Ассири

Ассири улсын газрын зураг

Ассири (аккад. 𒆳𒀸𒋩𒆠 [Aššur]; араб. أشور‎ [Aššûr]; еврей. אַשּׁוּר‎ [Aššûr]; арам. ܐܫܘܪ [Ašur]; ассир. ܐܬܘܪ [Atur]; армени. Ասորեստան [Asorestan]) — Орчин үеийн Ирак улсын умард хэсэгт МЭӨ 2400 орчим оноос МЭӨ 605 оны хооронд оршиж байсан эртний месопотами улс. Энэ улсын газар нутагт эртний ассирчууд болон түүний эзлэн авсан ард түмнүүд амьдардаг байжээ.

Ассирчууд цэргийн шинжлэх ухаан, урлаг, уран барилгын хөгжилд ихээхэн хувь нэмэр оруулсан бөгөөд Вавилончуудтай хамт аккад хэлээр өргөн хэмжээний уран зохиол бүтээжээ. Тэдний шашин шүтлэг нь Месопотамийн онцлогтой бөгөөд Шумерын үеэс эхтэй боловч тэдний амьдралын хэв маяг, зан заншил нь бүс нутгийн өөрийн гэсэн онцлогтой байжээ. Улсыг эхлээд түшмэд, дараа нь хаад захирч байв; хараат болон уугуул нутаг дэвсгэрүүд - захирагчид, дараа нь бүс нутгийн командлагч, тасралтгүй дайны үр дүнд цэргийн удирдагчид захирч байжээ.

Түүх

Ашшур хотын туурь-балгас

Хуучин Ассирийн үед Ассири улс харьцангуй жижиг газар нутгийг эзэлж байсан бөгөөд төв нь Ашшур буюу Ассур хот байв. Тус улсын хүн ам газар тариалан эрхэлдэг байсан: арвай, усан үзэм тариалж, байгалийн усалгаа (бороо, цас), худаг, бага хэмжээгээр усалгааны байгууламжийн тусламжтайгаар Тигр мөрний усыг ашиглаж байжээ. Тус улсын зүүн бүс нутагт уулын нугыг зуны бэлчээрт ашиглах мал аж ахуй ихээхэн нөлөө үзүүлсэн. Гэвч худалдаа нь Ассирийн эртний нийгмийн амьдралд томоохон үүрэг гүйцэтгэсэн. Тухайн үед хамгийн чухал худалдааны замууд Ассирийг дайран өнгөрдөг байсан: Газар дундын тэнгис, Бага Азиас Тигр мөрний дагуу Төв ба Өмнөд Месопотамийн бүс нутаг, цаашлаад Элам хүртэл. Ашшур хот эдгээр нутагт байр сууриа олохын тулд өөрийн худалдааны колони байгуулахыг эрмэлзэж байв. МЭӨ 3-2 мянган жилийн зааг дээр тэр хуучин Шумер-Аккадын колони болох Гасурыг (Тигр мөрний зүүн талд) захирдаг болсон. Бага Азиас Ассирийн хувьд чухал түүхий эд болох металл (зэс, хар тугалга, мөнгө), мал, ноос, арьс шир, мод оруулж, үр тариа, даавуу, бэлэн хувцас, гар урлал гаргаж байжээ.

Хуучин Ассирийн нийгэм нь боолчлолын тогтолцоотой байсан ч овгийн тогтолцооны хүчтэй ул мөрийг хадгалсаар байв. Хааны (эсвэл ордон) болон сүм хийдийн фермүүд байсан бөгөөд газар нутгийг нөхөрлөлийн гишүүд, боолууд тариалж байв. Газрын дийлэнх хэсэг нь нөхөрлөлийн өмч байсан.

