Од

Од гэдэг нь плазмаас тогтох гэрэлтэгч, цул бөмбөлөг юм. Нар нь Дэлхийд хамгийн ойр орших од бөгөөд Дэлхийн энергийн гол үүсгүүр болно. Харин бусад одыг шөнө харах боломжтой. Од нь түүний цөмд явагдаж буй цөмийн нэгдэх урвалаас (устөрөгч гели рүү хувирах) ялгарч буй энергиэс шалтгаалан гэрэлтдэг байна. Устөрөгч ба гелигээс хүнд элементүүд бараг бүгд оддын цөмд явагдах энэхүү урвалын үр дүнд үүссэн болно.

Одны масс, нас, химийн найрлага зэрэг олон шинж чанарыг, түүний спектр, гэрэлтэлт, хөдөлгөөн дээр тулгуурлан тогтоож болно. Одны нийт масс нь түүний хөгжлийн үе шатыг тодорхойлдог үндсэн үзүүлэлт юм. Бусад шинжүүд жишээлбэл, диаметр, эргэлт, хөдөлгөөн, температур зэрэг нь түүний хөгжлийн үе шатаар тодорхойлогдоно. Одны температур ба гэрэлтэлтийг нь ашиглан (Херцсбрунг-Расселийн диаграмм, H–R диаграмм) одны хөгжил, насыг тодорхойлж болно.

Од нь үндсэндээ устөрөгчөөс тогтсон (маш бага хэмжээний гели болон бусад хүнд элемент бүхий) мананцараас үүсэх ба үүний төв нь хангалттай нягт болоход, устөрөгчийн зарим нь цөмийн нэгдэх урвалаар гели рүү шилжиж эхлэнэ. Энэ урвалын үр дүнд ялгарч буй энергийг, үлдсэн хэсэг нь радиац ба конвекцийн процессоор тогтоон барина. Энэ процесс нь тухайн одыг богино хугацаанд мөхөхөөс хамгаалана. Ялгарах энергийн нөлөөгөөр одны гадаргуу орчимд стеллар салхи үүснэ, мөн задгай сансарт энерги цацагдана^[1]. Цөм дэх устөрөгч шавхагдаж дуусахад тухайн одны масс нарны массаас^[2] дор хаяж 0.4 дахин их болох ба цөм нь, эсвэл цөмийн гадаад хэсэг нь хүнд элементүүдээс тогтсон ийм одыг аварга улаан од гэж нэрлэнэ. Энэ төрлийн од нь мөхөж буй од бөгөөд улмаар хүнд элементүүдийг харьцангуй их хэмжээгээр агуулсан шинэ од үүсгэнэ^[3].

Хос болон олон-одны систем нь хоёр ба түүнээс дээш одноос бүрдэх бөгөөд эдгээр однууд хоорондоо таталцлын хүчээр харилцан үйлчлэлцэж, биесээ тодорхой орбитоор тойрон эргэнэ. Хэрэв хоёр од хоорондоо ойрхон бол таталцлын хүчний харилцан үйлчлэл тэдгээр одны хөгжилд их хэмжээгээр нөлөөлнө^[4].

Хэмжих нэгж

Ихэнхи тохиолдолд СИ системийн нэгжүүдийг ашиглана. Масс, гэрэлтэлт, радиус зэргийг Нартай харьцуулан хэмжинэ:

Нарны масс:	$M_{\odot }=1.9891\times 10^{30}$ кг^[5]
Нарны гэрэлтэлт:	$L_{\odot }=3.827\times 10^{26}$ Ватт^[5]
Нарны радиус:	$R_{\odot }=6.960\times 10^{8}$ м^[6]

Ихээхэн хэмжээний урт, радиус зэргийг хэмжихдээ астрономийн нэгж ашиглана.

Одны хөгжил

Үндсэн өгүүлэл: Одны хөгжил

^{Энэ хэсэг хэт богино байна. Үүнийг өргөжүүлж Википедиад туслаарай.}

Шинж чанар

Одны бараг бүх шинжийг түүний масс дээр тулгуурлан тодорхойж болно. Өөрөөр хэлбэл гэрэлтэлт, хэмжээ, хөгжлийн үе, нас зэргийг түүний масс дээр тулгуурлан тогтоож болно.

Нас

Ихэнхи одны нас 1 тэрбумаас 10 тэрбумын хооронд байдаг ба одоо мэдэгдэж буй хамгийн хөгшин од бол 13.2 тэрбум жилийн настай HE 1523-0901 од юм^[7].

