Чимэдийн Шаарийбуу

Чимэдийн Шаарийбуу
Нас барсан газар	БНМАУ, Дорнод аймаг, Халхын гол
Ажиллагаа/салбар	морьт цэрэг
Тулалдаанууд/дайнууд	Халхын голын байлдаан

Чимэдийн Шаарийбуу (1909-1939) нь Монголын Ардын армийн 6 дугаар морьт дивизийн захирагч байв. ЗХУ-ын Тамбов хотын морин цэргийн сургуульд суралцсан. 1938-1939 онд дивизийн захирагч Ч. Шаарийбуу Халхын голын байлдаанд өөрийн дивизийг удирдан анхны тулалдаануудад баатарлаг байлдсан. 5 дугаар сарын 28-29-нд болсон хүч тэнцвэргүй ширүүн тулалдаанд амь үрэгджээ.

Намтар

Ч.Шаарийбуу 1909 онд Хэнтий аймгийн Галшар сумын V багийн нутаг "Жаргалант" гэдэг газар төржээ.

1932 онд цэргийн албанд татагдан Өндөрхаан, Тамсагбулаг дахь цэргийн ангиудад алба хааж байхдаа бага даргын сургууль төгсгөн жагсаалын болон сумангийн даргаар ажилласан байна.

1937-1939 онд ЗХУ-ын Тамбов хотод "Тамбовское Краснознаменное Ковалериское училище имени Первой Конной Армии" Морин цэргийн сургуулийг "Онцсайн" дүнтэй төгссөн. Маршал Х.Чойбалсангийн 1939 оны 2 дугаар сарын 13-ны өдрийн 4 тоот тушаалаар хамгийн түрүүнд Ч.Шаарийбууд ахлах дэслэгч цол олгож, Тамсагийн зургаадугаар дивизийн Тагнуул ангийн даргаар, Д.Нянтайсүрэнг Цэргийн ерөнхий сургуульд Сумангийн даргаар, Л.Дандарыг Тамсагийн VIII дивизийн 22 дугаар хорооны штабын туслахаар томилжээ. Ч.Шаарийбуу ажиллах хугацаандаа цэргийн зохих хэмжээний боловсролтой, зохион байгуулах авьяас чадвартай, удирдах албан тушаалд дэвшүүлэн ажиллуулах найдвартай боловсон хүчин болохоо харуулсан учир Цэргийн явдлын яамны сайд, бүх цэргийн жанжин маршал Х.Чойбалсангийн 1939 оны 3 дугаар сарын 8-ны өдрийн 18 тоот тушаалаар дивизийн захирагчаар түр томилогдон ажиллаж, нэг сарын дараа 4 дүгээр сарын 28-ны өдрийн 34 тоот тушаалаар хошууч цол шагнагдаж, 6 дугаар морьт дивизийн захирагчаар томилогджээ. Ч.Шаарийбуу Японы милитаристуудаас улсын дорнот хил хязгаарт халдан түрэмгийлэх аюул занал улам хурцдаж байсан нөхцөлд дивизийн бусад удирдах нөхөдтэй хамтран нэгтгэлийн байлдааны байнгын бэлэн байдлыг хангах нийт дайчдын улс төр, ёс, суртахууныг улам өндөржүүлэх, тэдний сонор сэрэмжийг дээшлүүлэх, дайчдыг эх орон ард түмэндээ хязгааргүй үнэнч байх үзлээр хүмүүжүүлэх ажлыг шуурхай зохион байгуулан ажилласан байна. 1939 оны 5 дугаар сард Японы милитаристууд манай орны дорнот хилийг Халхын голын районоор зөрчин үлэмж их хүчээр довтолсон билээ. Тэр үед зүүн хязгаарт байсан Тамсагбулангийн 6 дугаар морьт дивизийн анги, салбарууд цэргийн дээд командлалын тушаалаар хамгийн түрүүнд байлдаанд орж дайсанд цохилт өгсөн байна. Энэ тухай 1972 онд хэвлэгдсэн “БНМАУ-ын баатрууд ба үйлстэн” номын 213-р талд бичихдээ: “…Хошууч Шаарийбуу байлдааны тушаалыг хүлээн аваад Тамсагбулагийн төвөөс өөрийн нэгтгэлийг түгшүүрийн дохиогоор хөдөлгөн хурдавчилсан маршаар Халх голд хүрэлцэн очиж хамгийн тэргүүн эгнээнд Японы самуурай нарын эсрэг байлдаанд орж дайсанд цохилт өгсөн байна. 6 дугаар морьт дивизийн тэргүүний анги, салбарууд 1939 оны 5 дугаар сарын 22, 23, 24-ны өдрүүдэд Халх голын цаад талд Хайлааст манханд Японы цэргийн тэргүүний ангитай тулалдаж бут цохив. Тэр энэ байлдаанд цэрэг, дайны арга техникийг сайн судлан эзэмшиж, нэгтгэл, ангийг чадварлагаар удирдан командлах авьяастай эрэлхэг дарга болохоо үзүүлжээ” гэж бичсэн байна. Дивизийн захирагч хошууч Шаарийбуу зөвхөн захиран командлагч төдийгүй ухуулагч, суртал нэвтрүүлэгч, дайчдыг биеэр үлгэрлэн хүмүүжүүлэгч хүн байжээ. Энэ тухай Халх голын ахмад дайчин, тэр үед дивизийн сургуулийн сумангийн улс төрийн удирдагчийн туслах байсан З.