Алтан Орд
| Алтан Ордны Улс Зүчийн Улс ᠠᠯᠲᠠᠨ ᠣᠷᠳᠤ ᠶᠢᠨ ᠤᠯᠤᠰ | |||||
| |||||
| Цаг тооны хэлхээс 1242 – 1502 он[2] | |||||
| Албан хэл | Монгол хэл мөн түүнчлэн улсын нутаг дэвсгэрт хэрэглэгдэх томоохон хэлнүүд түрэг, орос, кипчак[3][4] ба өөр бусад хэл | ||||
| Нийслэл | Сарай (баруун жигүүрийн нийслэл, сүүлд хамтын) Сыгнак (зүүн жигүүрийн нийслэл) | ||||
| Төрийн хэлбэр | Сонгох хаант засаглал (нүүдэлчдийн эзэнт гүрэн) | ||||
| Төрийн тэргүүн – 1226–1280 он – 1227–1255 он – 1257–1266 он… – 1379–1395 он – 1459–1465 он – 1481–1502 он |
Хаан (сонгох хаант улс) Орда хан (Цагаан Орд) Бат хаан (Хөх Орд) Бэрх хан (Цагаан, Хөх Ордыг хамтад нь) Тохтамыш хан Махмуд хан (Их Орд) Ахмед хан | ||||
| Гүйцэтгэх засаглал | Их Хуралдай | ||||
| Нутаг дэвсгэр | 6.000.000 км² (≈ 1310 он[5][6]) | ||||
| Түүхэн он | 1242 он: Русийг байлдан дагуулав | ||||
| Мөнгөн тэмдэгт | Пул, сум, дирхам | ||||
| Алтан Ордны Улсын нутаг дэвсгэр | |||||
 | |||||
| Монголчуудын түүх |
|---|
 |
Алтан Ордны Улс нь Их Монгол Улсын бүрэлдэхүүн хэсэг байсан бөгөөд Чингис хааны ач Бат хааны удирдлага дор Дунай мөрнөөс Балхаш нуур хүртэлх нутагт оршин тогтносон, монголчуудын төрт улс юм. Чингис хаан 1206 онд Их Монгол Улсыг байгуулаад өөрийн хүүхдүүдэд газар нутгаа хуваан өгсөн бөгөөд Бат хааны эцэг Зүчи өөрийн эзэмшил харьяа нутагтаа бие даасан улс байгуулах эхлэл тавьсан нь түүхэнд Зүчийн Улс буюу Алтан Ордны Улс хэмээн нэршиж үлджээ. 1227 онд Зүчи нас барж түүний хүү Бат хаан ширээнд сууснаар Алтан Ордны Улс бий болж төлөвшиж эхэлсэн байна.
Чингисийн залгамжлагч Өгэдэйн кипчакуудыг сөнөөхөөр илгээсэн аян дайныг 1235 онд Бат хаан удирдан явсан юм. Монголчууд Урал мөрөнг 1237 онд гатлан Кипчак, Булгар, Башкир зэрэг улсуудыг эзлэн төв Русьт нэвтрээд Москва, Киев зэрэг олон хотуудыг довтлон эзэлжээ. Оросоос Монголчууд Польш, Силези, Унгарт очиж 1240 онд Люблин, Харьковыг газартай тэгшилсэн байна. Бат 1241 оны дөрөвдүгээр сард Легницийн ойролцоо Силез, Польш, Тевтоны цэргийн нэгдсэн армийг бут цохисон.
Неостадын бэхлэлтээр довтолгоо зогсож, зүүн зүг буцан Ижил мөрний савд Бат өөрийн гоёмсог торгон гэрээ барьжээ. XIV зууны сүүлээр Алтан ордны улс Москвагийн бослогуудаас болж сульдсан ба Төмөр 1395 онд Алтан Ордны Улсыг нэгтгэсэн ч түүнийг нас бармагц Астрахань, Казань, Крым, Сибирь гэх дөрвөн улсад хуваагджээ. 1480-аад онд III Иван Васильевич татвар төлөхөө больж, улмаар 1502 онд Крымын ханлигт эзлэгдэн Алтан ордны улс оршин тогтнохоо больсон байнa. Алтан ордны улс унасан ч Крымын ханлиг хүчирхэгжиж Русь руу үе үе хүчтэй довтлох болсон тул Русь довтолгооныг нь болиулахын тулд эд бараагаар алба барьж байв. 1685 онд Русийн I Петр хаан золиосны мөнгө төлөхийг бүрмөсөн болиулсан бөгөөд золиосны мөнгө төлж байсан нь Алтан Ордны ноёрхол үргэлжилж байсан эсвэл Крымын хараат байдалтай байсан гэсэн үг биш юм.
Алтан ордны улсыг яваандаа бүрмөсөн түрэгжиж түрэгийн буюу татар үндэстний улс болсон гэж үздэг ба хэдийд, хэрхэн түрэгжсэн талаар эрдэмтэд маргасаар байна. Крымын хан I Мехмед Гирей 1515 онд өөрийгөө "Бүх мугалчуудын падишах" цолд өргөмжилжээ.[7][8] Мөн өөрийн харьяат татаруудыг мугал буюу монгол гэж нэрлэхийг оролдсон ч татарчуудын дийлэнх нь түрэг гаралтай тул энэ нэрийг хүлээж авсангй. Крымын ханлиг, Астраханийн ханлиг, Казанийн ханлигийн хангууд бүгд Зүчийн угсааных байв.