Их нягттай, цул од богино хугацаанд мөхнө. Учир нь эдгээр одны цөм нь өндөр даралт дор орших тул устөрөгч нь богино хугацаанд шавхагдаж дуусдаг байна. Иймэрхүү цул од дунджаар 1 тэрбум жилийн дараа мөхдөг бол, жижиг од (улаан одой од) 10 тэрбумаас хэдэн зуун тэрбум жил орших боломжтой^[8]^[9].

Химийн найрлага

Од үүсэж эхлэх үед тухайн одны массын 70% нь устөрөгч, 28% нь гели, үлдэх хэсэг нь бусад хүнд элементүүд байна. Төмөр нь өргөн тархалттай, хэмжихэд харьцангуй хялбар тул одны найрлага дахь хүнд элементийг тухайн одны агаар мандал дахь төмрийн агуулгатай харьцуулан тооцдог байна. Од үүсгэдэг мананцар нь супернова тэсрэлтийн улмаас хүнд элементээр тасралтгүй баяжиж байгаа тул одны химийн элементийн найрлагаар тухайн одны насыг тодорхойлох боломжтой^[10].

Хамгийн бага төмрийн агуулгатай од нь HE1327-2326 одой од бөгөөд Нар дахь төмрийн агуулгын 1/200,000-тэй тэнцэнэ^[11]. Харин хамгийн их төмрийн агуулгатай од нь 14 Геркулус бөгөөд Нарнаас 3 дахин их төмрийн агуулгатай^[12].

Диаметр

Однууд нь Дэлхийгээс асар хол зайд орших тул шөнө цэг шиг жижиг, мөн Дэлхийн агаар мандлаас болж анивчиж буй мэт харагддаг байна.

Одны хэмжээ нь 20-40 км-ээс (нейтрон од) эхлээд Нарны диаметрээс 650 дахин их буюу ойролцоогоор 0.9 тэрбум км (жишээлбэл,Бетелгейз) хүртэл хэлбэлзэнэ^[13].

Кинематик

^{Энэ хэсэг хэт богино байна. Үүнийг өргөжүүлж Википедиад туслаарай.}

Нарыг тойрон эргэх нарны аймгийн гаригуудын хөдөлгөөний судалгаа нь галактикийн бусад оддын үүсэл, нас, бүтэц, хөгжил зэргийг тайлбарлахад ихээхэн хувь нэмэр оруулна.

Соронзон орон

Соронзон орон нь одны дотоодод конвекцийн хөдөлгөөн үүсэж буй хэсэгт бий болно. Соронзон орны хэмжээ нь одны масс, найрлагаас, харин гадаргуугийн соронзон идэвхижилт нь одны эргэлтийн зэргээс хамаарна. Энэ гадаргуугийн идэвхижилт нь одны толбыг үүсгэнэ. Одны толбо гэдэг нь бусад гадаргуугийн хэсэгтэй харьцуулахад харьцангуй бага температуртай, хүчтэй соронзон орон бүхий талбайнууд юм.

Залуу, хурдан эргэлдэх однууд нь ихээхэн соронзон оронтой байх тул гадаргуугийн өндөр идэвхижилттэй байна. Харин удаан эрлгэлттэй, хөгшин однууд нь гадаргуугийн соронзон идэвхижилт бага байна^[14].

Масс

Одоогоор мэдэгдэж буй хамгийн хүнд, цул од бол Эта Карини^[15] бөгөөд Нарнаас 100-150 дахин хүнд юм. Ийм одны нас нь хэдэн сая жил байна. Нумын ордны оддод хийсэн сүүлийн үеийн судалгааны үр дүнгээр, одны массын хамгийн дээд хэмжээг 150 нарны масс гэж тооцсон байна^[16].

Их тэсрэлтийн дараагаар үүссэн анхны однуудын масс >300 нарны масс байсан байж болох юм^[17].

Эргэлт

Одны тэнхлэгийн эргэлтийг спектроскопийн тусламжтайгаар ойролцоогоор, эсвэл одны толбын шилжилтээр харьцангуй нарийвчлалтайгаар тодорхойлж болно. Залуу одны эргэлт хурдан, ойролцоогоор >100 км/сек байна. Жишээлбэл, B-ангийн од болох Ачернарын эргэлт 225 км/сек байдаг. Энэ одны экваторын болон туйлын диаметрийн зөрүү >50% байна. Хэрэв одны эргэлтын хурд 300 км/сек-ээс их болвол тухайн од сөнөх (задрах) болно^[18]. 300 км/сек нь од задралгүйгээр эргэх хурдны дээд хязгаар юм. Нар нь тэнхлэгээ 25-35 хоногт нэг бүтэн эргэдэг ба хурд нь 1.994 км/сек байдаг.

