Jump to content

Хүннү улс

Википедиа — Чөлөөт нэвтэрхий толь
(Хүннү-с чиглүүлэгдэв)
Хүннү
МЭӨ 3-р зуун–МЭ 1-р зуун
МЭӨ 2-р зууны Хүннүгийн нутаг дэвсгэр (МЭӨ 133 - МЭ 89 оны Хүннү-Хань улсын дайны өмнө): энэ нь Монгол, Зүүн Казахстан, Зүүн Киргиз, Өмнөд Сибирь, болон Баруун Манжуур, Шинжаан, Өвөр Монгол, Ганьсү зэрэг хойд Хятадын нутгийг багтаасан.[1][2][3]
НийслэлЛуут хот(Өнөөгийн Архангай аймгийн Өлзийт сум)
Түүх 
• Модун шаньюй Хүннү улсыг байгуулав.
МЭӨ 3-р зуун
• Говийн хүлсэн хоёр хэсэгт Хүннү хуваагдав.
МЭ 48
• Хань улсад хүчин мөхөстөв.
МЭ 1-р зуун
Өмнө нь		 Дараа нь
Дөрвөлжин булшны соёл
Дунху
Юэчжи
Сакачууд
Ордосын соёл
Хань улс
Сяньби
Нирун улс
Тохарчууд
Хөх Түрэгийн хаант улс
Хүннү
Хүннү
МЭ 1 он
Монголын түүх
Балар эртний үе
Афанасьевийн соёл МЭӨ 3300–2500
Хэмцэгийн соёл МЭӨ 2750–1900
Мөнххайрханы соёл МЭӨ 1800–1600
Сагсайн булшны соёл МЭӨ 1500–1000
Улаан Зуухын соёл МЭӨ 1450–1150
Буган чулуун соёл МЭӨ 1400–700
Дөрвөлжин булшны соёл МЭӨ 1100–300
Чандманий соёл МЭӨ 700–300
Пазырыкийн соёл МЭӨ 600–300
Эртний үе
Хүннү улс МЭӨ 209–МЭ 93
Сяньби 93–234
Нирун улс 330–555
Түрэг улс (Түрүү, Хожуу Түрэгийн хаант улсууд) 555–630
682–744
Сеяньто 628–646
Уйгур улс 744–840
Хидан Улс 907–1125
Дундад зууны үе
Монгол ханлигууд 9–12-р зуун
Хамаг Монгол 1130–1206
Их Монгол Улс 1206–1368
Юань Улс 1271–1368
Дөчин Дөрвөн хоёр 1368–1635
Дөрвөн Ойрадын холбоо 1399–1634
Зүүнгарын Хаант Улс 1634–1758
Чин улс 1691–1911
Орчин үе
Үндэсний хувьсгал 1911
Богд хаант улс 1911–1919
Хятадын эзлэн түрэмгийлэл 1919–1921
Ардын хувьсгал
(Зөвлөлтийн интервенц)		 1921
1921–1924
Ардын Бүгд Найрамдах Улс 1924–1992
Ардчилсан хувьсгал 1990
Орчин үеийн Монгол 1990–одоо үе

Хүннү улс (хят. 匈奴, Xiōngnú)ᠾᠦᠩᠨᠦ нь НТӨ 209 – НТ 93 онд өнөөгийн монголын газар нутагт оршиж байсан нүүдэлчдийн холбоот улс юм. Нүүдэлчдийн байгуулсан Эзэнт гүрний дотроос анхны бөгөөд хамгийн удаан хугацаанд оршин тогтносон гүрэн юм. Нүүдэлчдийн эзэнт гүрний үндсэн бүтэц, зохион байгуулалтыг Хүннү гүрний үед бий болгосон нь түүнээс хойш хоёр мянган жилийн турш онцын өөрчлөлтгүйгээр уламжлагдан хөгжжээ. Хүннү бол олон үндэстнээс бүрдсэн эзэнт гүрэн хэдий ч гол цөм ноён нуруу нь хожмын Монголчууд холбоотой юм.[4]

Түүх

НТӨ 318 онд Хүннү нар бусад улсуудтай нийлэн Цинь улс руу довтолсон гэж түүхийн сударт хамгийн анх дурдагджээ. Хүннү улс НТӨ 209 онд Модун өөрийн эцэг Түмэн шаньюйг хороож, шаньюйгийн суудлыг булаан авсан. Энэ явдлыг өмнөх үеийн түүхчид Модун шаньюй бол Хүннү улсыг байгуулсан гэж бичсээр ирсэн ч, үүнээс өмнөх үеийн хэд хэдэн шаньюйг дурддаг нь Хүннүгийн төрт ёсны түүх эртний уламжлалтай гэдгийг нотлож байдаг.

НТӨ 198 онд Баруун Хань улстай найрамдлын гэрээ байгуулж 50 жилийн турш алт мөнгө, тариагаар алба татвар авч, Торгоны их замыг хяналтандаа байлгасан. Хүннү гүрэн нь Монгол нутаг дахь анхны төрт улс биш хэдий ч, өмнөх үеийн улсуудаас хамгийн анхны төрийн захиргааг бий болгосон учраас түүхэнд нэр алдар нь илүү үлдэж чадсан юм. Энэ үед Хүннү гүрэн хүчирхэгжилтийнхээ дээд туйлд хүрч умардад Байгал нуур, урагш Хятадын цагаан хэрэм, баруун тал руугаа Түрэгстан, зүүн тийш одоогийн Солонгосын хойг хүртэлх өргөн уудам нутгийг оруулж чадсан юм. Одоогийн Хятадын нутагт тэр үед шинээр үүссэн Хань Улс Модун шаньюйд алба гувчуур барьж байсан төдийгүй хааны ургийн гүнжийг түүнд хатан (яньжи) болгон өгч байжээ. Хүннүчүүд байлдааны арга барилыг одоогийн тусгай албадын нууц арга болгон хэрэглэж байгаа нь сонирхол татдаг.

Модун шаньюй Хань улсаас ирсэн элчид өөрийн армийг үзүүлэхдээ зөвхөн сул дорой болон хөгшин настай хүмүүсээ харуулаад явуулсан жишээ байдаг. Үүнд нь хууртсан Хань улсын элч Хүннүгийн цэргийн хүчийг басамжлан үзэж дайтсан боловч тус улсын цэрэг Хүннүгийн цэрэгт хиар цохиулж байжээ. Модун шаньюй НТӨ 174 онд таалал болсноос хойш 100 гаруй жил Хүннү нар Төв Азид ноёрхсон хэвээр байв. Манай эриний он тооллын эхэн, манай эриний өмнөх тооллын сүүл үед Хүннү гүрэн дотоодын тэрсэлдээн, гадаадын дайралт довтолгооны нөлөөгөөр умард, өмнөд гэсэн хоёр хэсэгт хуваагдаж, өмнөд нь Хань улсад дагаар орж, умард Хүннү нь тусгаар оршиж, өөр хоорондоо дайтах болсон байна. Өмнөд Хүннү нар умардынхныгаа удаа дараа хиар цохиж, Хань улсын нөмөр нөөлөгт оршиж байсан ч жил ирэх тутам доройтсоор НТ-ний I зуунд Сяньби улсын эрхшээлд орсноор дуусгавар болсон юм. Хүннүгийн шаньюй өглөө наранд өдөр тэнгэрт, үдэш саранд мөргөдөг байсан гэдэг. Тухайн үед тэнгэр шүтлэг Хүннүгийн төрийн шашин болж байв. Хөрш Дунху (Нэрний утга нь Дорнын зэрлэг гэсэн утгатай) нар Модун хаанаас сайн морь, хатнаа өгөхийг шаардахад эвийг эрхэмлэж шаардлагыг нь биелүүлж байсан ч хүн нутагладаггүй хилийн зурвас газрыг өгөхийг шаардахад тэр "газар бол төрийн үндэс" хэмэн шууд цэрэг хөдөлгөн хилээ хамгаалж байжээ. Хүннүгийн захирагаанд байсан Динлиньчүүд I зууны дундуур Ганьсу муж руу нүүсэн байдаг бөгөөд зарим нь Сяньбигийн бүрэлдэхүүнд орж бусад нь түрэгд уусчээ.

