Илья Чавчавадзе

Илья Григорьевич Чавчавадзе хунтайж (гүрж. ილია გრიგოლის ძე ჭავჭავაძე, ilia grigolis dze ch’avch’avadze; 1837 оны 10-р сарын 27-нд [11-р сарын 8-нд] Оросын хаант улсын Гүрж аймгийн Кварелид төрсөн— 1907 оны 8-р сарын 30-нд [9-о сарын 12] Оросын хаант улсын Тифлис аймгийн Цицамури-д нас барсан) — гүржийн яруу найрагч, нийтлэгч, нийгмийн зүтгэлтэн, Гүржийн тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэгч либерал болон үндсэрхэг үзэлтэн. ХХ зууны Гүржийн үндэстний хамгийн алдартай зүтгэлтэн.

Намтар

Гүржийн Тавади Чавчавадзегийн овогийн гэр бүлийн Кварели салбарын төлөөлөгч, хунтайж Илья Чавчавадзе 1837 оны 10-р сарын 27-нд (11-р сарын 8) Кахети нутгийн Кварели тосгонд (одоо хот) төржээ. Тэр эх болон тосгоны лам нараар гэр бүлийн бага боловсрол эзэмшсэн байна. Тэрээр 11 настайдаа анхны шүлгээ бичсэн. 1848 онд тэрээр Тифлис дэх Нейхард ба Хакегийн хувийн сургуульд элсэн орж, дөрвөн жил суралцжээ. Чавчавадзе 1852 онд уг сургуулиасаа Тифлисийн сонгодог гимназид шилжин орж 1856 онд амжилттай төгссөн байна.

1857 оны 8-р сарын 31-ний өдрийн тушаалаар Чавчавадзе Санкт-Петербургийн их сургуулийн хуулийн факультетэд хувиараа төлбөртэй оюутан болж элсэн орсон боловч дараа нь сургалтын төлбөрөөс чөлөөлөгдсөн юм.

Санкт-Петербург хот дахь Гүрж хүмүүсийн нийгэмлэг том байсан бөгөөд Мегрелиагийн захирагчийн бэлэвсэн эхнэр Екатерина Чавчавадзе-Дадиани гүнжийн салон маш их алдартай байв. Түүний салонд залуу Илья Чавчавадзе яруу найрагч Бараташвилигийн тухай анх мэдсэн бөгөөд Екатерина Александровна түүнд талийгаач яруу найрагчийн гараар бичсэн шүлгийн хуудаснуудыг үзүүлж танилцуулдаг байжээ.

Тэр үед Санкт-Петербургт 30 орчим Гүрж оюутнууд сурч байсан бөгөөдтэдөөрсдийнхөө даргаар Чавчавадзег сонгосон. Хожим нь Гүржид буцаж ирээд Чавчавадзе мөн Орост боловсрол эзэмшсэн Гүрж гаралтай хүмүүсийг нэгтгэсэн "Тергдалеулеби" (шууд утгаараа "Терек голын ус уусан хүмүүс", өөрөөр хэлбэл Орост очсон хүмүүс) албан бус бүлгийн удирдагч болжээ. Мтквардалеулэби, өөрөөр хэлбэл, зөвхөн Кура (ачаа. მტკვარი Мтквари) голын ус ууж байсан, Гүржээс гараагүй, ертөнцийг үзээгүй хүмүүсээс ялгаатай ажээ.

1861 онд оюутны үймэнээр сургуулиасаа хасагдаад нутагтаа буцаж ирсэн Чавчавадзе төрийн албанд орохыг яарсангүй, сэтгүүл зүй, утга зохиол, улс төрийн хэлэлцүүлэгт маш их цаг зарцуулжээ. Тухайн үед гүрж хэл дээрх Иван Кереселидзегийн эрхлэн гаргадаг цорын ганц утга зохиол, улс төрийн "Цискари" (орч. Үүрийн цолмон) сар тутмын сэтгүүл байсан бөгөөд Чавчавадзе 1858 онд анхны шүлгээ хэвлүүлж байжээ. Сүүлд "Цискари"-д хэвлэн нийтлэх боломжоо алдсан Илья Чавчавадзе 1863 оны эхээр "Сакартвелос Моамбе" (орч. Гүржийн мэдээ) хэмээх өөрийн сэтгүүлийг байгуулжээ. Энэ сэтгүүл ердөө нэг жил оршин тогтносон боловч Гүржийн цаашдын утга зохиол, улс төрийн амьдралд асар их нөлөө үзүүлсэн. Чавчавадзе сэтгүүлд нийтлэл, шүлэг, өгүүллэг, ишлэлээ нийтлүүлсэн нь утга зохиолын гүрж хэлийг үндсэндээ шинэчилсэн юм.

Чавчавадзегийн хувьд 1864-1874 он хүртэл шүүгчээр ажилласан арван жил нь нэг талаас уран бүтээлийн ажлаас завсарлага авсан, нөгөө талаас эрх ашгаа хамгаалахыг эрмэлзэж байсан энгийн иргэдтэй нүүр тулж танилцах боломж олгосон жилүүд байв. Тэрээр нутгийн аялгууг судалж, ардын яруу найраг, хөгжим цуглуулсан анхны хүмүүсийн нэг байсан бөгөөд 1873 онд Рафаэль Эриставитай хамтран "Тариачдын дуу, зүйр үгсийн анхны ном" хэвлүүлсэн юм.