Температур

Одны гадаргуугийн температур нь одны радиус, цөмөөс ялгарч буй энергийн хэмжээнээс хамаарна. Одны гадаргуугийн температурыг одны өнгөний индексээр тодорхойлно^[19].

Цул оддын хувьд гадаргуугийн температур нь 50,000 K байна. Нартай ойролцоо жижгэвтэр одны гадаргуугийн температур хэдэн мянган К, харин Аварга улаан одны температур харьцангуй бага ойролцоогоор 3,600 K байна.

Ангилал

Үндсэн өгүүлэл: Одны ангилал

^{Энэ хэсэг хэт богино байна. Үүнийг өргөжүүлж Википедиад туслаарай.}

Од нь оддын системээсээ хамаарч хэлбэр төрх, үндсэн шинж, үүсэл хувирлаа тогтоож оршино.

Ишлэл

↑ Bahcall, John N. (June 29, 2000). "How the Sun Shines". Nobel Foundation. Татаж авсан: 2006-08-30.
↑ Richmond, Michael. "Late stages of evolution for low-mass stars". Rochester Institute of Technology. Татаж авсан: 2006-08-04.
↑ "Stellar Evolution & Death". NASA Observatorium. Эх хувилбараас архивласан: 2008-02-10. Татаж авсан: 2006-06-08.
↑ Iben, Icko, Jr. (1991). "Single and binary star evolution". Astrophysical Journal Supplement Series. 76: 55–114.
↑ ^5.0 ^5.1 I.-J. Sackmann, A. I. Boothroyd (2003). "Our Sun. V. A Bright Young Sun Consistent with Helioseismology and Warm Temperatures on Ancient Earth and Mars". The Astrophysical Journal. 583 (2): 1024–1039.
↑ S. C. Tripathy, H. M. Antia (1999). "Influence of surface layers on the seismic estimate of the solar radius". Solar Physics. 186 (1/2): 1–11.
↑ Frebel, A.; Norris, J. E.; Christlieb, N.; Thom, C.; Beers, T. C.; Rhee, J. (May 11, 2007). "Nearby Star Is A Galactic Fossil". Science Daily. Татаж авсан: 2007-05-10.{{cite news}}: CS1 maint: multiple names: authors list (link)
↑ Naftilan, S. A.; Stetson, P. B. (2006-07-13). "How do scientists determine the ages of stars? Is the technique really accurate enough to use it to verify the age of the universe?". Scientific American. Татаж авсан: 2007-05-11.{{cite web}}: CS1 maint: multiple names: authors list (link)
↑ Laughlin, G.; Bodenheimer, P.; Adams, F. C. (1997). "The End of the Main Sequence". The Astrophysical Journal. 482: 420–432. Татаж авсан: 2007-05-11.{{cite journal}}: CS1 maint: multiple names: authors list (link)
↑ "A "Genetic Study" of the Galaxy". ESO. September 12, 2006. Эх хувилбараас архивласан: 2008-07-06. Татаж авсан: 2006-10-10.
↑ "Signatures Of The First Stars". ScienceDaily. April 17, 2005. Татаж авсан: 2006-10-10.
↑ Feltzing, S. (2000). "The nature of super-metal-rich stars: Detailed abundance analysis of 8 super-metal-rich star candidates". Astronomy & Astrophysics. 367: 253–265. Татаж авсан: 2007-11-27. {{cite journal}}: Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (help)
↑ Davis, Kate (December 1, 2000). "Variable Star of the Month—December, 2000: Alpha Orionis". AAVSO. Эх хувилбараас архивласан: 2003-07-05. Татаж авсан: 2006-08-13.
↑ Berdyugina, Svetlana V. (2005). "Starspots: A Key to the Stellar Dynamo". Living Reviews. Татаж авсан: 2007-06-21.
↑ Nathan, Smith (1998). "The Behemoth Eta Carinae: A Repeat Offender". Astronomical Society of the Pacific. Эх хувилбараас архивласан: 2016-06-18. Татаж авсан: 2006-08-13.
↑ "NASA's Hubble Weighs in on the Heaviest Stars in the Galaxy". NASA News. March 3, 2005. Татаж авсан: 2006-08-04.
↑ "Ferreting Out The First Stars". Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics. September 22, 2005. Татаж авсан: 2006-09-05.
↑ "Flattest Star Ever Seen". ESO. June 11, 2003. Эх хувилбараас архивласан: 2006-10-07. Татаж авсан: 2006-10-03. {{cite news}}: Check date values in: |date= (help)
↑ Strobel, Nick (2007-08-20). "Properties of Stars: Color and Temperature". Astronomy Notes. Primis/McGraw-Hill, Inc. Архивласан огноо 2007-06-26. Татаж авсан: 2007-10-09.