МЭӨ II зууны Хүннүгийн нутаг дэвсгэр (МЭӨ 133 – МЭ 89 Хүннү-Хань улсын дайны өмнө ): орчин цагийн Монгол, Зүүн Казахстан, Зүүн Киргиз, Өмнөд Сибирь, ба Баруун Манжуур, Шинжаан, Өвөр Монгол ба Ганьсуг багтаасан умард Хятадыг хамарч байжээ.[5][6][7]

Бутрал

Хүлүгү шаньюйгийн дараа түүний хүү зүүн гули ван Хуяньди НТӨ 85 онд Хүннүгийн шаньюй болов. Эл үед Хань Улс олон жилийн дайн тулааны ялагдлаас шалтгаалан томоохон дайн байлдаан хийхээс зайлсхийж, Хүннүтэй найрсаг харилцаа тогтоохыг зорьж байв. Гэвч хүннүчүүд тэдэнд цэргийн дарамт шахалт байнга үзүүлж, “Энх ургийн гэрээ”-г дахин байгуулах зорилгоор өдөөн хатгалаг хийсээр байжээ. Тиймээс тус улс Хүннүгийн эсрэг НТӨ 72 онд Усуньтай хамтран таван замын 200 мянган цэргийн хүчээр Хүннүг довтолж, Хүннүгийн баруун гули вангийн 59 мянган хүн, 70 мянга гаруй малыг олзолсон байна. Тус дайнаар хүчирхэг холбоотонтой болсон Хань Улс гадаад бодлогоо өөрчилж эзлэн түрэмгийлэх дайны бодлогод шилжсэн бөгөөд Усунь нараас гадна Динлин, Ухуань нар хүчээ өгөх болжээ. Улмаар Хүннү гүрэн рүү хойд талаас Динлин, зүүнээс Ухуань, баруунаас Усунь, урдаас Хань Улс довтолж ихээхэн хэмжээний хохирол учруулсан байна. Мөн Хүннүгийн нутагт эл дайны он жилүүдэд дараалан ган, зуд тохиолдсоноос мал сүрэг ихээр хорогдож, үр тариа ургаагүйгээс шалтгаалан хүн амын тал хэсэг нь үхэж үрэгджээ. Хуяньди болон Сүлююаньчю шаньюйн үед буюу НТӨ 68-60 оны хооронд Хүннүгийн язгууртнуудын бие даасан байдал нь бэхжиж, шаньюйн засаглал суларчээ. Улмаар Хүннүгийн зүүн, баруун гарын язгууртнууд шаньюйн угсаа залгамжлах асуудалд оролцох болж НТӨ 59 оноос өөр хоорондоо шаньюйн суудлын төлөө тэмцэлдэж эхэлсэн байна. Энэ үед Хүннүд нэгэн зэрэг таван шаньюй хаан суусан ба эл тэмцэлд ах дүү шаньюй болох Чжичжи болон Хуханье нарын ялалтаар өндөрлөжээ. Ийнхүү Хүннү гүрнийг НТӨ 50-иад оноос ах дүү хоёр шаньюй хуваан захирах болов. Тэд НТӨ 54 онд Хангайн нуруунд тулалдаж ах шаньюй Чжичжи өөрийн дүү Хуханьег ялсан байна. Ийн бие биедээ дайсагнан хоёр өөр хэсэгт хуваагдан өөр хоорондоо байлдсан нь Хүннү гүрнийг сулран доройтуулах үндэс болжээ.