Төгсжаргал /УИХ-ын гишүүн, сайд асан Т.Гандигийн аав/ “…дивизийн дарга Шаарийбуу байлдааныг удирдахын зэрэгцээ дайчидтай уулзаж эзэмшиж байгаа буугаар нь дайсныг устгаж биеэрээ үлгэрлэн явдаг, ухаалаг тайван, аймшиггүй зоригтой, халуун эх оронч хүн байсан юм” гэж Халх голын байлдаанд оролцсон Монгол-Зөвлөлтийн ахмад дайчдын дурдатгал гэдэг номд бичжээ. 1970 онд хэвлэгдсэн “Ахмад дайчдын дурдатгал” гэдэг номд зургадугаар морьт дивизийн комиссар байсан Д.Пэлжээ “Дивизийн дарга Шаарийбуу бол цэргийн хэргийн мэдлэг, боловсролоор чадварлаг, өөрийн дивизийг дайсны эсрэг тулалдаанд чадамгай удирдаж сайн зохион байгуулж байсан юм. Ч.Шаарийбуу зан байдлын хувьд төлөв томоотой, эелдэг зөөлөн харьцаатай, наргиан хөгжөөн ихтэй, шулуун шударга, эрэлхэг зоригтой хүн байсан бөгөөд Халх голын байлдаанд эх орон, ард түмнийхээ төлөө эрэлхгээр тулалдаж яваад алтан амиа алдсан хүн” гэж бичсэн байна. Ч.Шаарийбуу 1939 оны 5 дугаар сарын сүүлийн 10 хоногт фронт дээр болж буй цагийн байдлыг тодруулахын тулд өөрийн дивизээс тагнуул туршуулыг байнга ажиллуулж дайсны байрлал, болзошгүй ажиллагааг урьдчилан илрүүлэх арга хэмжээг зохион байгуулж дайсныг угтан байлдах төлөвлөгөөг дивизийн зөвлөх Васильев, штабын сургагч Малов нарын хамт боловсруулж бүх анги, салбарууддаа байлдаанд ороход бэлэн байх тушаал өгсөн байна. Монгол-Зөвлөлтийн цэргийн гол хүч Халх голын байлдааны фронтод хүрэлцэн очиж амжаагүй байхад 1939 оны 5 дугаар сарын 26-нд дивизийн штаб Хайлаастын голын зүүн эрэгт очиж байрласан байна. Энэ үеэс дивизийн сургуулийн суманд дивизийн штабыг хамгаалах үүргийг гүйцэтгэжээ. 5 дугаар сарын 28-нд 6-р морьт дивизийн бүх ангиуд японы цэргийн давуу хүчний эсрэг ширүүн тулалдаанд орсон байна. Ч.Шаарийбуу дивизийн морьт хороод, их буу, хуягтын ангиудын хүчийг зөв хуваарилан дайсны эсрэг эрэлхгээр тулалдан самуурай нарын довтолгоог няцаасаар байжээ. Гэвч японы самуурай нар үлэмж давуу хүчээр дивизийн байрлалын зүүн гар талаар ороон давшсан байна. Тавдугаар сарын 28-ны өглөөний 10 цагийн орчим дивизийн штаб бүслэгдэж дайсан штабын байрлалын ар талаас ширүүн давшилт хийжээ. Дивизийн штаб, хороодын утсан холбоо тасарсан байна. Цагийн байдлын энэ хүнд нөхцөлд дивизийн дарга хошууч Шаарийбуу сургуулийн суманг гардан удирдаж Халх гол, Хайлааст манхны завсраар орж ирсэн дайсны түрэлтийг зогсоохын тулд өдөржин хоол ундгүй тулалдаж дайсны давшилтыг няцаасан байна. Мөн өдрийн орой 17 цагийн орчимд хошууч Шаарийбуу сумангийн удирдлагад “Дайсан нэг үеэ бодвол цөөрч хүн хүчээр бага боллоо. Зарим талаараа ухарч байна. Дивизийн штаб танай сумангийн баатарлаг хамгаалалтаар бүслэгдэх аюулаас гарч чадлаа. Хэрэв дайсан дахин дайрвал хориглон байлд! Би штабт очиж сум хэрэглэл ирүүлэх арга хэмжээ авна” гэж хэлээд явсан байна. Дивизийн штабын байрлалд хүрэх замдаа Ч.Шаарийбуу дайсны үлэмж давуу хүчтэй тулгаран эрэлхгээр тулалдаж байгаад амь эрсэдсэн байна. 5 дугаар сарын 30-нд байлдааны талбараас нас барсан дайчдын хүүрийг цуглуулахад дайсанд хэд хэдэн удаа буудуулж, сүүлчийн сум нь амин газар нь туссан байдалтай түүний цогцос олджээ. Түүний шарилыг 6 дугаар сарын 5-нд олж Тамсагбулагт хүндэтгэлтэйгээр оршуулжээ.

