Дорноговь аймаг

Дорноговь аймаг ᠳᠣᠷᠤᠨᠠᠭᠣᠪᠢᠠᠶᠢᠮᠠᠭ
Аймаг
Далбаа Сүлд
Солбицол: 44°53′N 110°09′E
Улс	Монгол
Байгуулагдсан	1931 он (1931)
Нийслэл	Сайншанд
Газар нутаг
• Нийт	109,472.30 км2 (42,267.49 бээр2)
Өндөр	784 м (2,572 фут)
Хүн ам  (2022)
• Нийт	▼ 71,812
Цагийн бүс	UTC+8
Бүсийн дугаар	+976 (0)152
ISO 3166 код	MN-063
Улсын дугаар	ДГ_
Вэб сайт	dornogovi.gov.mn

Дорноговь (монгол бичгээр ᠳᠣᠷᠤᠨᠠᠭᠣᠪᠢ – дорунагоби) аймаг нь Монгол Улсын зүүн аймаг бөгөөд 1931 онд байгуулагдсан. 2017 оны эцсээр 14 сум, 64 баг, 68606 хүн амтай бөгөөд олон хүн амын тоо хурдацтай нэмэгдэж байгаа юм. Аймгийн төв Сайншанд сум нь улсын нийслэл Улаанбаатар хотоос 450км-т оршдог. Дорноговь аймаг Монгол орны зүүн өмнөд хязгаарт Өмнөговь, Дундговь, Говьсүмбэр, Хэнтий, Сүхбаатар аймгуудтай хил залган оршдог. БНХАУ-тай 600 км- урт газраар хиллэдэг. Хойд, урд хоёр гүрнийг холбосон, төвийн бүсийн хөгжлийн гол тэнхлэг болсон төмөр зам дайран өнгөрдөг. Энэ замын дагуу тус аймгийн бүх сумын 42,8 хувь, хүн амын 61 хувь нь оршин сууж байна.

Хүн ам

Дорноговь аймагт 2017 оны эцсийн байдлаар 20844 өрхөд 68606 хүн ам оршин суудаг бөгөөд 1 кв.км нутаг дэвсгэрт 1.5 хүн ногдож байна.

Хүн амын 61 хувь нь Сайншанд хотод, 15.2 хувь нь сумын төвд, 24.2 хувь нь хөдөөд оршин суудаг. Хүн амын 48,7 хувь нь эрэгтэйчүүд, 51,3 хувь нь эмэгтэйчүүд байна. Нэг өрхөд дунджаар 3,4 хүн ногддог. Нийт 19,7 мянган ажиллагсад байгаа нь ажил эрхэлж байгаа нэг хүнд 2,6 хүн ноогдож байна.

Хүн амын амьжиргааны түвшний үзүүлэлтээр тус аймаг улсын дунджаас дээгүүр байдаг. Нийт өрхийн 15.2 хувь, хүн амын 19,6 хувь нь амьжиргааны доод түвшнээс доогуур орлоготой амьдарч байна. Ажилгүйдлийн түвшин 2.6% байгаа юм.

Хүн амын 96.5% – Халх, 1.4% – Дарьганга, 0.5% – Дөрвөд, 0.3% – Буриад, 0.2% – Баяд, 0.2% –Казах, 0.1% – Торгууд, 0.1% – Дархад Бусад, 0.7% – оршин сууж байна.

Газар зүй

Дорноговь аймгийн нутаг бүхэлдээ говийн бүсэд багтдаг боловч өмнөд хэсэг нь говь, хойд хэсэг нь говь, хээр хосолсон нутаг юм.

Дорноговь аймаг нь Монголын зүүн өмнөд хэсгийн талархаг гадаргатай хэсэгт оршдог. Гэхдээ энд Хутаг уул (1436 м), Оцол, Сансар, Их Багадулаан, Аргалант, Хан Баянзүрх хайрхан (1031 м) зэрэг уулууд бий, Нутгийн дундуур зүүн хойшоо баруун урагшаа их хотгор газар үргэлжилнэ. Аймгийн нутаг далайн түвшнээс дээш дунджаар 952 метрт оршино. Газар нутгийн хамгийн өндөр цэг далайн түвшнээс дээш 1436 метр өргөгдсөн Хутаг уул/Хөвсгөл сум/, хамгийн нам цэг нь далайн түвшнээс дээш 700 метр өргөгдсөн Далантүрүүгийн говь/Улаанбадрах сум/ юм.

