуулж, гэрийн эргэн тойронд мал тахил өргөдөг байв. Талийгаачийн төрөл төрөгсөд гэрийг тойрон морь унаж, гашуудлын илэрхийлэл буюу "цусны нулимс" болгон нүүрээ зүсэж зан үйлийн дагуу хийдэг байв. Дараа нь тухайн хүн болон тэдний эд зүйлсийг шатаана. [19]

Д.Г.Савиновын хэлснээр, Өмнөд Сибирь болон Төв Азид Ашинагийн оршуулгын дүрслэлд бүрэн нийцэх оршуулга олдоогүй байна.

Д.Г.Савиновын хэлснээр энэ нь хэд хэдэн шалтгааны улмаас байж болно.

  1. Төв Ази болон Өмнөд Сибирь дэх түрэгүүдийн оршуулгын газрууд хараахан олдоогүй байна;
  2. Эх сурвалж нь шинж чанарын хувьд эмхэтгэл бөгөөд янз бүрийн эх сурвалжаас авсан оршуулгын зан үйл, оршуулгын мөчлөгийг нэгдсэн байдлаар жагсаасан;
  3. Түрэгүүдийн оршуулгын зан үйлийг бичмэл эх сурвалжид тэмдэглэсэн хэлбэрээр нь хожим нь түрэгийн эртний соёлын Өмнөд Сибирийн зарим археологийн дурсгалт газруудад олдсон янз бүрийн бүрэлдэхүүн хэсгүүдэд үндэслэн боловсруулсан. </link>[ <span title="The material near this tag possibly uses too vague attribution or weasel words. (May 2021)">аль нь?</span> ]

Эрх баригч элитүүдийн баталсан чандарлах ёслол нь Каганатын энгийн ард түмний дунд дэлгэрээгүй гэж үздэг. Үүнийг эрх баригч гэр бүлийн өөр өөр угсаатны гарал үүсэлтэй холбоотой гэж үзэж болно. [20]

Гадаад төрх

[засварлах | кодоор засварлах]
Ашина хунтайж Кул Тигиний (684-731) цээж баримал .

Жоугийн ном ба Умардын гүрний түүхэнд бичсэнээр Ашина овог нь Памирын уулс болон ойролцоо оршин суудаг "Енисей Киргизүүд" [21] [22] [a] [b] -тай холбоотой байжээ. Тан улсын шинэ номд (Синь Таншу 217б.6147) улаан үстэй, цэнхэр нүдтэй гэж тодорхойлсон байдаг бөгөөд үүнийг өмнө нь Үсүнийг дүрсэлсэн байдаг. [29] Гэсэн хэдий ч Lee & Kuang (2017)-ийн үзэж байгаагаар, Түрэгүүд нь Киргизүүдээс бие галбираараа ялгаатай байсан бөгөөд "Хятадын албан ёсны түүхэнд Түргүүд эсвэл Тиеле нарыг харьцуулж болохуйц дүрслэл байдаггүй." [27] Ли, Куанг нар Енисей Киргизүүдийн Баруун Евразийн физиологийн хамгийн их магадлалтай тайлбар нь Евразийн Энэтхэг-Европын гаплогрупп R1a-Z93- ийн өндөр давтамжтай байдагт гэж үзжээ. [27]

Анхны Түрэгийн хаант улсын гурав дахь хаган Мукан Каганыг Хятадын зохиолчид ер бусын дүр төрхтэй гэж тодорхойлсон байдаг. Тэр "өнгөт " нүдтэй, [81] [28] улаан хацартай, царай нь том байв. [29] [30] Гэсэн хэдий ч 2023 онд Мукан Хааны охин хатан хаан Ашинагийн (551–582) генетикийн бүрэн шинжилгээг Xiaoming Yang нар хийсэн. Баруун-Евразийн ген ердөө (2,3%) ихэнх нь Эртний Зүүн хойд Азийн гентэй (97,7%) ,бараг Хятад ("Шар гол") хольцгүй. [31]

