Цөмийн зэвсэг үл дэлгэрүүлэх тухай гэрээ
Цөмийн зэвсэг үл дэлгэрүүлэх тухай гэрээ (англи. Treaty on the Non-Proliferation of Nuclear Weapons, товчоор— Non-Proliferation Treaty, NPT, орос. Договор о нераспространении ядерного оружия)- НҮБ-ын Зэвсэг хураах хорооноос цөмийн зэвсэгтэй орнуудын хүрээг тэлэхгүй байх, улс орнууд гэрээгээр хүлээсэн үүргээ зохих журмын дагуу хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай олон улсын хяналтыг хангах, ийм зэвсгийг ашиглан зэвсэгт мөргөлдөөн гарах боломжийг хязгаарлах; цөмийн эрчим хүчийг энхийн зорилгоор ашиглах өргөн боломжийг бүрдүүлэх зорилгоор боловсруулсан олон талт олон улсын баримт бичиг юм.
1968 оны 6-р сарын 12-нд НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейгаар сайшааж, 1968 оны 7-р сарын 1-нд Москва, Вашингтон, Лондон хотод гарын үсэг зурахаар өгсөн. 1969 оны 11-р сарын 24-нд ЗСБНХУ-аас соёрхон баталсан (ОХУ нь ЗХУ-ын хууль ёсны өв залгамжлагч тул гэрээг хэрэгжүүлнэ). 1970 оны 3-р сарын 5-нд гэрээг ЗХУ болон АНУ, Их Британи (1968 онд багтаж соёрхон баталсан) болон бусад 40 улс соёрхон батлаж уг баримт бичиг хүчин төгөлдөр болсон байна. Сүүлд 1992 онд Франц, Хятад хоёр уг Гэрээнд гарын үсэг зурсан.
1995 оны 5-р сарын 11-нд 170 гаруй оролцогч орнууд энэхүү гэрээг ямар ч нэмэлт нөхцөлгүйгээр болон хугацаагүйгээр сунгахаар тохиролцсон юм.
Израил, Энэтхэг, Пакистан, Өмнөд Судан бөгөөд гэрээнд гарын үсэг зурсны дараа гэрээнээс гарсан БНАСАУ зэрэг орнуудаас бусад дэлхийн бараг бүх тусгаар тогтносон улсууд гэрээнд орж нэгдсэн байна.
Гэрээний үндсэн заалтууд[засварлах | кодоор засварлах]
Энэхүү гэрээнд 1967 оны 1-р сарын 1-ээс өмнө цөмийн зэвсэг, цөмийн төхөөрөмж үйлдвэрлэж, цөмийн бөмбөг дэлбэлж туршиж үзсэн улс орнуудыг цөмийн зэвсэгтэй улс гэж тогтоосон (өөрөөр хэлбэл ЗХУ, АНУ, Их Британи, Франц, Хятад) байна.
Гэрээний дагуу цөмийн зэвсэг эзэмшиж буй оролцогч улс бүр эдгээр зэвсэг болон бусад цөмийн тэсрэх төхөөрөмжийг бусдад шилжүүлэхгүй байх, түүнчлэн тэдгээрт шууд болон шууд бусаар хяналт тавих үүрэг хүлээнэ; Цөмийн зэвсэггүй аливаа улсыг цөмийн зэвсэг болон бусад цөмийн тэсрэх төхөөрөмж үйлдвэрлэх, өөр аргаар олж авах, хянахад нь ямар нэгэн байдлаар туслахгүй, хөхүүлэн дэмжихгүй үүрэг хүлээнэ.
Гэрээнд оролцогч цөмийн зэвсэггүй улс бүр хэнээс ч цөмийн зэвсэг болон/эсвэл бусад цөмийн тэсэлгээний хэрэгслийг хүлээн авахгүй, тэдгээрт шууд болон шууд бусаар хяналт тавихгүй байх үүрэг хүлээнэ; түүнчлэн цөмийн зэвсэг болон бусад цөмийн тэсэлгээний хэрэгсэл үйлдвэрлэхгүй, өөр аргаар олж авахгүй байх, тэдгээрийг үйлдвэрлэхэд бусдаас туслалцаа авахгүй байх.
Энэхүү гэрээнд оролцогч бүх улс цөмийн эрчим хүчийг энхийн зорилгоор ашиглах судалгаа, үйлдвэрлэл, ашиглалтыг ялгаварлан гадуурхахгүйгээр, гэрээний дагуу хөгжүүлэх эрхийг тогтоосон. Гэрээ нь эдгээр зорилгоор тоног төхөөрөмж, материал, шинжлэх ухаан, техникийн мэдээлэл солилцох, цөмийн зэвсгийн бус улс орнуудад цөмийн технологийг энх тайвны зорилгоор ашиглах үр өгөөжийг олж авахад нь туслах үүрэг хүлээсэн.
Гэрээний чухал нэмэлт бол НҮБ-ын Аюулгүйн Зөвлөлийн 1968 оны 6-р сарын 19-ний өдрийн тогтоол ба цөмийн зэвсэггүй гурван гүрэн болох ЗСБНХУ, АНУ, Их Британи зэрэг гэрээнд оролцогч улсууд цөмийн зэвсэггүй орнуудын аюулгүй байдлын баталгааны асуудлаарх ижил төстэй мэдэгдэл хийсэн явдал юм. Уг тогтоолд цөмийн зэвсэггүй улс руу цөмийн дайралт хийх эсвэл ийм халдлагын аюул заналхийлсэн тохиолдолд НҮБ-ын Аюулгүйн зөвлөл, юуны түрүүнд цөмийн зэвсэгтэй байнгын гишүүд НҮБ-ын Дүрмийн дагуу нэн даруй арга хэмжээ авч түрэмгийлэлийг няцаах ёстой гэж тусгажээ.
Цөмийн зэвсгийг түгээн дэлгэрүүлэхгүй байх хяналтыг Олон улсын цөмийн эрчим хүчний агентлагийн (ОУЦЭХА) тусламжтайгаар гүйцэтгэдэг бөгөөд цөмийн зэвсэг эзэмшдэггүй гэрээнд оролцогч улс бүр ОУЦЭХА-тай зохих хэлэлцээр байгуулсан байх үүрэгтэй.