Мэргид

Мэргид нь 12-р зууны үеийн монголын 5 том ханлигийн нэг юм. Мэргид нь Cэлэнгэ мөрний хөндий болон Орхон голын доод хэсгээр амьдарч байжээ.Тэд 20 жилийн турш Тэмүжинтэй тэмцэлдсэний эцэст 1200 онд бут цохигдон Их Монгол улсад нэгдэн оржээ.

Гурван Мэргид

Мэргидүүд нь Орхон гол болон Сэлэнгэ мөрний хөвөөгөөр оршин суух 3 аймгаас бүрддэг.

• Орхон голын доод урсгал дагуу Буур хээрийн орчим Удуйд Мэргид
• Орхон Сэлэнгэ мөрний хоорондох Талхун арал хавиар Увас Мэргид
• Сэлэнгэ мөрний Харажи-Хээрийн орчим Хаад Мэргид аймаг

Удуйд аймаг Орхоны адаг Буур хээрээр нутаглаж байсан бөгөөд хүн ам олонтой ханлигтаа тэргүүлэх үүрэгтэй энэ аймгийг XII зууны сүүл үед Тудүр билгэ чигин түүний хүү Тогтоа бэхи нар захирч байв. Увас мэргидийг Дайр усун захирч байсан. Сэлэнгийн дунд биеэ Каражи Хээрт Хаад мэргид нутаглаж Хаатай Дармала гэгч захирч байв. Энэ гурван аймагт алдартай мэргэн харваач олонтой байснаас ханлигаа Гурван мэргид гэж нэрлэсэн байна. "Судрын чуулган"-д Мэргэд улс гэдгийг ихэс дээдсийн зиндааны нэр байсан байж магадгүй гэсэн санаа байдаг юм. Хамаг Монголтой XII зууны дунд үе хүртэл эвтэй найртай явж ирсэн Монгол овогтны нэг бол Мэргидүүд бөгөөд түүний захирагч Тудур Билгэ, Амбагай хааны хүү Хадаан тайш хоёр андын холбоотой байсан байна. XII зууны II хагасын эхэнд Хадаан Гурван мэргидийн зонхилох эрхтэй анд нөхөртөө элч илгээж нэгдье гэж хэлүүлсэнд бие даасан байдлаа хадгалахыг эрхэмлэгч Тудур билгэ чигин хилэгнэн "элчид" Хадаан тайшийн ганц нүдийг нь сохлохоор хутгаа билүүдэж байна гэж хариу өгчээ.Тудур билгэгийн энэ үгийг сонссон Хадаан "Хатуу үг эвдрэлийн эх боллоо" хэмээн хэлээд гуравхан хоногт Хотул болон бусад Алтан ургийнхантай хүч хавсарган довтолсонд Тудур чингин алагдаж, Тогтоа бэх шархдаж зугтан олон мэргидүүд олзлогджээ. Гэвч гурван жил өнгөрсний дараа Тогтоа бэх хүчээ хуралдуулан Хамаг Монголд элч илгээж "тулалдах газар, байлдах өдрөө хэл, бид тэр газар чинь болзсон өдөрт чинь очиж байлдъя" гэж хэлүүлсэн байна. Хадаан Хамаг Монголын ноёдын хуралдаанд Мэргидэд ямар хариу өгөх асуудлыг хэлэлцүүлээд байлдах хариу өгчээ. Мэргидийн довтолгоон амжилтгүй болж, Тогтоа бэх шархдан Сэлэнгийг өгсөн Найманы ханлигийн зүгт зугтжээ.

Хожим Мэргидийн Тогтоа бэхийн бага хүү Култукан гэдэг алдартай мэргэн харваачийг Зүчи барьж авчиран бай харвуулж үзээд түүний хосгүй мэргэнд нь биширч амийг нь өршөөхийг Чингис хаан эцгээсээ хүсэхэд "Төрийн дайсан авсанд орохоос илүү дээр газар байдаггүй юм" гээд нүднээс далд болгосоноор удам угсаа нь бүрэн тасарсан гэдэг. Гэвч XIII зууны эхэн үед Чингис хаан Монгол овогтныг нэгтгэх хүртэл Мэргидүүд бие даасан байдлаа хадгалсаар байв.

Угсаа гарал

Мэргидүүд нь Монгол, Найман, Хэрэйд, Кидан зэрэг монгол угсааны аймагуудтай гарал нэгтэй Монгол аймаг юм. Гэвч гадны зарим судлаачид тэднийг Түрэг эсвэл палеосибирь хэлт Чукча, Кеть зэрэг үндэстэн мөн Манж, Эвэн угсааны аймаг үзэх нь бий. Эдгээр хувилбараас палеосибирь, тунгус гаралтай гэсэн онол нь хамгийн үнэмшил муутай бөгөөд түрэг угсаатан гэх хувилбар нь мөн л олон баримтаар няцаагддаг.