6 дугаар дивизийн ахмад дайчдын дурьтгал

Тамсагийн гэсэн нэршилтэй 6 дугаар морьм дивизийн ахмад дайчин Жамсран овогтой Осор 1980 оны 5 дугаар сард Халхын голын дайны эхлэл бую 1939 оны 5 дугаар сарын ширүүн тулалдаанд түүний дивиз болон дивизийн захирагч Ч.Шаарийбуу хэрхэн баатарлаг байлдсаныг ингэж дурссан байна. " ...5 дугаар сарын 15-ны өдрийн 9 цагийн үед миний бие Тамсагийн дивизийн дэргэдэх холбоонд очиж, маршал Х.Чойбалсанд байлдааны мэдээ өгсөн. Үүнд: “Цэргийн сайд, Бүх цэргийн жанжин, маршал Х.Чойбалсан танаа Японы онгоцууд Сүмбэрийн заставыг бөмбөгдсөнөөс гадна Тамсагийн дээгүүр тагнуулын нислэг хийж байна. 6 дугаар дивиз байлдааны байдалд ороод байна. Эх орноо хамгаалахаар явахад бэлэн. Энэ тухай таны шийдвэрийг хүлээж байна. Дивизийн дарга Шаарийбуу” гэсэн утгатай цахилгаан утас явуулж байсан юм. Тэндээ хариуг хүлээж 30 гаруй минут болж байхын хамт нэвтрүүлэгч Ойдов “Танай цахилгааны хариу ирж байна” гэж хэлээд цахилгаан утас өгснийг үзвэл “6 дугаар дивиз энэ өдөр хөдөлж 20-ны өдөр Халх гол хүрсэн бай. Маршал Х.Чойбалсан.” гэсэн утсыг авсан юм. 15.00-д Халх голын зүг хөдлөх тушаалыг дивизийн даргаас өгөв. Үүнд: Тамсагаас Халхын гол хүртэл явах маршрутын тэргүүн ангид Л.Дандарын командалсан 17 дугаар морьт хороо томилогдож дивизийн гол хүч Халхын голын зүг хөдөлсөн юм. Мөн зөвлөлтийн 57 дугаар онцгой корпусын командлал өөрийн ангиудыг Халхын голын байлдааны шугамд явуулах тушаал өгсөн юм. Ингээд 6 дугаар дивиз нэг өдөр хоёр шөнө явж, нар мандахын өмнө Баянбүрдийн отрядын өмнүүр өнгөрөөд 5 дугаар сарын 18-ны өдөр Хамар даваа хүрэхэд Сүмбэрийн заставын дарга Чогдон мориор тосон ирж дивиз ирсэн явдалд баяр хүргэж билээ. 5 дугаар сарын 20-ны өдрийн 04:00 цагийн үеэр дивизийн байрлалын дээгүүр японы 3 сөнөөгч онгоц ирж, тагнуулын нислэг хийж байв. Энэ үед Тамсагт байсан Зөвлөлтийн ангиас манай дивизтэй холбоо барьж, мэдээ авах ба шуудан хүргэхээр хоёр жолоочтой Зөвлөлтийн Р-5 гэдэг нисэх онгоц ирээд байсан юм. Тэдгээр нисгэгчид явахаар онгоцондоо суухад нь “Та нар жаахан хүлээ. Японы онгоцнууд эргэж байна” гэж хэлсэн боловч шууд онгоцоо асааж нисэв. Японы сөнөөгч онгоцууд эргэн ирж хойноос нь хөөн орос нисгэгчдийг буудан унасан юм. Онгоц унасан газар дивизийн комиссар Пэлжээ, мал эмнэлгийн сургагч нарын хамт миний бие тусгай машинаар очиход нэг нисгэгч нь онгоцон дотроо шатсан байлаа. Харин нөгөөх нь 100 гаруй метрийн цаана гарын сарвуу нь ташраараа хүнд шархадсан байдалтай мөлхөж байсан юм. Тэр нисгэгч хэлэхдээ “Миний онгоц Р-5, японы сөнөөгч онгоц 3 байсан учир бид хамгаалалт хийж чадсангүй” гэж билээ. Маргааш өглөө нь 11 цагийн үед Японы хэд хэдэн хөнгөн бөмбөгдөгч онгоц ирж манай дивизийг бөмбөгдсөн бөгөөд түүний улмаас цөөнгүй байлдагч амиа алдаж, зарим нь шархдаж 30 гаруй агт морьд, атан тэмээ алагдав. Бид ингэж анх удаа Хамар даваа, Гурваннуурын дэргэд япончуудад бөмбөгдүүлсэн юм. Ер нь Халхын голын дайн бол бага газарт их хэмжээний техник хэрэглэснээрээ онцлогтой дайн байсан бөгөөд зөвхөн агаарын тулалдаанд зарим өдөр 300-гаас дээш онгоц үүрэг гүйцэтгэж байв. 5 дугаар сарын 28-ны өдрийн маш ширүүн тулалдааны тухай. 