Алтан ордны хаад[засварлах | кодоор засварлах]
- Бат хан (1237-1256)
- Сартаг хан (1255-56)
- Улагчи хан (1257)
- Бэрх хан (1257-1266)
- Мөнхтөмөр хан (1266-1282)
- Тодмөнх хан (1282—1287)
- Тулабуга хан (1287—1291)
- Тохта хан (1291—1312)
- Өзбег хан (1312-1341)
- Тинибег хан (1341-1342)
- Жанибег хан (1342—1357)
- Бердибег (1357—1361)
- Кульпа (1359-1360)
- Наурузбег (1360-1361)
- Хидырьбек (1361-1362)
- Төмөрхожа (1362)
- Абдаллах (1362-1370), бодитоор бол Мамай захирч байв
- Мурид (1362-1367), бодитоор бол Мамай захирч байв
- Азиз (1367-1369), бодитоор бол Мамай захирч байв
- II Жанибек (1369-1370), бодитоор бол Мамай захирч байв
- Мухаммед Булак (1370-1379), бодитоор бол Мамай захирч байв
- Тулунбек (1370-1373), (засаг баригч), бодитоор бол Мамай захирч байв
- Айбек (1373-1376), бодитоор бол Мамай захирч байв
- Араб шах (1376-1379), бодитоор бол Мамай захирч байв
- Хаанбек (1375-1376), бодитоор бол Мамай захирч байв
- Илбани (1373-1376), бодитоор бол Мамай захирч байв
- Хажи Черкесс (1375-1376), бодитоор бол Мамай захирч байв
- Урус (1376-1378), мөн Цагаан Ордны хан байсан бөгөөд Тохтамышын авга нь байв, ийнхүү Ордуудыг нэгтгэж чаджээ.
- Тохтамыш (1380-1395)
- Төмөркутлуг (1396-1401), жинхэнэ захирагч нь Эдигу
- Шадибек
- Болд султан
- Төмөр (1410-1412)
- Желал Ад Дин
- Керим Берди
- Кебек (Алтан Орд)
- Жаббар Берди
- Үлүг Мухаммед (1419-1421, 1428-1433)
- Давлет Берди
- Борак (1422-1427)
- Саид Ахмед (1433? - ?)
- Хүчүг Мухаммед (1459-1465)
- Ахмед (1465-1481)
- Шейх Ахмед (1481-1498, 1499-1502)
- Муртаза (1498-1499)
Газрын зураг[засварлах | кодоор засварлах]
Лавлах холбоос[засварлах | кодоор засварлах]
- ↑ Zahler, Diane (2013). [[Өзбег|Өзбег хааныг]] хаанчлах үед хэрэглэж байсан Алтан Ордны Улсын далбааг [[Анжелино Далорто]]гийн 1339 онд зурснаар (Revised ed.). Twenty-First Century Books. p. 70. ISBN 978-1-4677-0375-8.
{{cite book}}: URL–wikilink conflict (help) - ↑ Halperin, Charles J. (1986), Russia and the Golden Horde: The Mongol Impact on Medieval Russian History online
- ↑ Kołodziejczyk, Dariusz (2011). The Crimean Khanate and Poland-Lithuania: International Diplomacy on the European Periphery (15th-18th Century). A Study of Peace Treaties Followed by Annotated Documents. Leiden: Brill. ISBN 978-90-04-19190-7.
- ↑ Mustafayeva, A.A.; Aubakirova, K.K.. "The language situation and status of the Turkic language in the Egyptian Mamluk state and Golden Horde". Journal of Oriental Studies, [S.l.], v. 97, n. 2, p. 17-25, June 2021. ISSN 2617-1864. Available at: <https://bulletin-orientalism.kaznu.kz/index.php/1-vostok/article/view/1689>. Date accessed: 01 sep. 2021. doi: https://doi.org/10.26577/JOS.2021.v97.i2.02.
- ↑ Turchin, Peter; Adams, Jonathan M.; Hall, Thomas D (December 2006). "East-West Orientation of Historical Empires". Journal of World-Systems Research. 12 (2): 222. ISSN 1076-156X. Retrieved 12 September 2016.
- ↑ Rein Taagepera (September 1997). "Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia". International Studies Quarterly. 41 (3): 498. doi:10.1111/0020-8833.00053. JSTOR 2600793.
- ↑ Гайворонский О. Повелители двух материков. Т.1: Крымские ханы XV-XVI столетий и борьба за наследство Великой Орды. (2007)
- ↑ Часть III Мехмед I Герай 1515-1523 «ПАДИШАХ ВСЕХ МОГУЛОВ» А в 1515 году крымский хан Мехмед I Герай взял себе даже титул «падишах всех могулов (монголов)», ориентируясь уже не на величие золотоордынских ханов Батыя и Тохтамыша, но на самого Чингисхана"