Мандах сум

Мандах сум
ᠮᠠᠨᠳᠤᠬᠤᠰᠤᠮᠤ
Улс Монгол
Аймаг Дорноговь
Газар нутаг
  Нийт12,660.61 км2 (4,888.29 миль2)
Хүн ам
 (2022)
  Нийт 1,536
Цагийн бүсUTC+8 (UTC + 8)

Мандах (ᠮᠠᠨᠳᠤᠬᠤ) нь Дорноговь аймгийн сум юм. Сумын төв нь Аймгийн төвөөс 170 км, нийслэл Улаанбаатараас 454 км зайд оршино. Мандах сум нь Төхөм, Сэрвэн Баянхошуу, Өехий, Алхан тээг, Баянхошуу гэсэн 5 багтай.

Мандах сумын түүхэн товчоо[засварлах | кодоор засварлах]

Мандах сум нь Түшээт хан аймгийн Ачит  гүний хошууны загламж үе нь билээ. Түшээт хан аймгийн Ачит гүний хошуу нь 1691 оноос түүхээ эхэлж Ардын хувьгсалын үе буюу 1921 он хүртэл үе залгамжилсан 12 Засаг ноёны удирдлагыг дамжсан юм. 1924 оны 8 дугаар сард Ачит гүний хошууг Түшээт хан аймгийн Ёст гүний хошуутай нэгтгэн ХОЁР ӨЛЗИЙТ уулын хошуу  гэж нэрдийсэн бөгөөд уг хошууг Богд Мандах , Манлай, Баясгалант ,Өндөршил гэсэн 4-н суманд хувааснаар Мандах сум байгууллагдсан. Ийнхүү 1924 оны 08-р сарын 01-нд Мандах сум Хийморьт  хэмээх газар анхныхаан тулгын чулууг тулж, төрийн сүлд тугаа залж , тамга түшсэн түүхтэй. Анхны туг сүлдээ залсан Хийморьтоос Гүн шавагтай , Номт , Дов , Замын дэл зэрэг газарт төвлөрч явсаар 1939 ондөөдлөн дэвжихийн бэлэгдэл бодож Дөл хад буюу одоогийн Төхөмд төвлөрчээ. Тухайн үед  тус сум нь 4 баг 200 гаруй өрх, 500 гаруй хүн амтай, 30-аад мянган малтай байжээ.Мөн өвөлдөө аймар хүйтэн.

Мандах сумын захиргаа[засварлах | кодоор засварлах]

Одоогийн Мандах сумын засаг дарга нь Н.Отгонбаяр, Засаг даргын тамгын газрын дарга Батсугир, Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын дарга Мишигдорж юм.

Ерөнхий[засварлах | кодоор засварлах]

Тус сум нь “Онгон дагшин байгалиа дээдлэн, уул уурхайн орд газруудад түшиглэж, эрчимжсэн хөдөө өж ахуй, үйлдвэрлэл үйлчилгээ, аялал жуулчлалыг цогцоор нь хөгжүүлсэн, эрүүл таатай орчин, хангалуун амьдралтай иргэд бүхий жишиг сум" болох зорилго тавьж дараах гол зорилтуудыг дэвшүүлэн ажиллаж байна. Үүнд:

  • Хүний хөгжлийг цогцоор нь хангаж, ажилгүйдэл ядуурлыг бууруулан иргэдийн ажиллах амьдрах таатай орчинг бүрдүүлнэ.
  • Дэд бүтцийн хөгжилд тулгуурлан үйлдвэрлэл үйлчилгээ аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх.
  • Мал аж ахуй, газар тариаланг эрчимжүүлэн хөгжүүлэх.
  • Байгаль орчны сөрөг нөлөөллийг багасгахад бүх нийтийн оролцоог нэмэгдүүлэх .

Сумын онцлог[засварлах | кодоор засварлах]

  • “Монголын алт компани”-ны Цагаан суваргын уурхай ашиглалтанд орох бэлтгэл ажлыг ханган ажиллаж байгаатай холбогдуулан хүн амын шилжин суурьшилт ихсэж, хүн амын тоо болон хүн амын нягтрал ихсэх хандлагатай
  • Тус сумын төв нь хад ихтэй чулуун дэвсгэртэй учир хот төлөвлөлтийг оновчтой зохион байгуулахад хүндрэлтэй
  • Сумын хүн амын 68 хувь нь мал аж ахуйн орлогоос эдийн засгийн хэрэгцээг хангадаг учир иргэдийн амьжиргааны эх үүсвэр байгалü цаг уураас ихээхэн хамааралтай

Нийт газар нутгийн хэмжээ  1266061 га.