МЭӨ 20-р зууны эхэн үед Ассирийн олон улсын нөхцөл байдал хүндэрсэн байна. Евфрат мөрөн дахь Мари улс үүсэж, Ашурын баруун худалдаанд ноцтой саад болж, Хитийн хаант улс байгуулагдсан нь удалгүй Бага Ази дахь Ассирийн худалдаачдын үйл ажиллагааг зогсооход хүрчээ. Аморит овог аймгууд Месопотамид довтолсон нь уг худалдаанд ч саад болж байв. Худалдааг сэргээх зорилгоор Ашур Илушумагийн үед баруун, Евфрат мөрөн, өмнө зүгт Тигр мөрний дагуу анхны аян дайнуудыг хийсэн бололтой юм.

Ийнхүү МЭӨ 19-р зууны төгсгөл - МЭӨ 18-р зууны эхэн үед Ассири улс томоохон улс болж хувирч I Шамши-Адад “Олон түмний хаан” цолыг хүртэв. Ассирийн төрийн байгуулалт өөрчлөгджээ. Хаан засаг захиргааны байгууллагуудыг шууд удирдаж, цэргийн дээд удирдагч, шүүгч болж удирдаж байв. Ассири улсын нутаг дэвсгэр бүхэлдээ хаанаас томилогдсон захирагч нараар удирдуулсан тойрог буюу мужуудад (халсум) хуваагдаж байв. Ассири улсын үндсэн нэгж нь "Алим" байв. Улсын нийт хүн ам төрийн санд татвар төлж, хөдөлмөрийн янз бүрийн үүрэг гүйцэтгэдэг байв. Арми нь мэргэжлийн дайчид, жанжин цэргүүдээс бүрддэг болсон.

Ассири улсын хаан I Шамши-Ададын залгамжлагчдын үед Хаммурапи захирагчтай Вавилоны улсад ялагдав. Тэрээр Маритай холбоотон МЭӨ 16-р зууны төгсгөлд Ассирийг ялав. Шинэхэн Митанни улсын олз болжээ. Хитийн эзэнт гүрэн Ассирийн худалдаачдыг Бага Азиас, Египетийг Сириэс хөөж, Митанниас баруун тийш чиглэсэн замыг хааснаар Ассирийн худалдаа буурчээ.

МЭӨ 15-р зуунд Ассирчууд улсынхаа өмнөх байр суурийг сэргээхийг оролдож, өөрсдийн дайснууд болох Вавилон, Митани, Хитийн хаант улсуудын эсрэг МЭӨ 2-р мянганы дунд үеэс эхлэн Ойрхи Дорнодод тэргүүлэх үүрэг гүйцэтгэж эхэлсэн Египеттэй холбоо тогтоохыг эрмэлзсэн байна.

Газар дундын тэнгисийн зүүн эрэгт III Тутмос-ийн анхны давшилтын дараа Ассири Египеттэй нягт харилцаа тогтоожээ. Хоёр улсын найрсаг харилцаа Египетийн фараонуудын үед бэхжсэн байна.

Гэхдээ МЭӨ 12-11-р зууны зааг дээр. I Тиглатпаласар буюу I Тукульти-апал-Эшарр (МЭӨ 1115-1077) -ын хаанчлалын үед улсын өмнөх хүч чадал эргэн иржээ. Энэ нь Хитийн хаант улс унаж, Египет улс төрийн хуваагдлын үеийн нөхцөлтэй холбоотой байв. Ассирид үнэндээ өрсөлдөгч байсангүй. Гол цохилтыг баруун тийш чиглүүлж, 30 орчим дайн явуулж, үүний үр дүнд Хойд Сири, Хойд Финикийг эзлэн авав. Хойд зүгт мөн Наири-гийн эсрэг ялалт байгуулав. Гэсэн хэдий ч, энэ үед Вавилон босч эхэлсэн бөгөөд түүнтэй хийсэн дайнууд янз бүрийн амжилтаар үргэлжилсээр байжээ.