Мөхөл

Өөрийн ахдаа ялагдсан Хуханье шаньюй эдийн засгаа сэргээж, хүчээ нөөцлөх зорилгоор албат нараа дагуулан урагш нүүж өнөөгийн Өвөр Монголын нутагт төвлөрөн Хань Улсыг түших болов. Хятадын түүхэнд Чжичжиг Умард Хүннүгийн шаньюй, Хуханьег Өмнөд Хүннүгийн шаньюй хэмээн тэмдэглэжээ. Хуханье шаньюй хүч чадлаа сэргээх, Хань Улсын хүчийг ашиглан ахыгаа дарж Хүннү гүрнийг дахин нэгтгэхийн тулд НТӨ 130-аад оноос тасраад байсан “Энх ургийн гэрээ”-г Хань Улстай байгуулжээ. Уг “Энх ургийн гэрээ” нь Маодун шаньюй үед байгуулагдаж байсантай харьцуулахад хамаагүй буулт хийсэн шинжтэй байв. Тодруулбал, Хүннүгийн шаньюй өөрийн хүүгээ Хань Улсад барьцаанд илгээж байх, шаньюй өөрийн биеэр Хань Улсын хааны ордонд очиж хүндэтгэл үзүүлэх, Хүннү нь Хань Улсаас хараат гэдгээ илэрхийлж бэлгэдлийн шинжтэй татвар төлөх, шаардлагатай үед Хань Улсын умард хилийг хамгаалах зэрэг заалтыг тусган байгуулсан байв. Уг гэрээгээр Хань Улс түүхэндээ анх удаа Хүннүтэй харилцах харилцаандаа давуу байдлыг олж авсан юм. Өнөөгийн Монгол Улсын баруун нутагт сууж байсан Чжичжи шаньюй Хань Улстай найрамдалт харилцаа тогтоохыг оролдсон ч чадаагүй байна. Иймд тэрээр Хань Улсаас дэмжлэг хүлээсэн Хуханье шаньюйгаас болгоомжлон орд өргөөгөө Орхоны хөндийгөөс Алтайн цаад Бие Тарвагатайд шилжүүлэн суужээ. Ийн шилжин суухдаа баруун гарт өөрийгөө шаньюй хэмээн өргөмжилсөн Ильмүг цохиж 50 мянга орчим цэргийг нь захиргаандаа авчээ. Мөн Усунь, Динлин нарыг довтлон захиргаандаа оруулсан байна. Ийнхүү Чжичжи шаньюй Талас голын хөндийд хэрэм бэхлэлт бүхий хот байгуулан баруун бүс нутагт бэхжих болов. Тиймээс Хань Улс Чжичжин сэргэлтээс сэргийлж НТӨ 36 онд Талас голын хөндийд хүрч түүнийг бүслэн байлдаж ялжээ. Энэхүү тулаанаар Хуханье шаньюй Хятадын нутгаас Монголын Дорнод хэсэгт буцаж ирэх боломж бүрдэж, улмаар НТ 47 онд эх нутагтаа иржээ. Улмаар Чжичжи шаньюй өнөөгийн Монгол Улсын баруун болон умард хэсгийг, харин дүү Хуханье үндсэн хэсгийг эзэмших болов. Хэдийгээр ах дүү хоёр арав гаруй жил найрсаг харилцаатай байсан ч энэ нь түр зуур дүр эсгэсэн хэрэг байсан бөгөөд НТӨ 36 онд тэд дахин их цэргээр байлдан Чжичжи ялагдал хүлээснээр Хүннү гүрэн Хуханье шаньюйн захиргаанд дахин нэгдсэн байна. Хуханье шаньюй НТӨ 31 онд нас барахад, хүү Фүжүлэ (НТӨ 31-20) залгамжлав. Фүжүлэ шаньюйн дараа түүний 5 дүү болох Сусе (НТӨ 20-12), Чэя (НТӨ 12-8), Үжүлю (НТӨ 8-НТ 13), Үлэй (НТ13-18), Хүдэрши (НТ18-46) тус тус шаньюй суужээ. НТӨ 8 онд Наньжияс Хүннүгийн хаан ширээнд Үжүлю цолтойгоор шаньюй болсон байна. Тэрээр Хань Улстай найрсаг харилцаатай байх бодлогыг баримталж, хүү Үтиясыгаа Хань Улсын хааны дэргэд алба хашуулахаар явуулсан ч түүний хүү нэг жилийн дараа үл мэдэгдэх шалтгаанаар өөд болжээ. Мөн Хань Улсын холбоотон Усунь нар Хүннүгийн эзэмшил нутаг руу цөмөрч, ихээхэн хэмжээний үймээн дэгдээсэн байна. Үүний хариуд Үжүлю шаньюй хөрш улсын найрамдалт байдлаас хандсан боловч Усунь нар түүнийг үл тоон дахин довтолжээ. Уг хоёр дахь удаагийн тулаанд Усунь нар нь амархан ялагдсан байна. Дээрх үйл явдал нь Үжүлю шаньюйг ямар их сэтгэлийн хаттай хийгээд чадварлаг жанжин гэдгийг баталсан байна. Эл үйл явдлаас төд удалгүй Хань Улсын Ай-ди хаан Усунь нарыг бут цохисон Үжүлю шаньюйг үл тоон эзэмшил газраас нь таслан авахыг санаархаж, элч илгээн ой мод бүхий, цэрэг дайнд ихээхэн ач холбогдолтой газар нутаг өгөхийг шаардсан байна. Уг захидлын хариу болгож Үжүлю шаньюй “Танай элч эрх хэмжээгээ хэтрүүлж, зүй бус шаардлага тавьсан байна. Зүй нь түүнийг цаазлах ёстой ч өршөөж алс газар цөлж шийтгэв” хэмээн захидал илгээсэн нь Үжүлю шаньюй Хүннү гүрнийг Хань Улстай адил тэнцүү улс хэмээн үзэж байсантай холбоотой байв. Мөн НТӨ 2 онд Үжүлю шаньюй Хань Улсын нийслэлд зочлох үед Шанлиньюань хэмээх усан үзмийн цэцэрлэгтээ хүлээн авч урьдын шаньюй нартай харьцуулахад хамаагүй их бэлэг сэлт өгжээ. Үжүлю шаньюйн үед Хүннү нь Хань Улстай найрамдалт харилцаатай байж, дотоод байдал нь тогтворжиж, улмаар Хань Улстай эн тэнцүү харилцах хэмжээнд хүрчээ. Гэвч Хуханье шаньюйн үед Хань Улстай байгуулсан “Энх ургийн гэрээ” хоёр улсын харилцаанд үйлчилсэн хэвээр байв. НТӨ I зууны сүүлээр Хань Улсын төрийн хэргийг түшмэл Ван Ман гэгч мэдэх болжээ. Тэрээр Хань Улсаас Хүннүгийн талаар явуулж байсан зөөлөн бодлогыг өөрчилсөн байна. Тухайлбал, Турфан зэрэг Хүннүгийн эрхшээл дэх баруун газар орныг Хань Улсын харьяат гэж зарлах, Ухуань нарыг Хүннүд алба барихгүй байхыг ятгах, Хүннүгийн шаньюйгийн нэрийг ганц үет хятад нэр болгон засах зэрэг үйл ажиллагаа явуулсан бөгөөд Үжүлю шаньюй Ухуань-аас бусад бүх шаардлагад буулт хийжээ. Ван Ман Хүннүг дотроос нь хагалах зорилгоор Үжүлю шаньюйг алгасан хаан угсааны 15 хүнийг урьж тус бүрд нь шаньюйд өргөмжлөх оролдлого хийв. Үүний үр дүнд Үжүлю шаньюй НТ 13 онд Хань Улс руу цэрэг хөдөлгөн довтолжээ. Үүгээр НТӨ 53 оноос хэрэгжсэн “Энх ургийн гэрээ” тасарсан байна. Ван Ман нь өөрийн цэргийн жанждын үгийг үл тоон Үжүлю шаньюйг Шивэр ойт хэмээх газар луу шахах нь зүйтэй хэмээн 300 мянган цэргийн хүчээр Хүннүг довтлох бэлтгэлийг хангаж эхэлсэн боловч Хятадад түүний эсрэг бослого гарч, тэрээр алагджээ. Мөн эл үед тэртээх наяад жилийн өмнөөс гундан уруудаж, тавиад жилийн тэртээ баруун, зүүн болсон Хүннү гүрний хаан ширээнд суусан Үжүллю хаан НТ 13 онд өөд болсон байна. Хожуу Хань Улс Хүннүд элч илгээн “Энх ургийн гэрээ”-г сэргээх санал тавихад Хүдэрши шаньюй өөрийн хүч чадлыг Модуньтай зүйрлэжээ. Үүнээс үзвэл, Хүдэрши шаньюй НТӨ 198 оны гэрээг сэргээхийг эрмэлзэж байсан бололтой. Сэргэж хүчирхэгжсэн Хүдэрши шаньюй Хань Улсыг довтлох явдлаа эрчимжүүлэн тус улстай харилцах харилцаанд давуу байр суурь олохыг зорьжээ. Хань Улс Хүннүгийн довтолгоог зогсоож хүчрэлгүй хүн ард нь урагш дүрвэх болсноор тус улсын хойд хилийн тойргууд эзгүйрчээ. Иймд хүннүчүүд Цагаан хэрмийн дотор шилжин суух болсон байна. Ийнхүү НТ 10-аад оноос Хүннү гүрэн газар нутгаа тэлэн, говийн өмнөх нутгаа буцаан авч Сяньби, Ухуань болон баруун газар оронд нөлөөгөө бэхжүүлснээр Маодун, Лаошан шаньюйн үеийн хэмжээнд дахин хүчирхэгжжээ.


Цагийн аясаар Хүннү дотроо хагаран, өмнөд, умард гэж хуваагдахад Хан улс ар Хүннүгийн Жижи шаньюйг бутцохисноор баруун Хүнчүүд өрнөд рүү нүүдэллэх эхлэлийг тавьсан байна. Хан гүрэн үүнээс цааш давшаагүй билээ. Эртний Хятадын сонгодог зохиолын нэг алдартай Цай Ванжи гүнжийн “Хүннүгийн модон цуур” 12 шад шүлгийн түүх Өмнөд Хүннү Хан гүрний мэдэлд орсон ч Алтай-Тарвагатайд үлдсэн баруун Хүнчүүд Хөх нуурт бэхэжсэн Хятадын бэхлэлтийг үе үе амжилттай уулгалж байсныг нотолдог юм. Ланжоугийн бэхлэлтийн захирагчийн охиныг нэгэн удаагийн довтолгооноор Хүннүгийн жижиг ноён олзолжээ. Тэр хүүхэн аав нь барьцаа төлж суллатал Хүнчүүдийн дунд 12 жил амьдарсан бөгөөд “Нам гүм шөнөөр идээлсэн арьсны эхүүн үнэртэй хөнжилдөө шурган, ил галын дэргэд цугласан Хүннүчүүдийн модон цуур уйтай эгшиглэхийг сонсон өнгөрөөсөн 12 жилийнхээ тухай бичсэн байдаг. Тэр Хүннү ноёнд хоёр хүү төрүүлж өгсөн бөгөөд хүүхдүүд нь ээжтэйгээ бус аавтайгаа үлджээ.