Зориулалт Хэмжээ

/га/

Нийт талбайд эзлэх хувь
Хөдөө аж ахуйн газар 1217623 96,2
Ойн сан бүхий газар 32268 2,5
Усан сан бүхий газар 1661 0,1
Тосгон, суурингийн газар 4832 0,4
Дэд бүтцийн газар

Тусгай хэрэгцээний газар

3334

6343

0,3

0,5

Хүн ам[засварлах | кодоор засварлах]

Хүн ам, өрхийн тоо

Үзүүлэлт Сумын төвд Хөдөөд Нийт
Хүн амын тоо 410 1156 1566
Өрхийн тоо 140 334 474
Суурин хүн ам 1566

Хүн ам зүйн судалгаа

Үзүүлэлт Эр Эм Нийт
0-16 насны хүүхдийн тоо 243 249 492
Хөдөлмөрийн насны хүний тоо 484 460 944
Ажил эрхэлдэг хүний тоо

Оюутан суралцагч

332 376 708

44 40 84

Ажил эрхэлдэгүй 79 33 112
Ахмадын тоо 93 37 130
Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн тоо 29 11 40 558
878

Эдийн засаг[засварлах | кодоор засварлах]

Тус суманд “Монголын алт” ХХК, “Их говь энержи” ХХК, “ЭЙ ВЭЙ ЭКС” ХХК, “Голдон гровуз” ХХК, “KINCORA COPPER” ХХК зэрэг байгууллага уул уурхайн үйл ажиллагаа явуулж байгаагаас гадна өөрийн сумын “Богд мандах” хоршоо, “Говь трайн” ХХК, “Мандах өлзийт”  ХХК, “Монгол тарвас” ХХК, “Шувуун хад” ХХК, “Богд хайрхан трейд” ХХК зэрэг аж ахуйн нэгж үйл ажиллагаа явуулж байна.

Тус сум нь жилд дундажаар  орон нутгийн төсвийн орлогод 100,1 сая төгрөгний татвар төвлөрүүлдэг. Татварын нийт орлогын 4,5%-ийг аж ахуй эрхэлсэний орлого, 7,0%-ийг орлого тодорхойлох боломжгүй иргэдийн татвар, 4,3% суутгагчийн хувь хүнд олгосоны татвар, 2,5 %-ийг улсын тэмдэгтийн хураамж , 13.9%-ийг түгээмэл тархацтай ашигт малтмал, ус рашаан ашигласан татвар, лизенцийн төлбөр 67,8%-ийг тус тус эзэлдэг.

Ажиллах хүч салбараар[засварлах | кодоор засварлах]

Салбар Хэмжих нэгж 2012
Сумын төвд Хөдөөд Нийт
Аж үйлдвэр Хүн 36 74 110
Хөдөө аж ахуй Хүн 502 502
Төрийн үйлчилгээ Хүн 96 96
Нийт Хүн 36 672 708

Сумын хэмжээгээр нийт 89.8 мянган мал тоологдсоноос цэвэр үүлдэр, эрлийз, нутгийн шилмэл омгийн 13.6 мянган толгой мал тоологдсон нь нийт малын 34.2 хувь байна.

263 малчин өрх, 37 малтай өрх байгаа нь сумын нийт өрхийн 63.2 хувийг эзэлж байна.

Дэд бүтэц[засварлах | кодоор засварлах]

Зам тээвэр[засварлах | кодоор засварлах]

Сумын газар нутгаар Дорноговь таван толгойн шороон зам, багууд шороон замаар холбогдсон.

Цахилгаан хангамж[засварлах | кодоор засварлах]

Сум нь нар салхины эрчим хүчээр хангагдсан.

Ус хангамж[засварлах | кодоор засварлах]

Сумын төвд цэвэр усны эх үүсвэрийн 1 гүний худаг, 45м3/хоног хүчин чадалтай 1 насос станц, 50м3/хоног хүчин чадалтай 1 ус зөөлрүүлэх тоног төхөөрөмжтэй. сумын төвийн ус зөөврийн машинаар айл өрх болон албан газрын усыг зөөж түгээдэг.

Дулаан хангамж[засварлах | кодоор засварлах]

Сумын айл өрх болон албан газар нь  уурын зуух болон энгийн галалгаагаар дулааны асуудлыг шийдвэрлэдэг. Сумын төвд сургууль, цэцэрлэг, эрүүл мэндийн төв, нийтийн ахуй үйлчилгээ,  тамгын газарт нийт 8 бага оврын уурын зуух ажилладаг.

Орон сууцны хангамж[засварлах | кодоор засварлах]

Сумын хэмжээнд 24-н айлын орон сууц, сургуулийн багш нарын орон сууц, эрүүл мэндийн төвийн албан хаагчдын орон сууц зэрэг 34-н энгийн галалгаатай орон сууцанд иргэд амьдардаг. Суманд инженерийн бүрэн хангамжтай орон сууц баригдаагүй.

1 Сургууль хүүхэд 657
2 Сургуулийн дотуур байр ор 240
3 Цэцэрлэг хүүхэд 50
4 Эмнэлэг /хэвтэж эмчлүүлэх/ ор 6
5 Спорт заал тоо 250
6 Соёлын төв тоо 1
7 Номын сан суудал 40
8 Банк тоо 2
9 Халуун ус шүршүүр 4