Их Британийн Ерөнхий сайд

Их Британи, Умард Ирландын Нэгдсэн Хант Улсын Ерөнхий сайд (Англи: Prime Minister of the United Kingdom) бол Их Британийн Засгийн газрын тэргүүн бөгөөд Сайд нарын Танхимын дарга юм. Засгийн газрын тэргүүн нь Төрийн тэргүүн болох Хааны нэрийн өмнөөс гүйцэтгэх засаглалын үүргийг гүйцэтгэдэг байна.

Тогтсон уламжлалын дагуу Ерөнхий сайд болон түүний Танхимын гишүүд нь Их Британийн парламентад сонгогдсон гишүүдээс бүрддэг бөгөөд парламентын өмнө үйл ажиллагааныхаа хариуцлагыг хүлээдэг ажээ.

2022 оны 10-р сарын 25-наас хойш Ерөнхий сайдын албан тушаалыг Риши Сунак хашиж байна.

XVIII зуунд Сайд нарын Танхимаас бүрдсэн Засгийн газар бий болсон цагаас хойш Танхимын тэргүүнийг "Ерөнхий сайд" (заримдаа «Тэргүүн сайд») гэж нэрлэж иржээ.

Орчин үед тогтсон ойлголтоор Сэр Роберт Уолпол 1721 онд томилогдсон анхны Ерөнхий сайд байсан гэж үздэг. Сэр Уолполыг анхны Ерөнхий сайд гэж тооцдог болсон нь Засгийн газарт нөлөө үзүүлсэн төдийгүй, хувийн эрх мэдлээ нэмэгдүүлэхийн тулд бие биенийхээ эсрэг явуулга хийж байсан сайд нарыг ятгаж нэгтгэж хамтран ажиллуулж чадсан учраас тэр ажээ. Уолполын албан тушаал Сангийн тэргүүний лорд нь Засгийн газрын удирдлагатай холбоотой болж, цаашид Ерөнхий сайд нарын эрхэлдэг албан тушаал болсонтой холбоотой.

Их Британийн Ерөнхий сайд нарын түүх нь хууль тогтоомжийн актуудаас бус түүхчдийн судалгаа таамаглалаас бүрддэг ажээ. Ерөнхий сайд гэдэг нэр томьёоны гарал үүсэл, хэнийг анхны Ерөнхий сайд гэж нэрлэж болох вэ гэдэг нь тодорхойгүй, өнөө хүртэл шинжлэх ухаан, улс төрийн маргааны сэдэв юм. Засгийн газрын албан ёсны баримт бичигт "Ерөнхий сайд" гэсэн үг анх Бенжамин д'Исраэлын үед гарч байжээ. Түүнээс хойш энэ нэрийг баримт бичиг, захидал, ярианд ашиглах болсон байна. 1905 онд дээд тушаалтнуудын эрэмбэ дарааллыг илтгэсэн Эзэн хааны гэрчилгээнд анх Ерөнхий сайдын албан тушаалыг зааж өгч байжээ.

20 дугаар зууны эхээр Сайд нарын томилгоонд хааны нөлөө багассанаар Парламентын доод Танхимын (англ. House of Commons) үүрэг нэмэгдэв. Ерөнхий сайд нь Лордуудын танхимд биш доод Танхимд хариуцлага хүлээх ёстой гэсэн үзэл бодол газар авч эхэлсэн тул Ерөнхий сайд өөрөө парламентын доод Танхимд харьяалагдах ёстой гэсэн заншил бий болжээ.

Ерөнхий сайдыг хаан албан ёсоор томилдог бөгөөд Үндсэн хуулийн тогтсон уламжлалын дагуу тэрбээр Парламентын доод танхимд хамгийн их дэмжлэг авсан хүнийг (ихэвчлэн олонхын намын дарга) сонгодог байна. Ерөнхий сайд парламентын итгэлийг алдсан тохиолдолд ёс суртахуунаараа огцрох (энэ тохиолдолд хаан танхимын итгэл хүлээсэн өөр Ерөнхий сайдыг хайж олохыг оролдож болно), эсвэл хааныг парламентын шинэ сонгууль зарлахыг хүсдэг байна.

Ерөнхий сайдын бүрэн эрхийн хугацаа парламентын танхимын бүрэн эрхийн хугацаатай шууд холбоотой. Танхимын бүрэн эрхийн дээд хугацаа нь таван жил байдаг ч бодит байдал дээр Ерөнхий сайдын хүсэлтээр хаан парламентыг хугацаанаас нь өмнө тараадаг байна. Ер нь Ерөнхий сайд сонгуульд илүү санал авахын тулд өөрийн намдаа хамгийн таатай үеийг сонгодог. Зарим тохиолдолд Ерөнхий сайд парламентыг тараахыг шаардах, эсвэл өөрөө огцрох нөхцөлтэй тулгардаг. Энэ нь танхим түүнд итгэлгүй эсвэл итгэл үзүүлэхээс татгалзсан тохиолдолд тохиолддог. Хэрэв парламентын танхим төсөв, эсвэл Засгийн газрын хөтөлбөрийн бусад чухал хэсгийг батлахаас татгалзвал мөн адил зүйл тохиолддог байна.

Парламентын сонгуульд ялагдах нь Ерөнхий сайдын бүрэн эрхийн хугацаа дуусах цорын ганц тохиолдол биш юм. Тухайлбал, Маргарет Тэтчер өөрийн намын дэмжлэгийг алдсаны улмаас албан тушаалаа орхиж байсан. Ерөнхий сайд хувийн шалтгаанаар (эрүүл мэндийн шалтгаанаар) албан тушаалаа орхиж мөн болно. Албан тушаал хашиж байхдаа нас барсан сүүлчийн тохиолдол бол 3 дугаар Виконт Палмерстон Генри Жон Темпл (1865 онд) байв. Алуулсан цорын ганц Ерөнхий сайд бол 1812 онд алагдсан Спенсер Персеваль байжээ.

Их Британийн Ерөнхий сайдын үндсэн үүрэг бол Засгийн газраа бүрдүүлэн байгуулах, өөрөөр хэлбэл Хаанаас томилогдсоны дараа Доод танхимын дэмжлэгийг авч Засгийн газар байгуулах явдал юм.

Их Британийн Зэвсэгт хүчний ерөнхий командлагч нь хаан байдаг. Гэсэн хэдий ч бодит байдал дээр Ерөнхий сайд Зэвсэгт хүчинд хяналт тавьдаг. Ерөнхий сайд Их Британийн цөмийн зэвсэг хэрэглэхийг зөвшөөрч болдог. Зөвхөн хаан дайн зарлаж, энх тайвныг тогтоох эрхтэй байдаг.

2006 оны байдлаар Ерөнхий сайдын цалин £127 334, үүний дээр парламентын гишүүний £60 277 цалин авдаг байжээ. Уламжлал ёсоор Ерөнхий сайд Лондон хотод "Даунинг-стрит 10" -т амьдардаг байна. Энэ байрыг II Жорж хаан Роберт Уолполд 1735 онд бэлэглэснээс хойш үе үеийн Ерөнхий сайд нар энд байрлах болжээ.

Шотланд, Уэльс, Умард Ирландын бүс нутгийн Засгийн газруудад Ерөнхий сайдад дүйцэх албан тушаалыг Тэргүүн сайд гэж нэрлэдэг. (Шотландын тэргүүн сайд, Уэльсийн тэргүүн сайд, Умард Ирландын тэргүүн сайд г.м.).