Хятадууд эсвэл нүүдэлчид Хөх нуурт нэг л бэхэжсэн бол баруун талаа алс бэхэлж чаддаг нь геополитикийн хувьд нотлогдсон билээ. Тан улсын үеийн гайхамшигт яруу найрагч Ли Байн их алдаршсан “Хөх нуурын эрэгт сар харан гиюүрч, дайнд явсан эргэж ирэхгүй нөхрөө хүлээсэн бүсгүйн тухай” уянгын шүлэг бий.Өрөмчөөс 120 орчим километр зайтай Турфаны хөндийд байдаг одоо Жаохэ гэж нэрлэсэн жижиг голын шар шавраар бүтсэн аралд байсан 3500 цэрэг гаргах чадалтай Гүши хэмээх жижигхэн улсыг эрхшээлдээ авахын тулд Хан гүрэн, Хүннү гүрэнтэй хоёр зуун жил өрсөлдсөн юм. Хятадын арми давшихад Хүнчүүд цөл дундуур усгүй газар руу дагуулан ухраад бүслэн хяддаг байжээ. Хүнчүүд гардан тулаанд оролгүй алсуур бүслэн давхих зуур хол тусгалтай нумаар харван цөөрүүлсээр туйлдуулан ялдаг байв. Хан гүрний цэрэг хүнс, усаа бараад Хүнчүүдийн харвасан сумыг эргүүлэн харвах ба морьд эзэнгүй хулжин одох нь олон ч эцэстээ Хятадууд үхэж дуусдаг байв.Энэ тактик 1455 онд Түмогийн хөндийд Мин улсын Инзун хааныг олзлоход хүртэл үр дүнтэй хэрэгжиж байсан. Хаан монгол эхнэр авч, тав гэзэг тавьж, хонь хариулдаг байв. Хонь хариулах гэснээс Хүннүчүүдэд хууртан мөрдөн хөөсөөр усгүй цөлд бүслэгдсэн Хятадын По ну жанжин өөрөө ус хайж яваад Хүнчүүдэд олзлогдож, харин шаньюй түүнийг алсангүй, авъяас чадвартай жанжныг Хакасын захирагчаар томилсон байдаг. Харин түүний ах сул эр байжээ, Хүннүд олзлогдоод хонь хариулан ядарч явахдаа шувуу тэжээж дүүдээ захиа илгээхийг оролддог байсан ч Хүнчүүд тагнав хэмээн хардаж, захиаг нь олзлохын тулд шувуудыг нь харваад алчихдаг байсан гунигт түүхийг өгүүлсэн шүлэг мөн л Хятадын сонгодог зохиолд гардаг.Олон зууны тулаанд эцэстээ Хятадууд ялжээ, Пону Хүннүд үнэнч байж, зоригт хягас (хакас, киргизийн өвөг) дагуулан Хан гүрний эсрэг тулалдаад дахин ялагдсан юм. Хятадууд Гүши хаант улсын Чеши хэмээн нэрлэжээ. Үүний дараа Хятадууд стратегийн ашигтай байршил олж авчээ. Дорнын Геродот гэгддэг алдарт аялагч Сыма Цянь Хүн гүрний баруун этгээдэд байрладаг хүчирхэг гүрнийг хайх гэж гараад Хүнчүүдэд олзлогдон 12 жил болсон юм. Тэгээд оргож Ром хүртэл аялахдаа газрын зураг үйлдсэн нь орчин үеийн газрын зурагтай тун ойролцоо байдаг. Нангиадууд 3000 жил оршин тогтнохдоо хязгаарлагдмал орон зайд л түр хүчирхэгжих чадалтайгаа харуулжээ.Турфанд бэхэжсэн Хятадууд Хүнчүүдийн баруун зүгийн улсуудтай харилцах замыг тасалжээ. Нангиадын хаадын он удаан жил үргэлжилсэн хутган үймүүлэх бодлогын үр дүнд дотоодын зөрчлөөс болж НТӨ I зуун гэхэд Хүннүчүүд ихэд сульдсан байлаа. Ар Хүннүгийн Жижиг шаньюйд туслуулахаар Парфянчууд баруун зүгт хийсэн дайныхаа явцад Крассын гурвын холбооноос олзолсон легионыг илгээсэн байдаг юм.Үүнийг батлах эх сурвалжийн мэдээ нь Хань-шу-д ийн тэмдэглэгджээ “ Хүннүчүүдтэй хийсэн тулалдаанд тэдний цэргийн бүрэлдэхүүнд Өндөр хамар, хонгор шаргал үстэй харь хүмүүс өндөр бамбайгаараа загасны хайрс, яст мэлхийн хэлбэр гарган тулалдаж байсан” Энэ явдал нь НТӨ 30 онд болжээ. Жижиг шаньюйн бэхлэлтийг хамгаалж байсан ромчууд том дөрвөлжин бамбайгаа өргөн, богино жадаа сунган довтолоход Хятадууд өвөр Хүннү нартай хүч хавсран хатуу холхивч нумаар нягт жагсаалыг нь сарниулаад морин цэргээр хядчихсан байдаг юм. Жижиг шаньюй бууж өгөлгүй тулалдсаар алуулсан ба хүннү нар Дундад азийн гүн рүү ухран зугтсан байна. Үжүлю шаньюй дараа Үлэй (НТ13-18), Хүдэрши (НТ18-46), Уда (хэдэн сар), Пүнү ( НТ 46-48) залгамжлав. Хүдэрши шаньюйн хүү Уда нь шаньюй болсноор Хүннүд хаан ширээний төлөөх тэмцэл дахин эхэлжээ. Учир нь НТӨ 31 оноос НТ 46 он хүртэл Хуханье шаньюйн хөвгүүд ахаас дүүд зарчмаар шаньюй суух, ёс тогтоод байв. Уг ёс зөрчсөнийг эсэргүүцэгчид болох Хүннүгийн найман аймгийн ахлагчид НТ 48 онд хуралдан Үжүлю шаньюйн хүү Би-г Хуханье шаньюйд өргөмжилжээ. Түүхчид түүнийг өмнөх Хуханье шаньюйгаас ялгахын тулд II Хуханье шаньюй хэмээдэг. Ийнхүү НТ 48 онд Хүннү гүрэн Пүнү захирсан Умард Хүннү, Би шаньюйн захирсан Өмнөд Хүннү болон дахин хуваагджээ. НТ 49-50 оны үед Өмнөд Хүннү нар Хожуу Хань (НТӨ 206-9 он хүртэл тогтсон Хань Улсыг “Түрүү”, НТ 23-220 онд тогтсон Хань Улсыг “Хожуу” хэмээн ялгадаг) Улсыг дагаж түүний хойд хилийг Умард Хүннүгээс хамгаалах болсон байна. Энэ нөхцөлд Умард шаньюй 51, 52, 53 онд Хань Улсад элч илгээн “Энх ургийн гэрээ” байгуулахыг оролджээ. Хань Улс Шаньюйн саналыг хүлээж аваагүй учир Умард Хүннүгийн цэрэг НТ 62 оноос Хожуу Хань Улсын хилийг довтлон дарамт шахалт үзүүлэх болов. Үүний дүнд Хань Улстай хилийн худалдаа хийхийг зөвшөөрүүлж чаджээ. Гэвч НТ 83 онд Умард Хүннүгийн Жилюси гэгч ахлагч 38 мянган хүнээ дагуулан Хожуу Хань Улсад дагаар орсон үеэс Умард Хүннүгийн язгууртнууд дунд эрх мэдлийн төлөөх тэмцэл гарч НТ 85 онд Умард Хүннүгийн 73 аймаг Хятадад дагаар орсон байна. Ийнхүү НТ 83 оноос Умард Хүннүгийн дотоод байдал нэн тогтворгүй болж Сяньби, Динлин болон баруун бүс нутгийн орнуудыг довтолгох ихэссэн байна. Улмаар НТ 87 онд Сяньби нар Умард Хүннү рүү довтолж Юлю шаньюйг хэрцгийгээр хөнөөжээ. Эл үйл явдлаас төд удалгүй НТ 89 онд Өмнөд Хүннүгийн захирагч Түньтүхэ Хятадын эрх баригчидтай хуйвалдан Умард Хүннүг хүч хавсран цохиж бүрмөсөн устгахаар тохиролцжээ. Өмнөд Хүннүгийн 30 мянган морьт цэрэг, Хятадын 8 мянган морьт цэрэг Умард Хүннүгийн нутгийн гүнд дайран орж, Хангайн нуруунд Умард Хүннүгийн цэрэгт хүнд цохилт өгч 200-гаад мянган хүн олзолж буцсан байна. Дараа жил нь Өмнөд шаньюй Шиги 8 мянган хүннү, цөөн тооны хятад цэрэгтэй Умард Хүннүгийн нутагт цөмрөн орж, шинэ тавигдсан нэрийг үл мэдэх шаньюйн өргөө ордыг бүслэн цохижээ. Умард шаньюй нэг мянган цэрэгтэйгээр дайсны эсрэг эрэлхэг тэмцэж байгаад хүнд шархдан мориноосоо унажээ. Гэвч үнэнч нөхөд баатрууд нь түүнийг шүүрэн авч эмээл дээр нь тавиад бүслэлтийг зад татан гарч, шаньюйгаа авч зугтан оджээ. Уг дайнд Умард шаньюй төрийн хаш тамга, гэр бүлээ дайсанд алдаж үнэхээр хүнд хохирол үзсэн байна. НТ 91 онд Умардын шаньюй Хятадын цэрэгт цохигдоод зугтан алга болов. Түүний дараах Умард Хүннүгийн шаньюй Юйчжүгянь Хятадтай найрамдаж гэрээ байгуулахыг хүссэнд Хятад зөвшөөрсөн дүр үзүүлж байгаад НТ 93 онд түүнийг мэхлэн барьж алснаар Хүннү мөхсөн билээ. Юйчжүгянь шаньюй бол Маодун шаньюйн овгоос гарсан Умард Хүннүгийн сүүлчийн шаньюй байсан бөгөөд түүнтэй хамт Ар Монгол дахь Умард Хүннү Улс хамт мөхсөн байна. Хүннү гүрэн НТ 93 онд мөхсөн үү? Энэ үйл явдлаас хойш хятадын түүхэнд Умард Хүннүгийн талаар төдий л тэмдэглэдэггүй бөгөөд зөвхөн Өмнөд Хүннүд болсон үйл явдлыг голлон дурдах болжээ. Энэ байдлыг харгалзан түүхчид Хүннү гүрнийг НТ 93 онд мөхсөн хэмээн түүх бичлэгтээ бичиж, тэмдэглэж ирсэн. Гэвч НТ 104, 106 онд Умард Хүннүгийн шаньюй Хожуу Хань Улсад элч илгээн “Энх ургийн гэрээ” дахин байгуулах хүсэлт тавьж байсан, мөн НТ 140-150 онд холбогдох “Хожуу Хань улсын судар”-т тэмдэглэгдсэн Таньшихуайн намтарт түүний эцэг нь Толухоун Хүннүгийн цэрэгт гурван жил алба хаагаад ирсэн гэх зэрэг сурвалжийн мэдээ баримтаас үзвэл, Хүннү гүрэн НТ 93 онд мөхөлгүй, НТ II зуун хүртэл оршин тогтсоор байсан байх магадлалтай.