Чингис хаантай үүссэн зөрчилдөөн

Тэмүүжингийн эх Олхонууд овгоос гаралтай Өэлүн 1153 оны орчим Мэргид аймгийн Их Чилэдүтэй сүй тавин нутаг руу нь явж байх замд нь Тэмүүжингийн эцэг Есүхэй түүнийг булаан авчээ.Хариуд нь 1181 оны орчим Мэргидүүд Тэмүүжинг Орхон голын орчим байхад нь довтолон Тэмүүжингийн гэргий Бөртэг авч өөрсдийн нэгэн жанжинд эхнэр болгон өгчээ.Тэмүүжин Жамуха болон эцгийн хуучин анд Тоорил ханы хамтаар Мэргидүүдийг дайлаар мордон Бөртэг жилийн дотор суллан авчээ. Энэ дайралтаар Мэргидүүдийн хүч суларч тарж бутарсан байна. Эргэн ирсэн Бөртэ Зүчи хэмээх хүү төрүүлжээ.Мэргидийн олзноос Бөртэг суллагдан ирснийхээ дараа төрүүлсэн Зүчи хүүг зарим хүмүүс харь угсааных гэж үзэж байсан ч Тэмүжин үүнийг үгүйсгэж өөрийн хүү гэж үзэж байв.Энэ тулалдаанаас хойш хорин жилийн туршид Тэмүжин Мэргид аймгийнхантай хэд хэдэн удаа дайтжээ.Тэмүжин Монгол овог аймагуудаа нэгтэх удаан хугацааны тэмцэл хийсний эцэст 1206 онд Их Монгол Улсыг байгуулав.Энэ үед Чингисийн цэрэгт цохигдсон Мэргидүүд бие даасан аймаг байхаа больж сарниж эхэлсэн байна. Чингисийн цэргээс зугтсан Мэргидүүд Кипчак болон Канглы нарын нутагт орогнож байсан тул 1215-1218 онуудад Зүчи Сүбэдэй нар Тогтоа бэхийн мэргидүүдийн үлдсэн хэсгийг бут цохин сүйрүүлжээ.

Чингис хаан Хулан хэмээх Мэргид хатантай байсан бөгөөд Хулан хатан Чингисийн сайн зөвлөгч нь байж төрийн үйл хэрэгт өөрийн үнэтэй саналаар хувь нэмэрээ оруулж байв.Монголчууд Булгарын хант улсын түрэгүүд руу 1236 онд довтлох үед монголчуудад хөөгдөн тэнд очоод нас барсан Мэргидүүдийн шарилийг Булгарын Кипчак ноёны нутгаас олж байжээ.

Өвөр Байгалийн хязгаарийн хойд хэсгийн Удоканы нурууны нэр мэргидийн удуид аймгийн нэр, эвенк хэлний "кан" -"жижиг" гэсэн үгнээс үүссэн байж болох юм.

Монголын нэгдмэл улс байгуулагдсаны дараагаар мэргидүүд бусад монголчуудынхаа хамтаар Монгол төрийн үйлст хүчин зүтгэж явжээ. Монголын эзэнт гүрэнд мэргид хүмүүс өндөр албан тушаал хашиж байсан ба энэ нь тэднийг харь угсааных бус монголчууд байсаныг илэрхийлдэг. 1248-1251 онд хаан байсан Гүюг хааны хайртай хатан Огул Каймиши нь Мэргид аймгийнх байжээ. Мөн Мэргид угсааны христийн шашинт Баян ба түүний үеэл Тогт нар нь Юань гүрний үед их зөвлөхийн албан тушаал хашиж байсан байна. Мэргидээс үлдсэн хүмүүс Ойрд гэх мэт Монгол овог аймгуудад уусан монголын нэг овог болсон бол бусад нь түрэг угсааны Кипчак зэрэг аймагт очин тэндээ шингэжээ.

Бутран унасан мэргидүүд буриад, халх, халимагийн мэргид овог болон шингэжээ. Баруун тийш нүүсэн нь түрэгүүдийн дунд уусч зөвхөн мэргид овог гэсэн нэр нь хадгалагджээ. Уулын алтайчуудад мэргид, найман гэх мэт 13-р зуунд задран унасан монгол овог аймгийн нэртэй овгууд нилээдгүй бий.