Хятадын түүхч Сюэ Зонжэнгийн хэлснээр Ашина овгийн анхны гишүүд Зүүн Азийн хүмүүсийнхээс эрс ялгаатай бие бялдартай байжээ. Гэвч цаг хугацаа өнгөрөхөд Ашина овгийн гишүүд Хятадын язгууртнуудтай гэрлэсэн нь тэдний гадаад төрх илүү зүүн Азийн болсон байна. Сюэгийн хэлснээр, Согд хүн шиг бие галбиртай байсан нь Бумин Каганы (Анхны Түрэгийн хаант улсыг үндэслэгч) найм дахь үеийн удам Килиби хааны үед (Ашина Симо) [c] байжээ. Ашиначуудын дунд холимог өвөг дээдэс. [35] Энэ нь Ашина овгийн гадаад төрхийг өөрчлөх нь МЭ 7-р зууны дунд үе гэхэд бараг дууссан болохыг харуулж байна. [36] [ хуудас хэрэгтэй ] Шиби хаан ч, Чулуо хаан ч аль аль нь Килиби хааныг Ашина мөн гэдэгт эргэлзэж байсан, учир нь тэрээр тужүе(түрэг) гэхээсээ илүү согд хүнтэй төстэй байсан бөгөөд түүнийг шадар байхаас сэргийлсэн юм. [37] [38]

Туркийн түүхч Эмел Эсин "Түрэгийн гүрний гишүүд, ялангуяа Көл Тигин илт монголжуу төрхтэй байсан" нь монголжуу төрхтнүүдтэй гэрлэсэнтэй холбоотой байж магадгүй гэж үзжээ. [39] Тэрээр мөн Ашина овгийн гишүүд Хятадын язгууртнуудтай гэрлэхийг эрэлхийлдэг байсан гэж "Магадгүй Хятадыг захирах боломж олдох болов уу, эсвэл эхийн өндөр төрөлт нь ахмад настны баталгаатай байсан" гэж бичжээ. Ашина хунтайжийн хожуу дүрсэлсэн Кул Тигиний цээж баримал нь Зүүн Азийн дүр төрхтэй болохыг Эсин тэмдэглэв. [39]

Генетик

[засварлах | кодоор засварлах]

Канадын эрдэмтэн Жу-Юп Лигийн үзэж байгаагаар Ашина овог нь эцгийн R1a1 гаплогруппынх байж магадгүй гэж үзсэн юм. Энэ таамаглалын үндэслэл нь Ашина овгийг Енисей Киргизүүд, мөн Ираны Сакатай нягт холбоотой гэж үздэг. Енисей Киргизүүдийн орчин үеийн удам болох Киргизүүд R1a-Z93 хаплогруппын хамгийн өндөр давтамжтай хүмүүсийн нэг юм. [40] Энэ удам угсаа нь хүрэл зэвсгийн үед Алтайн нутагт нүүж ирсэн Индо-Иранчуудтай холбоотой гэж үздэг бөгөөд янз бүрийн түрэг бүлгүүд тээж явдаг. [41] Америкийн түүхч Питер Голден Ашина овгийн удамшлын Y-ДНК-ийн генетикийн шинжилгээ нь Энэтхэг-Иранчуудтай холбоотой болохыг баталж байгаа юм шиг "түрэгүүд бүхэлдээ" нэг төрлийн бус, олон ялгаатай генийн популяциас бүрддэг байсан" үздэг ". [42]

2023 онд Шяомин Ян ( Түрэгийн хаант улсыг үндэслэгч Бумин хааны хоёр дахь хүү Муган хааны охин, Хатан хаан Ашина ) хааны Ашинагийн эртний гишүүнд хийсэн анхны генетикийн шинжилгээг 2023 онд хийжээ. Баруун-Еврази нь ердөө (2.3%) ихэнх нь Зүүн Хойд Азийн (97.7%) гэж гарч иржээ. Баруун-Евразийн нь Ашинагийн наснаас 1566 ± 396 жилийн өмнөх (өөрөөр хэлбэл 5-р зууны үеийн) нэг хольцтой ( Афанасьевийн соёл-той) тохирч байв c. МЭӨ 1000 ). Судлаачид хатан хаан Ашина Зүүн хойд Азийн mtDNA гаплогрупп F1d -д харьяалагддаг болохыг тогтоожээ. Ашина угсаатны хувьд бусад түрэг бүлгүүдээс илүү Зүүн Хойд Азийнхантай ялангуяа генетикийн хувьд илүү ойр байсан бөгөөд төмрийн зэвсгийн дараах үеийн Амар мөрний Түнгүс хүмүүс(Орчон,Нанай) болон Монголын тал нутгийн бэлчээрийн малчидтай генетикийн хувьд хамгийн ойр байсан нь Ашина овог Эртний Зүүн Хойд Азиас гаралтай байж магадгүй гэсэн онолыг дэмждэг. [43]

