Османы эзэнт гүрэн

Хожуу үедээ (1844-1923) албан ёсоор улсын далбаатай болжээ

1683 он дахь хил хязгаар

Османы эзэнт гүрэн, Османы улс (осм. دَوْلَتِ عَلِيّهٔ عُثمَانِیّه, Devlet-i Âliye-yi Osmâniyye,«Османы Их Улс») гэж 1299 онд ужбэй Осман Газийн удирдлага дор турк, османуудын байгуулсан улс. 1922 он хүртэл 623 жилийн турш Туркэд төвлөн хүчирхгээр оршин тогтнож байсан. 1453 онд Византийн Эзэнт гүрэн нуран унасны дараа Османы Их улс хүчирхэгжиж, Эзэнт улс буюу Султант улс гэж нэрлэгдэх болсон. Энэ Эзэнт улсын дор олон үндэстэн, шашинтан байсны хувьд мөн Эзэнт гүрэн гэж үздэг. Тухайн үедээ бусад улсууд нь Туркийн эзэнт гүрэн, Турк хэмээн мөн нэрлэдэг байжээ. Османы Эзэнт гүрэн Дэлхийн нэгдүгээр дайнд ялагдал хүлээснээр хаант засаг нь унаж, Лозанны энхийн гэрээний дагуу 1923 онд Бүгд Найрамдах Турк Улс үүссэн байна.

Эзэнт гүрний нийслэл нь Константинополь (өнөөгийн Стамбул) байсан. Газар дундын тэнгисийг бүрэн хяналтдаа байлгаж байсан Османы эзэнт гүрэн зургаан зууны турш Европ болон Дорнын орнуудыг холбосон гүүр болж байжээ.

Засаглалын хэлбэр

Османы эзэнт гүрний төрийн зохион байгуулалт маш энгийн байсан. Түүний үндсэн чиглэлүүд цэргийн болон иргэний засаглал байв. Тус улсын хамгийн өндөр албан тушаал нь Султан байв. Иргэний тогтолцоо нь бүс нутгийн онцлог шинж чанар бүхий засаг захиргааны нэгж дээр суурилдаг байв. Түрэгүүд төрөөс шашны зүтгэлтнүүдийг хянадаг тогтолцоог ашигласан (Византийн эзэнт гүрний үеийнх шиг). Исламын шашинтай Иранаас засаг захиргааны болон шүүхийн тогтолцоог нэвтрүүлсний дараа хадгалагдан үлдсэн туркүүдийн Исламын өмнөх тодорхой уламжлалууд Османы Эзэнт гүрний засаг захиргааны хүрээнд чухал хэвээр байв. Төрийн гол үүрэг бол эзэнт гүрнийг хамгаалах, өргөжүүлэх, мөн эрх мэдлээ хадгалахын тулд улс орны аюулгүй байдал, тэнцвэрт байдлыг хангах явдал байжээ.

Исламын шашинд Султаны захирч байсан Халифатын өндөр байр суурь нь туркүүдэд Османы Халифатын улсыг байгуулах боломжийг олгосон. Османы султан (эсвэл падишах, "хаадын хаан") нь эзэнт гүрний цорын ганц захирагч байсан бөгөөд тэр бүрэн хяналт тавьдаггүй байсан ч төрийн эрх мэдлийн илэрхийлэл байсан. Султаны хөвгүүдийн нэг нь залгамжилж шинэ султан болдог байсан. Ордны сургуулийн хүчирхэг боловсролын тогтолцоо нь тохиромжгүй боломжит өв залгамжлагчдыг устгах, эрх баригч залгамжлагч элитэд дэмжлэг үзүүлэх зорилготой байжээ. Ирээдүйн төрийн түшээдийн сурч байсан ордны сургуулиуд тусгаарлагдаагүй байжээ.

Зэвсэгт бослогууд ба сэргэлт (1566–1683)

16-17-р зуунд Османы эзэнт гүрэн нөлөөллийн дээд цэгтээ хүрсэн. Энэ үед Османы эзэнт гүрэн дэлхийн хамгийн хүчирхэг улсуудын нэг болж, Ариун Ромын эзэнт гүрний өмнөд хилээс Вена хотын зах, Унгарын хаант улс, хойд талаараа Польш-Литовын Хамтын орнуудаас сунаж тогтсон үндэстэн дамнасан, олон хэлтэй улс байв. Өмнөд талаараа Йемен, Эритрей, баруун талаараа Алжир, зүүн талаараа Каспийн тэнгис хүртэл тэлсэн байна.

Өмнөх зууны хүчирхэг цэрэг, хүнд суртлын бүтэц нь сул дорой удирдагч Султануудын засаглалын үед эмх замбараагүй байдлын улмаас суларч байжээ. Туркүүд цэргийн асуудлаар европчуудаас аажмаар хоцорч байв. Гэвч эдгээр бэрхшээлүүдийг үл харгалзан гол эзлэн түрэмгийлэгч гүрэн байсан Османы эзэнт гүрэн 1683 онд Венийн тулалдаанд ялагдах хүлээж туркүүдийн Европ дахь давшилт тэлэлт зогссон юм.

