Онгуд
XII-XVI зууны үеийн монголжсон түрэг гаралтай угсаатны бүлэг
Энгүд буюу өнгүд аймгийн дээдэс XII зууны үеэс түүхэн сурвалжид нэр гарчээ. Тус аймгийн нэрийг Судрын чуулган зэрэг түүхэн сурвалжид эр эм эгшиг ялгадаггүй араб үсгээр тэмдэглэснийг тус сурвалжийг орос хэлээр орчуулах үес онгут хэмээн буулгажээ. Гэвч уг нэрийн дуудлага нь зөв дуудлага нь önggüd болно. Өнгүд нь Тэндүк хэмээх газар нутаглаж жүрчидийн Алтан улсын хойд хилийн хэрмийг сахин хамгаалах үүрэг хүлээж байсан түрэг хэлтэн нүүдэлчин аймаг байв. Христосийн шашны несториан урсгалыг хүлээн авч шүтэх болсон бөгөөд шашны үйл хэрэгт сири хэл бичгийг хэрэглэж байсан боловч уйгур бичгийг төрийн хэрэгт ашиглаж байжээ. Монголын баруун хэсэгт оршин байсан Найман улсын ноёрхогч овогтой ураг төрлийн холбоотой байсан тул 1204 онд Найманы Даян хаан тэднийг Чингис хааны эсрэг холбоотон болгох гэсэн боловч өнгүдийн тэргүүлэгч Алакуш тигидхури татгалзаж, Чингис хаанд дагаар оров. Чингис хаан Алага бэхи охиноо Алакуш тигидхурид хатан болгож өгснөөс хойш өнгүдийн ноёд алтан урагтай ураг барилдах болжээ. Өнгүдийн ноёд христосийн шашны несториан урсгалыг шүтдэг байсан боловч 1293 онд Ромын папын төлөөлөгч Жиовани Монтекорвино өнгүдийн тэргүүлэгч Георгисийг (анг. George, хят. Kuolijisi) христосийн шашны католик урсгалд оруулж чаджээ. Гэвч Георгисийг нас барсны сүүлээр өнгүд нар дахин несториан урсгалаа шүтэх болов. Өнгүд нарын тэргүүлэгчдийн сууж байсан орд харш болон оршуулгын газар нь одоогийн Өвөр Монголын Улаанцав аймгийн Дархан муумянган хошууны Олон сүм хэмээх газар бий. 1368 онд хятад газар Монголын Юань улсын ноёрхол унах үест өнгүд нар нэгэнт монголжиж, монгол угсаатны бүрэлдхүүн болсон байжээ. XV зууны үест өнгүд аймгийн нэр нь энгүд хэмээн дуудагдах болж зүүн монголын Түмэд түмний бүрэлдхүүнд багтах болов. Мандуул хааны хатан бөгөөд хожим Батмөнх даян хааны хатан болсон Мандухай нь энгүдийн Цоросбай чинсаны охин болно.
Онгууд, Онход[засварлах | edit source]
Онгуд нь XIII зууны монгол аймаг юм. "Онгон, дархлагдсан" гэсэн монгол үгнээс онгудын нэр үүссэн байж болох юм. Мөн түрэг хэлний "он" (баруун) үгнээс үүсэлтэй гэсэн хувилбар бий. Онгуд аймаг Монголын тэгш өндөрлөгийн баруун хэсэг буюу монгол хэлтнийхээ баруун өмнө захаар нутагшиж байснаас ингэж нэрлэгдсэн байж болох магадлалтай. Онгууд гэж үгийн бүтцийг " он+олон тооны дагавар=он+д-онгууд" гэж задалж болно. Мөн он буюу ван цол, олон тооны гууд нэмэгдсэн гэж үзэх үзэлт гарч ирэх болжээ. Түүхч Г.Сүхбаатар эртний хятад хэлийг сайтар эзэмшсэн судлаач байв. Тэрээр Хүннүгийн Вэньюйти аймгийн нэр бол Онгудын эртний хятад хэл дээрх дуудлага мөн гэж үзсэн байдаг. Мөн хүннүчүүд баруун тийш нүүхэд одоогийн Казахстанд үлдсэн юэбань хүннүчууд хожим түрэгүүдтэй холилдон шато түрэг аймгийг бүрэлдүүлж дараад нь зүүн тийш буцаж нүүн Хятадын хойд хэсэгт ирж онгуд аймаг болсон гэсэн таамаг бий. Зарим судлааичд тэднийг түрэг аймаг гэж үздэг. Өвөрмонголын нэгэн эртний балгаснаас онгудчуудын хэрэглэж байсан христийн шашны загалмайнууд олджээ.