Хүннүгийн язгууртны дайчин хувцас, зэвсэг

Хүннү гүрний захиргаанд байсан, Дун-Ху нар буюу Сяньби нар Хан улстай холбоо тогтоов, НТӨ 48 онд хаан ширээний төлөөх тэмцэл гарч Ар, Өвөр гэж 2 хуваагдан өмнөд хэсэг Хан улсын харъяат болов. Гадаадын улсууд довтолсон. Нийтийн тооллын 85, 87 онд Сяньби аймаг ар хүннү нарыг бут ниргэсэн учир тэд дахин сэхэж чадаагүй юм. Өвөр хүннү нар хятад цэрэгтэй хүч хавсран ар хүннү нарыг хэд хэдэн удаа хавчин тулж тэднийг бут цохижээ. Ар хүннү нар 93 онд аймгийн бие даасан нэгдэл болон тогтохоо больж нэг хэсэг нь хядуулж, амь гарсан нэг бум гаруй өрх айл, сяньби аймагт нэгдэж тэдний аймгийн нэртэй болжээ.Нангиадууд 3000 жил турш нүүдэлчидтэй тэмцэхдээ хязгаарлагддмал орон зайд л түр хүчирхэгжих чадалтайгаа харуулжээ.Турфанд бэхэжсэн Хятадууд Хүнчүүдийн баруун зүгийн улсуудтай харилцах замыг тасалсанхийгээд Нангиадын хаадын он удаан жил үргэлжилсэн хутган үймүүлэх бодлогын үр дүнд дотоодын зөрчлөөс болж НТӨ I зуун гэхэд Хүннүчүүд ихэд сульдсан байлаа. Өмнөдийнхөндөө бут цохигдон олон хэсэг болж тарж бутран, хөөгдөн нүүдэллэцгээсэн ба тэд одоогийн Европт хүрч очсон Кангю аймагтай холбоо тогтоон хэсэг зуур хүчирхэгжиж өрнө дахинд ноёрхлоо тогтоож байв.

Баруун зүг хийсэн их нүүдэл

Хүннү нар бутран умард болон өмнөд болж хуваагдсантай уялдан умард хүннүчүүд баруун зүг алслан нүүдэлж, улмаар НТ IV зуунд баруун европыг Аттилла хааны удирдлагаар уулгалан довтолж Баруун Ромын эзэнт гүрнийг доройтуулан мөхөөх гол хүчин зүйл болжээ. Мөн баруун зүг нүүдэллэсэн хүннүчүүдийн нэг нэсэг нь одоогийн афганистан, пакистан, иран болон энэтхэгийн зарим хэсгийг хамарч байсан Кушаны эзэнт гүрнийг мөхөөн Цагаан Хүннү буюу Эфталит улсыг байгуулан тогтож байсан Энэ гүрнийг Баруун түргийн толгойлогч [[Истем] болон Сасанидын гүрний Хосров шахийн хамтарсан хүчний эсрэг тэмцэж НТ 566 он хүртэл оршин тогтносон байна

Газар зүй

Хүннү нь Ази тивийн төвд, далай тэнгисээс алслагдмал оршдог. Эх газрын хуурай, эрс тэс уур амьсгалтай. Хүннүгийн газар нутаг өндөр уулс, хээр тал, говь цөл хосолсон өргөн уудам. Тэнд хур тунадас бага унадаг боловч өвс ургамал сайтай. Хүннүгийн байгаль, газар зүйн онцлог нь нүүдлийн мал аж ахуй эрхлэн амьдрахад тохиромжтой.