Гадаад холбоос

How Stars Work at HowStuffWorks
Star, World Book @ NASA
Portraits of Stars and their Constellations. University of Illinois
Query star by identifier, coordinates or reference code. Centre de Données astronomiques de Strasbourg
How To Decipher Classification Codes. Astronomical Society of South Australia
Live Star Chart View the stars above your location

[sunshine-1] Bahcall, John N. (June 29, 2000). "How the Sun Shines". Nobel Foundation. Татаж авсан: 2006-08-30.

[late_stages-2] Richmond, Michael. "Late stages of evolution for low-mass stars". Rochester Institute of Technology. Татаж авсан: 2006-08-04.

[3] "Stellar Evolution & Death". NASA Observatorium. Эх хувилбараас архивласан: 2008-02-10. Татаж авсан: 2006-06-08.

[iben-4] Iben, Icko, Jr. (1991). "Single and binary star evolution". Astrophysical Journal Supplement Series. 76: 55–114.

[constants-5] 5.0 ^5.1 I.-J. Sackmann, A. I. Boothroyd (2003). "Our Sun. V. A Bright Young Sun Consistent with Helioseismology and Warm Temperatures on Ancient Earth and Mars". The Astrophysical Journal. 583 (2): 1024–1039.

[6] S. C. Tripathy, H. M. Antia (1999). "Influence of surface layers on the seismic estimate of the solar radius". Solar Physics. 186 (1/2): 1–11.

[7] Frebel, A.; Norris, J. E.; Christlieb, N.; Thom, C.; Beers, T. C.; Rhee, J. (May 11, 2007). "Nearby Star Is A Galactic Fossil". Science Daily. Татаж авсан: 2007-05-10.{{cite news}}: CS1 maint: multiple names: authors list (link)

[8] Naftilan, S. A.; Stetson, P. B. (2006-07-13). "How do scientists determine the ages of stars? Is the technique really accurate enough to use it to verify the age of the universe?". Scientific American. Татаж авсан: 2007-05-11.{{cite web}}: CS1 maint: multiple names: authors list (link)

[9] Laughlin, G.; Bodenheimer, P.; Adams, F. C. (1997). "The End of the Main Sequence". The Astrophysical Journal. 482: 420–432. Татаж авсан: 2007-05-11.{{cite journal}}: CS1 maint: multiple names: authors list (link)

[10] "A "Genetic Study" of the Galaxy". ESO. September 12, 2006. Эх хувилбараас архивласан: 2008-07-06. Татаж авсан: 2006-10-10.

[11] "Signatures Of The First Stars". ScienceDaily. April 17, 2005. Татаж авсан: 2006-10-10.

[12] Feltzing, S. (2000). "The nature of super-metal-rich stars: Detailed abundance analysis of 8 super-metal-rich star candidates". Astronomy & Astrophysics. 367: 253–265. Татаж авсан: 2007-11-27. {{cite journal}}: Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (help)

[13] Davis, Kate (December 1, 2000). "Variable Star of the Month—December, 2000: Alpha Orionis". AAVSO. Эх хувилбараас архивласан: 2003-07-05. Татаж авсан: 2006-08-13.

[14] Berdyugina, Svetlana V. (2005). "Starspots: A Key to the Stellar Dynamo". Living Reviews. Татаж авсан: 2007-06-21.

[15] Nathan, Smith (1998). "The Behemoth Eta Carinae: A Repeat Offender". Astronomical Society of the Pacific. Эх хувилбараас архивласан: 2016-06-18. Татаж авсан: 2006-08-13.

[16] "NASA's Hubble Weighs in on the Heaviest Stars in the Galaxy". NASA News. March 3, 2005. Татаж авсан: 2006-08-04.

[17] "Ferreting Out The First Stars". Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics. September 22, 2005. Татаж авсан: 2006-09-05.

[18] "Flattest Star Ever Seen". ESO. June 11, 2003. Эх хувилбараас архивласан: 2006-10-07. Татаж авсан: 2006-10-03. {{cite news}}: Check date values in: |date= (help)

[astronomynotes-19] Strobel, Nick (2007-08-20). "Properties of Stars: Color and Temperature". Astronomy Notes. Primis/McGraw-Hill, Inc. Архивласан огноо 2007-06-26. Татаж авсан: 2007-10-09.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]