1939 оны 28-ны өдөр, өглөө тэнгэр цэлмэг, наран зүгээс алгуурхан мандаж, алтан шаргал туяанд нь шинэхэн ногоо цэцэг навч нь соёолон эхэлж байгаа эх нутгийн маань зах хязгаар улам ч үзэсгэлэнтэй сайхан харагдаж байв. Гэвч фронтын цагийн байдал тун хүнд, дайсны их бууны гал улам ширүүсэн тэдний давшилт ойртож байгаа нь илт байлаа. Тэр өглөө манай дивизийн штаб Халх голын зүүн эрэгт Хайлааст голын хойд талын нэгэн нэргүй өндөрлөгт байрлаж байв.Тус дивизийн 15 дугаар морьт хороо хилийн шугамын дотор зүүн гар талд Хайлааст голын эх Номунхан бүрд овооны орчим хилийн шугамд, Дамба даргатай тус дивизийн их буугийн дивизион штабын баруун гар талд, Хайлааст голын хойд талд байрласан байлаа. 17 дугаар морьт хорооны сумангийн дарга Дашийн Шараваар командлуулсан дивизийн шигшмэл суман 17 дугаар хорооны баруун гар талд Номунхан бүрд овооноос урагш байрлаж байв. 5 дугаар сарын 28-ны өдрийн тулалдааны дараа Шаравын командласан суман нь шинэ зохион байгуулалтаар өөрийн хороонд шилжин нийлсэн бөгөөд нөхөр Шарав нь өөрийн суманг Халхын голын дайн дуустал командалж, дивиз, хорооноос өгсөн байлдааны тушаалуудыг сайн биелүүлж, сумангийн хэмжээгээр дайны хугацаанд 80 гаруй самурайг устгаж гарамгай байлдсан учир түүний командалсан 1 дүгээр сумангаас 20 гаруй хүн Засгийн дээд шагнал одон, медаль хүртсэн юм. 5 дугаар сарын 28-ны 07:00-08:00 цагийн үед тагнуулын мэдээгээр 15 дугаар хорооны өмнө 60 машин цэрэг, түүний дараагаар 90 машин цэрэг болон нэмэгдэн бууснаас гадна морьтой ба явган ангиуд хилийн шугамд ойртож байна гэсэн мэдээ дивизийн штабт ирж байв. Нөхөр Л.Дандарын командалсан 17 дугаар хорооны өмнөөс японы 300 шахам цэрэг давшиж, 20 шахам хүнээ олзлуулан, бусад нь цөм алагдав. Энэ тулалдаанд нөхөр Л.Дандар эрэлхэг баатарлагийн гайхамшгийг үзүүлсэн бөгөөд 17 дугаар хорооны байлдагч, дарга цэргүүд үлэмжийн гавьяат үйлийг гүйцэтгэж, өөрийн секторыг хамгаалж байлаа. Мөн хорооны тагнуул ангийн дарга Баатар, Олзвой, Жүгдэрнамжил, салааны дарга Янсанжав, холбоо салааны дарга Содовын Гэлэгбаатар, сэлэмт салааны дарга Зундуй, хөнгөн пулемётын наводчик Ширчингийн Самдан, Очирын Намжил, Жамсрангийн Барс нар онц сайн байлдсан юм. 5 дугаар сарын 28-ны өглөө 6 дугаар морьт дивизийн зүүн гар талаар тойрон нууцаар давшиж байсан Японы хэсэг хүчний өөдөөс дивизийн дарга нөхөр Шаарийбуу, тусгай байранд байсан дивизийн бага даргын сургуулийн суманд үүрээр очиж, тушаал өгч байлдуулсан байна. Энэ байлдаанд салааны дарга бөгөөд сургуулийн сумангийн даргыг орлож байсан Намжаа, мөн сумангийн улс төрийн орлогч Зандраагийн Төгсжаргал нар хүч давуу дайсны