Аж ахуй

Хүннүчүүд мал аж ахуй эрхлэн, жилийн дөрвөн улиралд нүүдэллэн амьдардаг байв. Хүннүчүүдийн малын олонх нь адуу, үхэр, хонь, ямаа байлаа. Этгээд мал гэвэл тэмээ, илжиг, луус юм гэж түүхийн эх сурвалжид тэмдэглэсэн байдаг. Хүннүчүүд өвс, усны сайныг эрэн нэг нутгаас нөгөөд нүүдэллэдэг. Тиймээс суурин хот, байшин сууц цөөн байдаг. Орхон, Сэлэнгэ зэрэг томоохон гол мөрний сав нутагт суурин байгуулж, хажууд нь тариалан эрхэлдэг байжээ. Үүний баталгаа нь Хүннүгийн Ноён уулын булшнаас хар будааны үр, Иволгийн балгаснаас хар будаа, улаан буудайн үр олдсон явдал юм. Мөн түүхчид төмөр анжисны хошуу, зээтүү хадуур зэрэг тариалангийн багажаас гадна тариа хадгалах том ваар олсон байна. Хүннүчүүд мориноос харваж намнахдаа гарамгай, хувцас хунар нь ч морь унахад зохицсон байдаг. Тэд тайван цагт мал маллахын зэрэгцээгээр араатан, жигүүртэн агнаж, амьжиргаандаа нэмэрлэдэг.

Хувцас хүнсний хэрэглээг мал аж ахуйгаас гардаг зүйлээр үндсэнд нь залгуулж, үр тарианы бүтээгдэхүүн, гар үйлдвэрийн эд эдлэл, аймгийн сурвалжтаны гоёл чимгийн юмсыг суурьшмал хөрш орон, гол төлөв Хятад орноос авдаг байжээ. Бичиг үсэг бий болох явдал үйлдвэрлэлийн хөгжиж, анги гарч улс төр бэхжихтэй ямагт холбоотой байдаг. Хүннүчүүдийг саяхныг хүртэл бичиг үсэггүй гэж үздэг байсан. Гэтэл саяхнаас монгол нутаг дэвсгэр дээрх хүннүгийн үеийн архелогийн олдвороос бийр янтай хоёр хосоороо гарж ирсэн нь хүннү гүрэн бичиг үсэгтэй байсныг нотолно. Гэвч одоогоор хүннүгийн үеийн бичгийн дурсгал олдоогүй байгаа билээ.

Засаг захиргаа

Хүннүгийн төр, засаг захиргааны зохион байгуулалт
Монголын үндэсний түүхийн музейд Хүннү сонгины хуулбар

Хүннү нарын аймгийн байгуулалтын улс төрийн хэлбэр нь хожим болтол буюу Хүннү нарын хүчирхэг чадал манай эриний 1-р зууны үед доройтох хүртэл хэвээр байсан цэргийн ардчилал юм. “Цэргийн ардчилал” байгуулал улс төр тогтоох буюу ангит нийгэм тогтохын шууд угтуул нь болдог юм. Хүннү нар эрх мэдэл нь үе улиран , тухайн нэгэн овогт бат оршин, эцгээс хүүд нь шилжүүлдэг байжээ. Аймгийн холбооны тэргүүнд эзэн-шаньюй байдаг агаад МЭӨ 3-р зууны үеэс түүнийг аймаг буюу зонхилогчдын зөвлөлөөр сонгохоо нэгэнт больсон байжээ. Аймгийн сурвалжтан ноёд ялгаран гарч Зонхилогчдын зөвлөл байсаар боловч шийдвэртэй алхам хийдэггүй байв. Өөрийн эцэг Түмэн шаньюйг алж МЭӨ 209 онд Засгийн эрхийг булаан авсан Модун шаньюй зонхилогчдоос зөвлөгөө авдаг байсан боловч заримдаа тэднийг тоодоггүйгээр үл барам, хэрэв зонхилогчдыг саналыг нь эс зөвшөөрвөл “толгойг нь ав” гэж тушаадаг байжээ. Модун шаньюй хаан ширээнд суусныхаа дараа шинэчлэлт хийж түүгээрээ хүннү нарын сурвалжтаны үе улирах эрх мэдлийг бэхжүүлжээ. Хүннү нарын мэдэлд орсон газар нутгийг гурав хувааж, нэг хэсэг нь Модун шаньюйгийн харьяат нарын нутаг болж, нөгөө хоёр хэсэг нь зүүн баруун этгээдийн Жүки ван, Лүли ван нарын тэргүүлсэн ноёд захирч байсан. Зүүн этгээд солгой талаа ахмад тал гэж үздэг байжээ. Ер нь Шаньюйн суудлыг залгамжлагч нь зүүн этгээдийн жүки ван байдаг байжээ. Тэр хоёр ван элдэв цолтой үе залгамжилдаг зонхилогч түмний ноёдыг захирдаг байжээ. Тийм зонхилогч 24 байсны тус бүр нь нэг түмэн морин цэрэгтэй байжээ. Түмний ноёд, мянгат, зуут, аравтын дарга нарыг томилон захирах, тушаах хэргээ гүйцэтгэдэг байв.

Хүннү нарын их сурвалжит овог: Хуянь, Лань, хожим гарсан Сюйбу гурав байжээ. Тэдгээр овогоос үе залгамжилдаг ноёд,цэргийн том дарга дэвшин гардаг байлаа.Хүннү нарын сурвалжтаны эрх мэдэл үе залгадаг байсан нь овог аймгийн харилцаа задарч ангит нийгэмд шилжин бүхийн тэмдэг билээ. Хүннү гүрний засаг захиргаанд шүүн таслах эрхийг баруун, зүүн Гудоху хэмээх тушаалтан ажиллаж байсан байна. Хүннүгийн хамгийн доод тушаал нь цейцю хэмээх жижиг албыан тушаал байсан байх бөгөөд МЭӨ 166 цейцю хэмээх албан тушаалтан Хань улсад очиж байжээ.