Тэмдэглэл

[засварлах | кодоор засварлах]
  1. ↑ For an English translation, see Golden (2018:300-304)[23]
  2. ↑ However, Duan Chengshi wrote in Miscellaneous Morsels from Youyang that the mythological ancestors of Kyrgyz tribe (Jiānkūn bùluò 堅昆部落) were "a god and a cow" (神與牸牛), (unlike Göktürks, whose mythological ancestress was a she-wolf).[24][25][26]
  3. ↑ Simo was described as having a physical appearance similar to that of a Sogdian (original Chinese: 胡人 húrén "non-Chinese peoples of the North or West, barbarian, > Iranian > Sogdian"[32]) and so was suspected by the Ashina khagans Shibi and Chuluo of being born out of an adulterous relationship, and therefore was not entrusted with great authorities, like commanding the army as a shad.[33][34]

Лавлагаа

[засварлах | кодоор засварлах]
  1. ↑ Baumer, Christoph (18 April 2018). History of Central Asia, The: 4-volume set (англи хэлээр). Bloomsbury Publishing. p. 228. ISBN 978-1-83860-868-2.
  2. ↑ 2.0 2.1 Yatsenko, Sergey A. (August 2009). "Early Turks: Male Costume in the Chinese Art". Transoxiana. 14. Иш татахад гарсан алдаа: Invalid <ref> tag; name "SYET" defined multiple times with different content
  3. ↑ Golden, Peter; Mair, Victor (2006). Contact and Exchange in the Ancient World. Honolulu: University of Hawai'i Press. p. 142. ISBN 0824828844.
  4. ↑ Haussig Н.
  5. ↑ Кляшторный
  6. ↑ Kjyashtorny S. G. The Royal Clan of the Turks and the Problem of its Designation // Post-Soviet Central Asia.
  7. ↑ Findley, Carter (11 November 2004). The Turks in World History (1 ed.). Oxford University Press. p. 39. ISBN 978-0195177268.
  8. ↑ Савинов Д.
  9. ↑ Муратов Б.
  10. ↑ Wen S.-Q.
  11. ↑ Rona-Tas, Andras (1999). Hungarians and Europe in the Early Middle Ages: An Introduction to Early Hungarian History. Central European University Press. pp. 280–281. ISBN 9639116483.
  12. ↑ Ratcliffe, Jonathan (2020). Trepanier, Lee (ed.). Eric Voegelin's Asian Political Thought. Lexington Books. p. 114.
  13. ↑ C. V. Findley 39.
  14. ↑ Golden, P.B. (1992) Introduction to the History of the Turkic Peoples.
  15. ↑ Róna-Tas 280.
  16. ↑ Findley, Carter V. (2005). The Turks in World History (англи хэлээр). Oxford University Press, USA. p. 55. ISBN 978-0-19-517726-8.
  17. ↑ Inagaki, Hajime. Galleries and Works of the MIHO MUSEUM. Miho Museum. p. 120-124.
  18. ↑ Golden, Peter B. (August 2018).
  19. ↑ Baumer, Christoph (2018). The history of Central Asia : the age of decline and revival. London. p. 183. ISBN 978-1838608682.
  20. ↑ Савинов Д.
  21. ↑ Zhoushu, "vol. 50 - section Tujue"
  22. ↑ Beishi, "vol. 99 -section Tujue"
  23. ↑ Peter B. (25 July 2018). "The Ethnogonic Tales of the Türks". The Medieval History Journal. 21 (2): pp. 300-304 of pp. 291–327."
  24. ↑ Youzang Zazu, "vol. 4", quote: 「堅昆部落非狼種，其先所生之窟在曲漫山北。自謂上代有神與牸牛交於此窟。」. Siku Quanshu version, p. 121 of 161
  25. ↑ Lee & Kuang (2017) "A Comparative Analysis of Chinese Historical Sources and Y-DNA Studies with Regard to the Early and Medieval Turkic Peoples", Inner Asia 19. p. 204-205 of 197-239
  26. ↑ Golden, Peter B. (August 2018). "The Ethnogonic Tales of the Türks". The Medieval History Journal, 21 (2): p. 302, fn. 57, of pp. 297-304