Энэ үед Ассирийн оргил үе гэнэт больсон байна. МЭӨ 12-11-р зууны төгсгөлд Арабаас семит хэлээр ярьдаг арамечуудын нүүдэлчин овог аймгууд Баруун Азийн өргөн уудам нутаг руу довтолж байв. Ассири тэдний замд байсан бөгөөд тэдний дайралтын гол хүндийг хүлээх ёстой байв. Арамечууд түүний нутаг дэвсгэр даяар суурьшиж, Ассирийн хүн амтай холилдон ууссан байна. Бараг 150 жилийн турш Ассир улс доройтож, харийн ноёрхлын хар цаг үеийг туулсан. Энэ хугацааны түүх бараг тодорхойгүй байдаг.

МЭӨ 1-р мянганы үед Шинэ металл - төмрийг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлж, хуурай газар, далайн худалдааг эрчимтэй хөгжүүлж, Ойрхи Дорнодын оршин суух боломжтой бүх нутаг дэвсгэрийг суурьшсанаас үүдэлтэй эртний дорнодын мужуудад эдийн засгийн өсөлт гарч ирэв.

Ном, зохиолууд

• Ascalone, Enrico. Mesopotamia: Assyrians, Sumerians, Babylonians (англи). — 1 ed. — Berkeley: University of California Press, 2007. — 368 p. — (Dictionaries of Civilizations). — ISBN 0-520-25266-7.
• Grayson, Albert Kirk. Assyrian and Babylonian Chronicles (ABC) (англи). — Locust Valley, N.Y: Augustin, 1975.
• Healy, Mark. The Ancient Assyrians (англи). — London: Osprey, 1991. — ISBN 1-85532-163-7.
• Leick, Gwendolyn. Mesopotamia (англи). — Penguin Books, 2003. — 384 p. — ISBN 0140265740. — ISBN 978-0140265743.
• Lloyd, Seton. The Archaeology of Mesopotamia: From the Old Stone Age to the Persian Conquest (англ.). — Thames and Hudson, 1978. — 251 p. — ISBN 0500790078. — ISBN 978-0500790076.
• Rosie Malek-Yonan. The Crimson Field (англи.). — Pearlida Publishing, 2005. — ISBN 0-9771873-4-9.
• Nardo, Don. The Assyrian Empire (англ.). — Lucent Books, 1998. — 96 p. — ISBN 1560063130. — ISBN 978-1560063131.
• Nemet-Nejat, Karen Rhea. Daily Life in Ancient Mesopotamia (англ.). — Greenwood, 1998. — 368 p. — ISBN 0313294976. — ISBN 978-0313294976.
• Oppenheim, A. Leo. Ancient Mesopotamia: Portrait of a Dead Civilization (англ.). — University of Chicago Press, 1977. — 445 p. — ISBN 0226631877. — ISBN 978-0226631875.
• Parpola, Simo. National and Ethnic Identity in the Neo-Assyrian Empire and Assyrian Identity in Post-Empire Times (англ.) // Journal of Assyrian Academic Studies. — 2004. — No. 18 (2).
• P. F. Bang, C. A. Bayly, W. Scheidel. The Oxford World History of Empire: Volume One: The Imperial Experience. — Oxford University Press, 2020. — 585 с. — ISBN 978-0-19-977311-4.
• Roux, Georges. Ancient Iraq (англ.). — 3 ed. — Penguin Books, 1992. — ISBN 0-14-012523-X.
• Saggs, H. W. F. The Might That Was Assyria (англ.). — Sidgwick & Jackson, 1984. — 340 p. — ISBN 0-283-98961-0. — ISBN 978-0283989612.
• Virginia Schomp. Ancient Mesopotamia: The Sumerians, Babylonians, and Assyrians (англ.). — Scholastic Library Pub, 2004. — 112 p. — ISBN 0-531-16741-0. — ISBN 978-0531167410.
• Spence, Lewis. Myths and Legends of Babylonia and Assyria (англ.). — Kessinger Publishing, 1995. — 496 p. — ISBN 1564595005. — ISBN 978-1564595003.