Алтан Ордны улсын үйсэн дээрх бичиг
1930 онд Волга мөрний зүүн эрэг, Увек хотын эсрэг талд, Терновка тосгонтой ойр газраас хамтралын ажилчид малд тэжээлийн байр бэлдэх газар ухаж байгаад хусаар хийсэн хайрцаг олсон бөгөөд дотор нь хулсны үйс дээр бичсэн гар бичмэл олжээ. Уг гар бичмэлийг тухайн газар нутаг болох Повольж дахь германчуудын Автономит улсын хотын музейд аваачсан бөгөөд сүүлд Ленинград хот дахь Эрмитажийн музейд үзэсгэлэнд зориулж хүргэгджээ.
Археологийн судалгаагаар уг газар Алтан Ордны улсын суурин байсныг илрүүлсэн. Мөн түүнчлэн уг гар бичмэл нь XIV-XV зууны үеийн булшнаас гаргаж авсныг тогтоожээ.
Эрмитажийн музейд уг гар бичмэлийг хүлээн авч нөхөн сэргээх ажлыг эхлүүлсэн бөгөөд үүнд тогтсон шороог нь цэвэрлэх, алга болсон эсвэл хоорондоо нийлсэн хэсгийг янзлах, целлулоидод байршуулан лацдах байсан юм. Уг гар бичмэл уйгар бичгээр бичигдсэн тул бичгийг тайлж уншихдаа фото зургийг нь авч Эрмитаж дахь уйгур бичиг судлаачдад өгсөн. Гэвч судлаачид үзээд уйгар үг бараг байхгүй байгааг тогтоожээ. Нилээн сайн судалсны эцэст уг бичвэр нь монгол хэлийн текст агуулж байгааг мэдсэн байна.
Уг бичвэр нь олны анхаарлыг ихэд татсан ба монгол бичгийн нэн эртний дурсгалд орж байгаа бөгөөд Алтан-Ордны улсаас олдож буй анхны ийм төрлийн олдворуудын нэг юм.
Гар бичмэлийг бүхлээр нь уншиж мөн орчуулж чадсан бөгөөд энэ нь монгол хэлээр бичсэн шүлэг байсан юм. Тиймээс алдагдсан хэсгийг тааж тодруулахад тун төхөм болсон юм.
Бичвэр нь 25 хэсгээс бүрдэх бөгөөд үүнээс 19 нь ар өвөргүй бичигдсэн байжээ.
Монгол текст нь үүнээс 6 хэсгийг л эзэлж байсан юм.
Цэндийн Дамдинсүрэнгийн "Монголын уран зохиолын дээж зуун билэг оршивой" номноос буулгавал:
Ачиту эжэн-э симурхажу курбэсу
Аргахун дора унажу ок!
Аргахун дора унаба кэмэжу
Арийажу курчу йагу кэбтэгдэку
Ачиту сайин эжэн-э
...жу абтаху чи чага мину
...кумун-э абтаху чи чага мину
Харахун эжэн-э симурхажу курбэсу
Хагалг-а дора унажу ок
Хагалг-а дора унаба кэмэжуку
Харажу ужэжу йагу кэбтэгдэку
Харажу аксан эжэн-э ину
Хамужу хурийажу абтаху чи чага мину
Бурхан эжэн-э симурхажу курбэсу
Босх-а дора унажу ок
Босх-а дора унаба кэмэжу
Бо... ..жу йагу кэбтэгдэку
Бурхан эжэн-э ину
Бо.. ..жу абтаху чи чага мину
Будангхаджу аксан эжэн-э ину
Бо...жу ирэжу абтаху чи чага мину
Эрдэм-ду сайин идэлку
....
Эгэрэжу курчу ирэбэсу
Эгудэн дора йагу хордаху
.... эндэ кумун-э одуху чи чага мину
Жа... сайин... эжэн-э ину
Жа...жу курбэсу
Жа... дора йагу хордаху
Жалагун кобэгун дор самархун одоху чи чага мину
Жа... сайин жагалмай-а.
Жачу курчу ирэбэсу
Жаба дора унажу ок
Жаба дора унаба кэмэжу
Жалидчу йагу кэбтэгдэкун
Жайагату сайин эжэн-э ину
Жарчилажу эрижу абтаху чи чага мину
Алтанхан гургулдай чага мину
Экэ элбур экэ дурийэн
Харигу дагу дагулара курбэ.
Экэ элбур экэ мину
... гэргэн...
...ха... чину
....
....
....
....
....
Агулжалтай-а кэмэн эгусбэ.
....жорчису
Экэ элбур экэ мину
Улэнггун эбэсун улэнгжир-э курбэ
Унэр садун эгусур-э курбэ
Урук нунтуг дурийэн эгуссу
.... у
Экэ элбур экэ мину.
Экэ элбур экэ ину
Харигу дагулар-а курбэ
... чину усукэн
... алта болгасу кэмэлэ
Ада буг-а буу дабаригда
Ажира дэгдэ чага мину
Эбчигун-у чину усукэн
Эгудмэл алта болгасу кэмэлэ
Эмгэг жобаланг-дур буу дабаригда
Эгун дэгдэ чага мину
Тобчиин чину усукэн
Тонг алта болгасу кэмэлэ
Тодхор ада буу жолг-а чага мину
Тэригун чину усун
Дэлэгэй алта болгасу кэмэлэ
....
Ачиту сайин эжэн-э ину
Айижу курбэсу
Адуриту тэргэн дора йагу хордаху
.... гарту самархун одоху чи чага мину
Алхан йуган...
Айлун тэдуй тэжийэсчэг..
Арухун тэдуй алтанхан болгасу
....
Дэгдэкуй чаг дурийэн
Экэ элбур экэ дурийэн
Тэйин кэмэн дагулажуху
Агула-йин эбэсун аланчилар-а курбэ
Аха дэгуу эчирэ курбэ
Агура сагуху нунтуг дурийэн ажирасу!
2013 онд Саратов болон Новосибирскийн шинжлэх ухааны эрдэмтэд дахин судалсан бөгөөд Саратовийн эрдэмтэд болох Малов Н. М. , Сергеева О. В. нар судалгааны явцдаа А. А. Коротковын хувийн архиваас уг олдворын олдох үеийн нөхцөл байдлыг тодорхойлоход төхөм болох материал олжээ. Харин Новосибирскийн эрдэмтэн Пилипенко С.А. хулсан номын макет бэлдэх трасологийн судалгаа хийж уг хусан номонд засвар орсныг олж мөн дундад зууны монголчууд хэрхэн хулсан дээрх гар бичвэрийг холбож үддэг байсан аргыг олж тогтоожээ. Том хуудас болгоны дунд зургаа зургаан дундуур нь нугалсан хулсан хуудас оруулан үддэг байжээ.
Уран зохиол
[засварлах | кодоор засварлах]- Поппе Н. Н. Золотоордынская рукопись на берёсте. — М., Л., 1941.
- Малов Н. М., Пилипенко С. А., Сергеева О. В. Погребение золотоордынского писца с берестяной книжечкой около сел Подгорное—Терновка// АВЕС. Саратов: СГУ. 2013. Вып. 10. с. 382—396.
- Цэндийн Дамдинсүрэн "Монголын уран зохиолын дээж зуун билэг оршивой"