  27. ↑ 27.0 27.1 Lee & Kuang 2017.
  28. ↑ Beishi vol.
  29. ↑ Zhoushu, vol.
  30. ↑ Emmerick, Ronald Eric (1979). Akten des VII. Internationalen Kongresses für Iranische Kunst und Archäologie : München, 7.-10. Berlin: Dietrich Reimer Verlag GmbH. p. 449. ISBN 9783496001034.
  31. ↑ Yang, Xiaomin; Meng, Hailiang; Zhang, Jianlin; Yu, Yao; Allen, Edward; Xia, Ziyang; Zhu, Kongyang; Du, Panxin; Ren, Xiaoying; Xiong, Jianxue; Lu, Xiaoyu; Ding, Yi; Han, Sheng; Liu, Weipeng; Jin, Li (2023-01-09). "Ancient Genome of Empress Ashina reveals the Northeast Asian origin of Göktürk Khanate". Journal of Systematics and Evolution (англи хэлээр). 61 (6): 1056–1064. doi:10.1111/jse.12938. ISSN 1674-4918. S2CID 255690237.
  32. ↑ Atwood, Christopher P. (2015). "The Kai, the Khongai, and the Names of the Xiōngnú". International Journal of Eurasian Studies. 2 p. 62 of 35–63.
  33. ↑ Jiu Tangshu, vol. 194a, txt: 「思摩者, 頡利族人也. 始畢、處羅以其貌似胡人, 不類突厥, 疑非阿史那族類, 故歷處羅, 頡利世, 常為夾畢特勒, 終不得典兵為設。」
  34. ↑ Lee & Kuang 2017, p. 201-202.
  35. ↑ Wang, Penglin (2018). Linguistic Mysteries of Ethnonyms in Inner Asia. Lanham: Lexington. pp. 189–190. ISBN 978-1498535281.
  36. ↑ Ahmet., Tasagil (15 September 2023). Gök-Türkler. Onat, Ayse., Izgi, Özkan., Türk Tarih Kurumu. (3 cilt birarada 1. baski ed.). Ankara. ISBN 9789751624604. OCLC 880367410.
  37. ↑ Jiu Tangshu, [舊唐書/卷194上 - 维基文库，自由的图书馆 vol. 194a], txt: '思摩者, 頡利族人也. 始畢、處羅以其貌似胡人, 不類突厥, 疑非阿史那族類, 故歷處羅, 頡利世, 常為夾畢特勒, 終不得典兵為設'
  38. ↑ translated by and quoted in Lee & Kuang (2017) "A Comparative Analysis of Chinese Historical Sources and Y-DNA Studies with Regard to the Early and Medieval Turkic Peoples", Inner Asia 19.
  39. ↑ 39.0 39.1 Esin, Emel (1980). A History of Pre-Islamic and Early-Islamic Turkish Culture. Istanbul: Ünal Matbaasi. p. 116.
  40. ↑ Lee, Joo-Yup (2018). "Some remarks on the Turkicisation of the Mongols in post-Mongol Central Asia and the Qipchaq Steppe". Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae (English хэлээр). 71 (2): 121–124. doi:10.1556/062.2018.71.2.1. ISSN 0001-6446. S2CID 133847698.{{cite journal}}: CS1 maint: unrecognized language (link)
  41. ↑ Wen, Shao-qing; Du, Pan-xin; Sun, Chang; Cui, Wei; Xu, Yi-ran; Meng, Hai-liang; Shi, Mei-sen; Zhu, Bo-feng; Li, Hui (March 2022). "Dual origins of the Northwest Chinese Kyrgyz: the admixture of Bronze age Siberian and Medieval Niru'un Mongolian Y chromosomes". Journal of Human Genetics. 67 (3): 175–180. doi:10.1038/s10038-021-00979-x. PMID 34531527. S2CID 254103532.
  42. ↑ Golden, Peter (2018). "The Ethnogonic Tales of the Türks". SAGE. 21 (2): 314. doi:10.1177/0971945818775373. S2CID 166026934.
  43. ↑ Meng, Hailiang. "Ancient Genome of Empress Ashina reveals the Northeast Asian origin of Göktürk Khanate". Journal of Systematics and Evolution. Ashina individual clustered with ancient populations from Northeast Asia and eastern Mongolia Plateau, and especially with the Northeast Asian hunter‐gatherers.

Гадаад холбоосууд

[засварлах | кодоор засварлах]
"https://mn.wikipedia.org/w/index.php?title=Ашина&oldid=779524"-с авсан