өөдөөс сумангаа чадамгай удирдан байлдаж их хохирол хүлээсэн боловч эрэлхэг зоригтой тулалдаж, 40-50 шахам самурайг устгажээ. Пулемёт салааны дарга Бандийн Жамбалгарав, наводчик Одхүү, Түдэв, Пүрэв, Лэгжид, Лхагваа, байлдагч Давгадорж, Тумбааш нар онц сайн байлдсан бөгөөд үүнд нөхөр Намжаа, Төгсжаргал нар дивизийн штабаас удирдлага, тушаал авч чадахгүй байсан боловч өөрийн сумангаа сайн удирдан бүтэн өдрийн турш Хайлааст манхан дунд дайсныг хориглож байлдсаар 28-ны орой дивизийн гол хүчинд амжилттай нийлж чадсан юм. Энэ үед 6 дугаар дивизийн Х.Цэвэгжав даргатай хуягт дивизион дайсны хүчийг мөн өдрийн өглөө сарниулан устгаж байсан бөгөөд үүнд дивизийн комиссар Пэлжээ хуягт дивизионыг байлдаанд зохион байгуулалцаж, хуягтын хамт хэд хэдэн атакт орж, эрэлхэг зоригтой байлдсаны гадна нөхөр Пэлжээ манай хуягтууд элсэн манханд хүнд араагаар явснаас ус нь буцалж, явахын аргагүй болоод байсан үед халуун тогоотой тэмээн тэргэнд ачсан халуун цайг авч хуягтуудад өгч, хуягт дивизионы байлдааны ажиллагааг саадгүй үргэлжлүүлсэн юм. Ингээд тус дивизийн хуягт дивизион хэд хэдэн удаа атаканд орж, дайсны дөрвөн машин шахам цэргийг устган 30 гаруй хүнийг олзолсон бөгөөд энэ тулалдаанд хуягт сумангийн дарга Н.Дэлгэр мөн хуягт сумангийн Хорлоо, жолооч Хаянхярваа, Чойжил, улс төрийн удирдагч Шагдар нар сайн байлдаж байсан бөгөөд 3 дахь атакан дээрээ дайсны суманд оногдож, улс төрийн удирдагч Шагдар гурван байлдагчийн хамт хуягтан дотроо шатсан юм. Мөн өдрийн өглөөний 8 цаг хагасын үеэр хуягт дивизионы сургагч Крыченко дивизионы комиссар Шагдаржав нар дөрвөн хуягтаар олзлогдож, шархадсан дайсны 30 гаруй хүнийг өөрсдийнх нь эвдэрсэн машинд суулган хуягтаар чирч дивизийн штабт авчирч тушаасан юм. Энэ үед дивизийн штабын зүүн гар талаас японы их бууны хүчтэй гал ирж байсан учир түүний эсрэг байлдан устгуулахаар дивизионы сургагч Крыченкод миний бие дивизийн штабын өмнөөс тушаал өгсөн ёсоор хуягт сумангийн дарга Дэлгэр, салааны дарга Доржготов, наводчик Ернин, Бямбацэдэн, Лхасүрэнжав нар дивизионы сургагч Крыченко, комиссар Шагдаржав нарын командын дор явж, Японы их бууны батарейг амжилттай устгасан. Энэ даалгаврыг хуягт дивизион онц сайн биелүүлсэн юм. Мөн энэ үед их бууны дивизионыг хөдөлгөж штабын байрласан өндөрлөгийн дэргэд ирж дивизийн зүүн гар талаас буудаж байгаа дайсны их бууны эсрэг байлд гэж миний бие тушаал өгсөн юм. Нөхөр Дамба тушаал ёсоор их бууны дивизионыг хөдөлгөлөө гэж мэдэгдлээ. Гэтэл японы самуурай нар үлэмж давуу хүчээр гэнэт манай дивизийн зүүн гар талаар тойрон давшиж эхлэв. 