Дайн хийсэн түүх

Үндсэн өгүүлэл: Хүннүгийн арми ба Хүннү-Хань улсын дайн
Хань – Хүннүгийн дайн

Хүннү нь тухайн үеийн хамгийн хүчирхэг морин цэрэг бүхий армитай байсан байна. Хүннүчүүд нь аравтын систем бүхий цэргийн нэгжтэй байсан бөгөөд нум сумыг маш чадварлаг ашигладаг байжээ. Хүннү нарын нутгийн хил нь баруун зүгт Дорнод-Туркестаны хот-улсууд, зүүн зүгт дунху аймгууд нутаглаж байсан Ляо голын эхэн газар, өмнө зүгт хятад /одоогийн Шаньси, Ордос/ нутаг бөгөөд Хятад Хүннү нарын хил нь Түмэн газрын цагаан хэрэм дагуу байж, хойд зүгт хүннү нарын нутаг Байгаль нуур хүрч байлаа. Дайн хийж нутгаа тэлж өргөтгөсөн хүннү нарын амжилтанд нэг талаар бусад нүүдэлч нарын нэлээд сул дорой байсан гадаад зохимжтой нөхцөл, Хятад орон дахь дажин хямрал ихтэй байснаар тийм завшаан нээгдэж, нөгөө талаар тэр амжилтанд хүннү нар эртний хорезмуудын жишээгээр хүнд зэр зэвсэгт морин цэрэг хэрэглэх болж бас хүннү нарын цэрэг аймгийн байгуулалт тус дөхөм болжээ. Зэр зэвсэгт гарсан шинэ зүйл нь чин бат бэгтэр хуягийг хүн морь хоёрт хэрэглэж, бас мориноос гинжээр торгосон довтлох урт жад хэрэглэсэн явдал даруй мөн. Хүннү нарын холбооны цэрэг аймгийн байгуулалт нь дээр заасан ёсоор бүх аймгаа байлдааны нэгж, арван, зуун, мянган, түмэн гэдэн хуваариар хувааж, цэргийн сургууль үргэлж хийлгэдэг байжээ. Тийм байгууламж нь цэргийн хүч зузаатгах бэлтгэлтэй болж, аймгийн бүх эрчүүдийг байнгын цэрэг болгосон гэсэн үг юм. Анхны хүй нэгдлийн харьцаанаас ангит нийгэмд шилжсэн цагийн нийгмийн хөгжлийн шатанд байсан хүннү нарт дайн, байнгын ажил нь байжээ. Энэ бол гагцхүү Хүннү нарт ч хамаатай бус, хөгжлийн тийм шатанд байсан бусад аймагт ч ийм шинж илэрдэг байсан юм. Хүннү нарын Модун Шаньюй, түүний хойчийг залгагсад хөрш орнуудтайгаа сэгхийлгүй дайтдаг байжээ. Модун НТӨ 209 онд дунху аймгуудыг гэнэт довтолж дийлээд, газар хүн хөрөнгий нь түрэмгийлэн авчээ. Нэг хэсэг дунху нар Модунд захирагдах болж , түүнд захирагдахгүй гэсэн нөгөө хэсэг дунху нар нь хойд зүгт зугатаж, Онон, Хэрлэн, Өргөнө мөрний газрыг эзлэн суужээ. Дунхугийн гол олонх нь Ляо /Луух/ голын эхэнд шилжин нүүжээ. Модун цаашдаа баруун зүгт Юэчжи аймгийг бут цохиж, өмнө зүг Ордосоор нутагласан аймгуудыг эзлэн бүр Цинь улсын /НТӨ 246-207 оны/ үед Хятадын жанжин Мэн Тяний, хүннү нараас булаан авсан газрыг эргүүлэн аваад, хойд зүгийн хэд хэдэн аймгийг эзлэн авчээ. Хүннү нарын байн байн дайтаж байсан олон дайн нь үе залгадаг сурвалжтан ялгаран гарч эрх мэдлээ булаацалдан, эрх мэдлээ бүх аймгийн эсрэг тавихад том үүрэгтэй байжээ.

Соёл

Тамга Хүннү
Хүннүгийн алтан нар сартай сүлд, Тахилийн хотгор

Хүннүчүүд өглөө наранд, үдэш саранд мөргөдөг байв. Монголчуудын нар, сар, галын дүрстэй сүлд Хүннүгээс эхтэй бөгөөд Хүннүгийн сүлд Монгол улсын төрийн далбаа, Монгол улсын төрийн сүлд, соёмбонд хадгалагдан уламжлагджээ. Төмөр болон алтаар хийгдсэн нар, сарны дүрстэй сүлд Хэнтийн Дуурлиг нарс, Ховдын Мөнххайханы Шомбуузын бэлчир, Ховдын Тахилтын хотгор[8][9] зэрэг хэд хэдэн газраас олдсон нь Монголын үндэсний түүхийн музейн эртний түүхийн хэсэгт хадгалагдаж байна. Энэ сүлд өөр улс, үндэстэнд байдаггүй.

Монголд тархсан зарим буган чулууны дээд хэсэгт нар сар байдаг.[10] Нар, сар, галын дүрстэй сүлд Төв Азийн нүүдэлчдээс суурьшмал Нанхиад зэрэг улсад дэлгэрсэн гэж түүх сударт бичигджээ.[10]

НТӨ III - НТ II зуун хүртэлх хугацаанд Төв Азийн өргөн уудам тал нутагт Хүннү нар нүүдэллэн амьдарч, төр улсаа цогцлоон байсны нотолгоо археологийн дурсгалууд Хүннүгийн үндсэн нутаг болох өнөөгийн Монгол улс, ОХУ-ын Өвөр Байгал, Тува, БНХАУ-ын Өвөр Монгол, Шинжан Уйгарын өөртөө засах орон, Ганьсу, Хөх нуур мужийн нутгаас олддог. Хүннүгийн археологийн дурсгалыг булш оршуулгын дурсгал, хот суурин, хадны зураг хэмээн ангилан үздэг юм Монгол улсын нутаг дэвсгэрийн Хүннүгийн үеийн түүх соёлын олон дурсгал байдаг. Үүнээс хамгийн ач холбогдолтой нь Ноён уулын булшнууд билээ. Ноён уулын булшыг 1925 онд оросын эрдэмтэн Козловын экспедици нээж ухсан байна. Ноён уулын булш нь 20-р зууны дэлхийн археологийн шинжлэх ухааны хамгийн том нээлтүүдийн нэгт тооцогддог. Энэ малталтаар Ноён уулын булшнуудын нэг нь Өмнөд Хүннү улсын шаньюй Үжүлэнгийн булш болохыг тодорхойлж, түүнээс олдсон олдворуудыг ЗХУ руу зөөн авч явсан байна. Эндээс олдсон олдворууд гэвэл Хүннүгийн үеийн ширмэл хивс бөгөөд энэхүү гайхамшигтай бүтээл нь одоо ОХУ-д байгаа бөгөөд дэлхийн түүхийн олон бүтээлд Хүннүгийн үеийн гайхамшигт олдвор гэж тэмдэглэгдэн байдаг. Үүнээс чухал олдвор нь малтсан булшнаас Өмнөд хүннүгийн шаньюй Үжүлэнгийн гавлын яс олдсон бөгөөд энэхүү чухал олдвор Монгол улсын Түүхийн музейд үзмэр болон байж байна. Энэхүү гавалын яс бүхий бунханыг чухал энэхүү Үжүлэн шаньюйгийнх болохыг тэрхүү шаньюуд дурсгал болгон үйлдсэн хятад ваарчны аяганы дээрх бичээсээр тогтоосон байна. Энэ булшнаас олдсон бусад алт мөнгөн эдлэлүүд бүгд ОХУ-д байгаа болно.

Археологийн судалгаа, сурвалж бичгийн мэдээгээр хүннү, монголчууд соёлын хувьд ижил болохыг тогтоожээ. Тухайлбал хүннү, монгол, скифчүүд гэр тэрэг хэрэглэдэг байсан бол түрэгүүдэд гэр тэрэг огт байгаагүй.[11] Мөн хүннүчүүд уртын дуу дуулдаг байв. Уртын дуу 2000 жилийн түүхтэй [12] ба хүннүчүүд уртын дуу дуулж эхэлсэн тухай хятадын "Вэй улсын судар"т бичсэн байдаг.[13] Энэ дуу нь чоно улихтай төстэй сонсогддог гэж хятад сурвалжид тэмдэглэжээ.