Тэрээр 1874 онд Гүржийн анхны язгууртны газрын банк байгуулах ажилд оролцохоор хөдөө нутгаас Тбилисид буцаж иржээ. Хүнд суртлын саатал нь Европоос дөнгөж ирсэн Нико Николадзегийн тусламжтайгаар 1875 он хүртэл банкны зохион байгуулалт үргэлжилжээ. Чавчавадзе, Николадзе нар эрхэм чинээлэг танилуудаа итгүүлснээр хувьцаа эзэмшигчдээс 170,000 рубль цуглуулж чаджээ. Чавчавадзе уг банкны ашгийг ашиглан гүрж хэлний сургууль, музей, нийгэм-соёлын байгууллагуудыг нээж, энэ хандлагыг хэл, үндэсний соёлоо хамгаалах, тэр ч байтугай нийгмийн хөгжил дэвшилд сөргөөр нөлөөлөх нэн тэргүүний зорилт гэж үзэж байхад Николадзе ашгаараа эдийн засгийн шинэ технологи нэвтрүүлнэ гэж үзэж байжээ.

Банкны хувьцаа эзэмшигчдийн хурал нь үнэн хэрэгтээ Гүржийн хамгийн нөлөө бүхий хүмүүсийн тогтмол уулзалт байсан тул заримдаа "Гүржийн парламент" гэж нэрлэдэг байв. Чавчавадзе 1875-1905 он хүртэл тус банкийг удирдсан.

Оросын эзэнт гүрний засаг захиргааны дээрэнгүй бодлогын улмаас Гүрж хэл хавчигдаж, уналтад орсон тул Чавчавадзегийн нийгмийн үйл ажиллагаа ч цаг үеэ олсон байв.

Банкны санхүүгийн дэмжлэгтэйгээр Чавчавадзегийн соёл, боловсролын хөтөлбөр амжилттай хэрэгжиж, 1880-аад онд залуу зохиолчдын, тэр дундаа яруу найрагчид Ал. Казбеги, Важа-Пшавела нар ихээхэн хувь нэмрээ оруулжээ. 1879 онд Чавчавадзе яруу найрагч, язгууртны удирдагч Дмитрий Кипани, сурган хүмүүжүүлэгч Яков Гогебашвили, гүнж Марьям Орбелиани нартай хамтран энэхүү соёл, боловсролын үйл ажиллагааг оновчтой болгох зорилгоор "Гүржүүдийн дунд бичиг үсгийг түгээх нийгэмлэг"-ийг байгуулжээ. Дмитрий Кипиани нийгэмлэгийн дарга болов. Чавчавадзе нийгэмлэгийн удирдах зөвлөлд орж байгаад 1885 оноос дарга нь болжээ.

1906 оны 4-р сарын 7-нд Илья Чавчавадзе язгууртнуудын нийгэмлэгээс Оросын хаант улсын Төрийн Думын гишүүнээр сонгогдож, Төрийн Зөвлөл дээд танхимын үүрэг гүйцэтгэж байсан Анхдугаар Думын ажилд оролцов. Тэрээр Санкт-Петербургт хүрэлцэн ирээд өгсөн ярилцлагадаа Эзэнт гүрэнд цаазаар авах ялыг хуулиар хориглохыг шаардаж, язгууртнуудын анги давхаргын явцуу эрх ашгийг бус Гүржийн нийт ард түмний эрх ашгийг хамгаалахаар ирсэн гэж мэдэгджээ. Думын ажлын туршид үзэл суртлын гүн гүнзгий ялгааг үл харгалзан Чавчавадзе Гүржийн меньшевикүүд - доод танхимын депутатуудтай байнгын яриа хэлэлцээ хийж, Гүрж дэх хаадын засаг захиргааг шүүмжилдэг байв. Тэрээр Төрийн Думын гишүүн хэвээр үлдсэн бөгөөд нэгдүгээр Дум татан буугдсаны дараа чуулганы бусад гишүүдийн хамт хоёрдугаар Думын ажилд оролцож, зөвхөн 1907 оны зун Гүржид буцаж ирсэн байна.

1907 оны 8-р сарын 30-нд Илья Чавчавадзе эхнэр Ольгагийн хамт Тифлисээс Сагурамо дахь эдлэн газар руугаа явах үеэр Цицамуригийн ойролцоо нутгийн дээрэмчид саатуулж гал нээж, Илья Чавчавадзе болон түүний зарцыг хөнөөж, Чавчавадзегийн эхнэр Ольгагийн толгой руу бууны ишээр хэд хэдэн удаа цохисон байна.

Чавчавадзег оршуулах ёслол нь үндэсний гашуудлын өдөр болж, түүний цогцсыг олон мянган хүн Сагурамо хотоос Тифлис хүртэл дагаж явсан байна. Гүржийн яруу найрагч, улстөрийн зүтгэлтэн Акаки Церетели оршуулгын ёслол дээр Ильяагийн хүчин чармайлтаар сэргэсэн гүрж хэл, соёл, үндэстний тухай илтгэл тавьж, түүний амьдралыг хойч үедээ үлгэр дуурайл хэмээн нэрлэжээ. Эзэн хааны засаг захиргаа Чавчавадзегийн эмгэнэлт үхэл, оршуулах ёслолын аль алиныг нь аль болох чимээгүй дарахыг хичээж байжээ.