10 цаг болохын үеэр дивизийн штаб бүслэлтэд орж манай ар талаас дайсан нөмрөн давшиж эхлэв. Энэ үед дивизийн штаб хороодтойгоо утсан холбоо тасарч, маш хүнд байдалд орсон учир баруун гар талдаа байгаа их бууны дивизионтой яаралтай нийлэх шийдвэр гаргаж, их бууны дивизионыг хуучин байрандаа буцан давшиж байгаа дайсантай байлдах тушаал дахин өглөө. Өндөрлөгийн районд штабыг хамгаалж байсан хүнд пулемёт давшсан дайсны өөдөөс галлаж байсан боловч наводчик нь алагдаж, пулемётын гал тасалдав. Энэ үед миний бие баригдан ирсэн хэдэн дайсныг аргагүйн эрхэнд устгах арга хэмжээ авсан бөгөөд жижиг довцог өндөрлөгт байгаа пулемётын дэргэд яаран очиж дайзтай сумыг тэгшлэн засаад давшиж ойртсон япончууд уруу хэдэн минут үргэлжлүүлэн галласан. Би ЦЕС-ийн пулемёт суманд суралцсан учир максим хүнд пулемётыг сайн ажиллуулж чаддаг байсан юм. Ингэж дайсны давшилтыг хэсэг зуур зогсоон барьж байсан боловч галлаж байсан пулемёт гацлаа. Энэ үед их буу уруу бушуу яв гэж өндөрлөгийн ард байсан дивизийн хэлмэрч нөхөр Рагчааг явуулахын хамт надад байлдааны мэдээ, хороодын байрлалыг тэмдэглэсэн зураг зэрэг маш нууц зүйлүүд байсан учир арга буюу гацсан пулемётоо оролдохоо больж, дайсанд ашиглуулахгүйн тулд замгийг нь салган авч элсэнд нуун булаад их бууны дивизионы байрласан манхан тийш нэргүй жижиг өндөрлөгт нуугдан гүйлээ. Их бууны дивизион байрласан манхны ар ёроолд хүрээд хэсэг алтан харганын ард нуугдан хэвтээд штаб байсан газраа харвал япончууд гүйлдэн буудаж, Нэргүй өндөрлөгийг өнгөрөөд давшив. Японы цэрэг надаас 500 шахам метр зайтай винтовын ашигтай тусгалт газар байв. Долоон сумтай гар буугаа баруун гарын сарвуунаас оосорлон бариад 40 гаруй метрийн налуу элсэн манхан өөд бүх чадлаар гүйлээ. Япончууд элс бужигнатал буудав. Манхны оройд хүрч жалга уруу нь унан буув. Дайсанд оногдсонгүй, сүүлд нь үзвэл салтаагаар өмд цоо буудагдсан байлаа. Энэ үед манхан дотор цэргүүд үймэлдсэн, хоёр их буу онхолдсон байгааг үзээд тэнд байсан байлдагчдад тушаан их бууг босгохын хамт, бүх дарга, цэргүүдэд тушаал өгч давшиж байгаа японы эсрэг байлдуулав. Байлдагчид үнэхээрийн эрэлхэг зоригтой тулалдав. Гэвч энэ байлдаан гол хүчнээс тасарсан манай штаб, ангийг маш аюултай байдалд оруулж, цагийн дотор хэд хэдэн дарга, байлдагч, пулемётын наводчикууд алагдаж, шархадлаа. Тэр өглөө дивизийн дарга Шаарийбуу харамсалтайгаар алагдаж, дивизийн сургагч Вашилов, дивизийн штабын сургагч Малов нар шархдаж, ар талд гарсан байлаа. Энэ үеэр дивизийн холбоо сумангийн эх зохиогч Лхагва, 17 дугаар хорооны 4 дүгээр сумангийн улс төрийн удирдагч Жамбалжамц, хоёр байлдагчийн хамт шархдан япончуудад баригдаж, маш аймшигтайгаар тарчлан зовж, тамлуулан алагдсан юм. Хүний үнэргүй дайснууд манай эрэлхэг дайчин нөхөр Лхагва, Жамбалжамц нарыг тарчилган тамласан нь тэдний бузар санааг хангасангүй учир нөхөр Лхагва нарыг амьдаар нь машинаар хоолойгоор нь оосорлож, чирэх зэрэг туйлын хэрцгий зэрлэгээр хороосныг элэг эмтрэн харамсалтайгаар дурсаж байна. Энэ үед миний бие дивизийн штабын даргын үүргийг гүйцэтгэж байсны хувьд дивизийг шууд удирдах хэрэгтэй боллоо. Дайсны давшилт манай ангийн ар талаас хар уул мэт нөмрөн ойртсоор байлаа. Энэ үед би дивизийн байлдааны ангийн даргыг түр орлож байсан П.