Угсаатны хамаарал

Эртний хятад түүхчид хятад төвийн үзлийн үүднээс бүх хөрш улс үндэстнүүдээ Хятадаас гаралтай гэх хуурамч үзэл баримталдаг бичдэг байв. Хүннүгийн тухай дэлгэрэнгүй мэдээ гарах болсон нь МЭӨ 4-3 дугаар зууны үе бөгөөд тэр үед Хятадын хойд хязгаарт Хүннү, Дунху гэдэг аймгийн хоёр холбоо бүрэлджээ.Хүннү нарын аймгийн холбоо нь МЭӨ 3-р зууны эцсийн арван онд нэлээд хүчийг олсон нь ардын бослого гарцгааж сурвалжтаны бүлгүүд засгийн эрхийн төлөө хоорондоо тэмцэлдэж байсан хүчирхэг хөрш Хятад орныг сулруулсан явдал нь түүнд зарим талаар дөхөм болжээ. Тэр үед бүрэлдэн байсан Хүннү нарын нийгмийн байгуулал нь анхны хүй нэгдлээс нийгмийн байгуулалд шилжин бүхий үе байжээ. МЭӨ 6-5-р зуунд хамаарагдах өвөг хүннүгийн соёл Шаньси, Хэбэй, Шэньси мужуудын хойд хэсэг, Ляониний баруун хэсэг, Өвөр Монголд тархжээ.[14] Хүннүчүүд анх Ордос, Өвөр Монголын баруун хэсэгт төвлөрөн сууж байгаад Хүннү улс байгуулагдах үед одоогийн Монголын нутгийг захиргаандаа оруулж суурьших болжээ. Зарим судлаачид дөрвөлжин булшны хүмүүсийг хүннүгийн шууд өвөг биш гэдэг. Хүннүгийн соёл скиф-сарматийнхтай төстэй ч өөрийн онцлогтой. Хүннүгийн үед бичгийн систем байгаагүй тул зарим үгийг зөвхөн Хятадын түүхийн номонд тэмдэглэж үлдээх боломжтой байсан бөгөөд эдгээр үгсийн олонх нь утгыг тайлбарлаагүй байв. Хүннү нар олон үндэстний эзэнт гүрэн байсан бөгөөд олон хэлээр ярьдаг, тэр дундаа түрэг хэлтэй байсан байх.[15]

Хүннүчүүд монгол угсаатан байсан гэсэн онол нь хүннүгийн гарал үүслийн тухай онолуудаас хамгийн эртнийх нь юм. Сүүлийн үед энэ онолыг дэмжигсдийн тоо олон улсын эрдэмтийн дунд улам бүр өсч байна. Хятад сурвалжид тэмдэглэгдсэн олон тооны хүннү үгийг монгол үг болохыг тогтоожээ.[16]

Харин Ардын уран зохиолч, СГЗ, Төрийн шагналт Л.Түдэв агсны судалгаагаар энэхүү хүчирхэг гүрний эх нутаг нь Байгал далай, Баргажин төхөм болохын улмаар Хүн гүрний хүн амын голлох хэсэг нь Барга-ууд байсан бөгөөд Баргын шүтээний сэнтий хойд туйлын наад эрэгт, Кузовын олтриг дахь өндөр байцын оройд үлдсэн "Нүдтэй наран тамга" одоо болтол үнэн түүх нээгдэхийг хүлээж байна. Хүн гүрний шүтээн болон одоогийн Монгол Улсын төрийн сүлд, далбаанд ашиглагдан буй нар, сар, галын дүрстэй энэхүү нүдтэй наран тамга ижил төстэй байгаа нь Баргуудыг Хүн гүрний зонхилох иргэд байж болох нэгэн баталгаа гэж үзэх үндэстэй юм.

Генетикийн судалгаа

Хүннү болон монголчуудын гарал үүсэл, хоорондын холбоог тогтоох зорилгоор зарим генетикийн судалгаануудыг хийсэн байна. Хүннүгийн 62 бодгалийн яснаас дээж авч, эртний ДНХ ялган авч генетик өгөгдлийг шинжлэхэд эдгээр дээжийн 89 хувь нь Азийн хаплогруппт (А, B4b, C, D4, D5 буюу D5a, F1b) хамаарч, 11 хувь нь Европын хаплогруппт хамаарч (U2, U5a1a, J1) байсан нь Хүннү нарын дийлэнхи нь Монголжуу төрхтөн байсныг харуулах баттай баримт юм. Мөн Эгийн голын хүннүгийн булшны бодгаль болон орчин үеийн монгол хүнд хийсэн ДНХ-ийн судалгаагаар эхийн талаас удамшдаг буюу ДНХ-ийн 9 хаплогруппт болон SNP-ийн 27 хаплогруппээр энэ нутгийн хүннү болон монголын орчин үеийн хүн ам хоорондоо ижил байна гэсэн дүгнэлт гарчээ.[17] Мөн баруун Монголын Хүннүчүүдээс 6, Төв монголын хүннүчүүдээс 11 хаплогрупп илрүүлснээс A,D5, M9, M хаплогрупп зөвхөн Төв Монголын хүннүчүүдэд илэрч, бусад бүс нутагт тохиолдохгүй байна.[18]

=Мөнх сүсэг

Зураг

  • Монгол судлаачид монгол банхарыг хүннүгийн нохой мөн гэж үздэг
    Монгол судлаачид монгол банхарыг хүннүгийн нохой мөн гэж үздэг
  • Хүннү (匈奴)
    Хүннү (匈奴)

Эшлэл

  1. ↑ Coatsworth, John; Cole, Juan; Hanagan, Michael P.; Perdue, Peter C.; Tilly, Charles; Tilly, Louise (16 March 2015). Global Connections: Volume 1, To 1500: Politics, Exchange, and Social Life in World History. Cambridge University Press. p. 138. ISBN 978-1-316-29777-3.
  2. ↑ Atlas of World History. Oxford University Press. 2002. p. 51. ISBN 978-0-19-521921-0.
  3. ↑ Fauve, Jeroen (2021). The European Handbook of Central Asian Studies. p. 403. ISBN 978-3-8382-1518-1.
  4. ↑ Хүннү гүрэн Монголын түүхийн тайлбар толь
  5. ↑ Coatsworth, John; Cole, Juan; Hanagan, Michael P.; Perdue, Peter C.; Tilly, Charles; Tilly, Louise (16 March 2015). Global Connections: Volume 1, To 1500: Politics, Exchange, and Social Life in World History. Cambridge University Press. p. 138. ISBN 978-1-316-29777-3.
  6. ↑ Atlas of World History. Oxford University Press. 2002. p. 51. ISBN 978-0-19-521921-0.
  7. ↑ Fauve, Jeroen (2021). The European Handbook of Central Asian Studies. p. 403. ISBN 978-3-8382-1518-1.
  8. ↑ Elite Xiongnu Burials at the Periphery
  9. ↑ Xiongnu Archaeology]
  10. ↑ 10.0 10.1 Хүрлийн үе mongolian-history-social.blogspot.com
  11. ↑ Н.Сэр-Оджав, Монголын эртний түүх.1977
  12. ↑ Mongolian traditional folk song UNESCO.org
  13. ↑ Book of Wei, (Volume 113)
  14. ↑ Кочевые цивилизации Центральной Азии в трудах Л. Н. Гумилева
  15. ↑ Сэргэлэн интернашионал экспидишин- ХҮННҮ БИЧИГ, ХҮННҮ ХЭЛ, ӨВ МОНГОЛ ХЭЛЭЭ СУДЛАН СЭРГЭЭЖ, ЧУЛУУНЫ БИЧИГ ДУРСГАЛЫГ БҮРЭН ТАЙЛАВ[permanent dead link]
  16. ↑ Об этнической принадлежности хунну (Memento 14. Есдүгээр сар 2018 цахим архивт) Шабалов Александр Сократович
  17. ↑ Christine Keyser-Tracqui, Erik Crubezy, Horolma Pamzsab, Tibor Varga and Bertrand Iudes 2006
  18. ↑ Монгол-Солонгосын хамтарсан судалгаа. Докторант Г.Лхагвасүрэнгийн ажил. 2008 он
Өмнөх
Бэйди
 		Хүннү улс
МЭӨ 209-МЭ 93 		Дараах
Өмнөд Хүннү
Сяньби

Гадаад холбоос

"https://mn.wikipedia.org/w/index.php?title=Хүннү_улс&oldid=819647"-с авсан