Тогтуун байдал ба шинэчлэлт (1683–1827)

Танзиматын үе (1839-1876) буюу Эзэнт гүрэнд шинэчлэл хийсэн үед цэргийн албыг хугацаатай болгож, банкны тогтолцоог шинэчилж, шашны хуулийг иргэний хуулиар сольж, үйлдвэрүүдийг гильдээр сольсон байна. 1840 оны 10-р сарын 23-нд Османы эзэнт гүрний Шуудан холбооны яамыг Истанбул хотод бий болгосон байна.

1861 онд Османы эзэнт гүрэн христианчуудад зориулсан 571 бага, 94 дунд сургуультай байсан ба тэнд 14000 хүүхэд суралцдаг байсан нь мусульманчуудын сургуулиас илүү байжээ. Тиймээс араб хэл, Исламын шашин цаашид судлах боломжгүй байжээ. Христэд итгэгчдийн боловсролын өндөр түвшин нь эргээд эдийн засагт илүү их үүрэг гүйцэтгэх боломжийг олгож байжээ. 1911 онд Истанбул дахь 654 бөөний худалдааны компанийн дийлэнх буюу 528 нь грек гаралтай үндэстнүүдэд байсан гэдэг судалгаа байна.

1877-1878 оны Орос-Туркийн дайн Оросын эзэнт гүрний ялалтаар төгсөв. Үүний үр дүнд Европ дахь туркүүдийн нөлөө огцом суларсан; Болгар, Румын, Серби улсууд тусгаар тогтнолоо олж авсан бөгөөд 1878 онд Австри-Унгарын Османы мужууд Боснийн Вилает, Новопазар Сандзакийг өөртөө нэгтгэсэн боловч туркүүд энэ мужид орсныг хүлээн зөвшөөрөөгүй бөгөөд тэднийг буцааж өгөхийг оролдсон. Хариуд нь 1878 оны Берлиний чуулганы дараа Британийн эзэнт гүрэн Балканы хойг дахь газар нутгаа туркүүдэд буцааж өгөх кампанит ажлыг эхлүүлсэн. 1878 онд Киприйн хяналтыг Британид шилжүүлэв. 1882 онд Британий цэргүүд Араби пашагийн бослогыг дарж авах нэрийдлээр Египет рүү довтлов.

1894-1896 онд Османы эзэнт гүрэн дэх армянчуудыг үй олноор хомроглон хядсаны улмаас 100-300 мянган хүн амь үрэгдсэн байна.

Бутрал (1908–1922)

Османы эзэнт гүрэн эрт үеэс "Европын өвчтэй хүн" гэж нэрлэгддэг байжээ. 1914 он гэхэд Европ, Хойд Африк дахь бараг бүх газар нутгаа алдсан байна. Тухайн үед Османы эзэнт гүрний хүн ам 28 сая байсан бөгөөд үүний 17 сая нь Анатолид, 3 сая нь Сири, Ливан, Палестинд, 2,5 сая нь Иракт, үлдсэн 5,5 сая нь Арабын хойгт амьдарч байжээ.

Дэлхийн нэгдүгээр дайн (1914–1918)

1913 он гэхэд Грек, Балкан, Алжир, Ливи, Тунис нар бүгд Османы эзэнт гүрнээс тусгаарлагдсан байна. Османы эзэнт гүрэн болон Австри-Унгарын эзэнт гүрний хоорондох хил хязгаарыг даган Дэлхийн I дайны үед Турк улс Төв паунд (Герман, Австри-Унгар) -тай холбоо бүхий шийдвэрийг гаргасан.

Төв хэсэг Дэлхийн I дайнд ялагдсаны дараа Османы эзэнт гүрэн оршин тогтнохоо больсон. Туркийн бүх бус нутаг дэвсгэрүүд тусгаар тогтносон бөгөөд ялагчид нь Анатолиа өөрөө нөлөөгөө бутлахаар төлөвлөсөн.

Туркийн дайн ба тусгаар тогтнол (1919–1922)

Константинополь, Измирийг эзэлсэн нь Туркийн үндэсний хөдөлгөөнийг эхлүүлэхэд хүргэсэн. 1919-1922 оны Туркийн тусгаар тогтнолын дайн Мустафа Кемал Ататүркийн удирдлага дор Туркийн ялалтаар төгсөв.

1922 оны 11-р сарын 1-нд Султант улсыг татан буулгаж, 1922 оны 11-р сарын 17-нд Османы эзэнт гүрний сүүлчийн султан VI Мехмед эх орноо орхин гарчээ.

1923 оны 10-р сарын 29-нд Туркийн Үндэсний Их Хурал Бүгд Найрамдах Турк Улс байгуулагдсаныг зарлав. 1924 оны 3-р сарын 3-нд Халифын Вант улс үгүй болсон байна.