Шагдарсүрэн, тагнуул ангийн даргыг түр орлон ажиллаж байсан Н.Дугаржав, их бууны дивизионы дарга Дамба нарын хамт дайсны эсрэг байлдааны ажиллагааг удирдан зохион байгуулж, их буу, хүнд хөнгөн пулемёт, винтовын галаар тулалдав. Тэнд байсан бүх дарга нар цэргийг удирдахын хамт винтов барьж байлдсан. Энэ тулалдаанд манай дарга, байлдагчид өчүүхэн ч айж сандарсангүй, өөрийн эх оронд халдан довтолсон харийн дайсны өөдөөс амь биеэ хайрлалгүй тулалдаж бараг хүн бүр сум тоолон дайсныг устгаж байв. Дайсан хэдий ингэж хохирол хүлээсэн боловч ар талаас нь хэдэн давхар хүч нэмэгдэн ирж манай ангид улам ойртож, удаа, дараалан банзай хашхиралдаж, атаклан дайрах болов. Энэ тулалдаанд ар талаасаа бүслэгдсэн 400 шахам дарга, цэргүүд дайсны давуу хүчтэй үхэх сэхэхээ үзэлцэж, японы хэд хэдэн удаагийн дайралтыг няцааж байв. Хүч шавхаж тулалдсаны эцэст 15 дугаар хорооны пулемёт суман, их бууны дивизион ба ар талын хэсэг байлдагчид зэрэг үлдсэн байв. Гэвч ийм байдлаар дайсны улангассан дайралтыг удаан барьж чадахгүйд хүрч хүнд байдалд ороод байсан яг энэ үеэр Зөвлөлтийн улаан армийн моторчилсон дугаар ротын командын состав байлдааны өнгөлөн далдлалт хийсэн хоёр хөнгөн тэрэг, тонн хагасын нэг тэрэгтэйгээр манай дивизийн удирдлагатай уулзахаар Хайлааст голоор хөндлөн гарсан нэгэн жалга уруудан манай дивизийн штаб байрлаж байсан бөгөөд хоёр цагийн өмнө дайсанд эзлэгдсэн өндөрлөгийг чиглэн явж байгааг нэгэн байлдагч харж надад мэдэгдэв. Манай ангийн байдлыг мэдээгүй учир урьд бидэнтэй ирж уулзсан тэр газар руу тийнхүү явж байжээ. Тэдэнд яаралтай мэдэгдэж буцаахгүй бол дайсны бөөн хүчин дээр гэнэт орж, баригдах буюу алагдах аюултай байлаа. Тэдний зүг морьтой давхин очтол тэднээс 10 шахам хүмүүс машинаас буугаад тосон ирлээ. Бид хоёр тэдэнд ойртон очиж, морины явуут дунд буугаад урдаас нь явахдаа буугаа гартаа барьсан хэвээр гүйн очтол зарим нь буудахад бэлтгэж байв. Энэ байдлыг мэдмэгц барьж явсан буугаа хуйнд нь хийж дэргэд нь очоод ёслон бүх байдлаа тоочин хэлэх гэтэл орос хэл мэдэхгүй байсан учир ямар нэгэн байдлаар тийш явж болохгүйг мэдэгдэж, өөрийн бүслэгдсэн байдлыг ойлгуулах хэрэгтэй болов. Ийнхүү элсэн дээр өөрийн ангийн байрлалыг зурж, мөн япон бүсэлсэн тухай зурж, үзүүлээд Красная армия помагайте очень быстро гэх зэрэг мэддэг ганц хоёр үгээ ичиж зовохыг үл хайхран хэд дахин давтаж, тусламж үзүүлэхийг гуйж байв. Эргэж ирэхэд байдал их л хүндэрч алагдсан, шархадсан хүний тоо олширч пулемётын хэд хэдэн наводчикууд гэдсээрээ хүнд шархдан тогтон байж чадахгүй хөлбөрч байлаа. Тэд штабын дарга! Намайг түргэлүүлж өгөөч, би яасан ч хүн болж чадахгүй болсон гэж хэлж байлаа. Би тэдэнд одоохон эмч ирнэ, эдгэнэ, үхвэл бид хамт үхнэ жаахан тэсэж үз гэж толгойг нь илж, духан дээр нь үнсээд бие биеэр нь асрамжлуулаад явж байлаа. Энэ байдал одоо ч санахад аймшигтай бөгөөд өрөвдөлтэй. Одоо нэрийг нь санахгүй байна, манай нэг дарга урамгүйхэн байдалтай миний дэргэд ирж ёслон даргаа бид маш хүнд байдалд орох нь, дайсны хүч үлэмж давуу олон болж нэмэгдсээр байна гэлээ. Харвал дайсны цэрэг үнэхээр ч нэн олон болж, манай ар талаас газрын хөрс язганан хөдлөх мэт харагдаж байлаа. Манай дарга, цэргүүд улам тэсвэртэй шургуу тулалдаж, дайсныг сум тоолон устгасаар байлаа. Манай их буунууд батарей, батарейгаар дайсны дунд буудаж, үхлийн цохилтуудыг өгч байв. Энэ үед би өөрийн ойролцоох болон хориглон байлдаж байгаа бүх дарга, цэргүүдэд чанга дуугаар эх орныхоо төлөө, эцэг Чойбалсангийн төлөө, цусныхаа эцсийн дуслыг дуустал тулалдъя. Хэдэн минутын дараа гардан байлдаанд орох төлөвтэй болж байна. Хүн бүхэн өөрийн амийг хэд хэдэн дайсны амиар солихын төлөө, амьдаар баригдаж хэрхэвч болохгүй, зориг самбаатай байлд гэж ухуулан зоригжуулж байв. Гэтэл манай нэгэн дарга, штабын дарга! Улаан армийн танк ирж байна гэж мэдэгдэв. Эргэн харвал танк дээрээ олон цэрэг суулгасан Зөвлөлтийн армийн 6-7 тооны танк ирж давшиж байсан японы зүүн гар талаас дайран орохын явуут галлан буудаж байв. Дайснууд танкны дайралтад харцага шувуунд дайруулсан болжмор шиг сарнин бутарч эмх замбараагүй зугтав. Манай байлдагчид команд хүлээлгүйгээр хориглолтоос гарч танкны хажуугаар гүйн буудаж байв. Миний дээр дурдсан сумны аюул дундуур очиж өөрийн ангийн байдлыг танилцуулан яаралтай тусламж үзүүлэхийг гуйсан ёсоор тэд ангидаа буцан очиж танкын ангиа явуулсан нь энэ байлаа. Бас ар талын гол хүчиндээ мэдэгдсэн ёсоор мөн өдрийн оройн 7 цагийн орчим улаан армийн их хүч Ремизовын командалсан 149 дугаар хороо манай дивизэд туслахаар Халхын голын баруун эрэгт ирээд байлаа. Жанжин штабын оперативын газрын сургагч Афонины таны бие энд байгаа өөрийн дивизийн хэсэг ангиудыг командлан газарчийн үүрэг гүйцэтгэж, улаан армийн хамт давших хэрэгтэй гэж тушаасан ёсоор миний бие Халхын голын баруун эрэгт байсан ангиудыг цуглуулах бүрээ татуулан, дарга нар цугларахаас түрүүлж, одоо 90 баатрын хөшөө байгаа дэнж дээр гарч харвал тэр цагаан талбай дээр Зөвлөлтийн их хүч Халх гол уруу хэсэг хэсгээр дэнжээс бууж байгааг үзээд хязгааргүй их баярлаж, хоёр нүдийг минь нулимс бүрхэн, асар их зориг хүч нэмэгдэх мэт болж бүрээгээр цугларсан дарга, цэргүүдэд баярт дуугаар Зөвлөлтийн хүч бидэнд туслахаар хүрэлцэн ирээд байна. Бид одоо Хайлааст гол өөд газарчийн үүрэг гүйцэтгэн Зөвлөлтийн дайчидтай хамтран давшиж байлдан, японд цохилт өгөх болно, 30 минутын дотор хоолоо идээд давшилтад бэлтгэ гэсэн тушаал өглөө. Дарга, цэргүүд бүгд баярлаж, ура хэмээн хашхиран хоолоо ч гүйцэд идэлгүй давшихад бэлэн болж жагсаад надад мэдэгдэв. Монгол Зөвлөлтийн дайчид ийнхүү ялалт байгуулж сүр хүчээ даян дэлхийд харуулсан юм."" гэжээ.

Гадаад холбоос

• Гомбын Баатарнум. «Ч.Шаарийбууд баатар олгоосой». 2009-03-27.