Дорноговь аймгийн нутагт том гол мөрөн, нуур байхгүй, харин газар доорхи усны их нөөц бий. Халзан уул, Бусийн Чулууны, Толь булгийн зэрэг рашаан устай. Нутгийн ихэнхэд говийн бор хөрс тархсан бөгөөд элс нилээд байдаг.

Захын цэгүүд

Хойд талын цэг – Зүүн уртрагийн 110⁰04¹05¹¹, хойд өргөргийн 46⁰37¹55¹¹ солбицолд орших Хүйтний хүрэн овоо.
Урд талын цэг – Зүүн уртрагийн 108⁰50¹25¹¹, хойд өргөргийн 42⁰23¹43¹¹ солбицолд орших Сулинхээр уул.
Баруун талын цэг – Зүүн уртрагийн 107⁰39¹15¹¹, хойд өргөргийн 44⁰18¹56¹¹ солбицолд орших Шинэ ус.
Зүүн талын цэг – Зүүн уртрагийн 111⁰57¹50¹¹, хойд өргөргийн 43⁰44¹30¹¹ солбицолд орших Уяа дамбын хоёр овоо.

Нутгийн онцлог

Чингис хааны төрийн их цагаан сүлдний дагуул 8 тугийн нэг бага цагаан тугийг хааны удмын тайж нар үе залгамжлан тахиж ирсний дотор Мэргэн ван Гүршихийн эзэмшилд, тус аймгийн Хөвсгөл сумын нутагт Хутаг уул, Авдрантай уулын зүүн талд байх Сүлдэн хөх толгойд тахиж байжээ.

Дорноговь аймаг нь өнөөгийн соёлт хүн төрөлхтний мөнхийн бүтээл болох ноён хутагт Данзанравжаагийн шашин, түүх, бичиг, соёлын өв дурсгалыг хадгалж үлдсэн юм. Ноён хутагт 1803 онд Түшээт хан аймгийн Мэргэн вангийн хошууны нутаг Шувуун шанд хэмээх газарт ядуу ард Дулдуйтын хүү болон төрж, хожим нь шашин төрийн зүтгэлтэн, гүн ухаантан, зохиолч, яруу найрагч, найруулагч, зураач, эм баригч, ая зохиогч, соён гэгээрүүлэгч хэмээн олноо алдаршиж, нэгэн биед багтаж ядсан их авьяас билэг, нэгэн хүн дааж ядсан өндөр их нэр хүндийн эзэн болсон юм. Д.Данзанравжаа иргэний уянгын 500 орчим шүлэг, яруу найраг, 120 гаруй дууны ая дан, 50 орчим сүм хийдийг цогцлоон бүтээж, уран зураг, сийлбэр, жүжгийн зэрэг урлагийн бүхий л хэлбэрийг говь нутагтаа хөгжүүлсэн шашин, түүх, бичиг, соёлын аугаа их өв дурсгалыг үлдээсэн соён гэгээрүүлэгч байлаа.

Түшээт хан аймгийн Говь мэргэн вангийн хошууны нутаг Цавгийн ам, Эрдэнэ овоо, Үүдийн ус орчимд 1906 оноос жижиг суурин үүсгэж, хилийн цэрэг суулгаж, телефон утасны хороо, гаалийн хэсэг ажиллуулж эхэлснээр өнөөгийн Замын-Үүдийн шав тавигджээ. Тэр цагаас хойш Замын-Үүд нь улам өргөжиж Монгол улсын эдийн засаг, бараа эргэлтийн үндсэн ачааг үүрч, өмнөд хөрштэй харилцах үүд хаалга болж байгаа бөгөөд одоо тус сумын нутагт эдийн засгийн чөлөөт бүс байгуулах ажил эхлээд байна.

Хилийн Замын-Үүд, Хангийн боомтууд нь Монгол Улсын эдийн засаг, бараа эргэлтийн үндсэн ачааг үүрч, өмнөд хөрштэй харилцах үүд хаалга болж байна.

1944 оны мичин жилийн зуднаар олон мянган адуун сүргийг хил дээр тогтоон барьсан гавьяат үйлсийг бүтээгсэд манай аймгийнхныг “Их говийн зоригтнууд” хэмээх хүндэт алдарт хүргэсэн билээ.

Халхын голд Японы түрэмгийлэгчдийг бут цохих тулалдаанд тус аймгийн эрэлхэг хөвгүүд оролцож, аугаа их Эх орны дайнд Зөвлөлтийн ард түмэн ялалт байгуулахад агт морь, эд хөрөнгө, сэтгэл санааны дэмжлэг үзүүлж, ялалтыг хамтдаа байгуулсан юм.

1954 онд жилдээ 50 мянган тонн нефть үйлдвэрлэх хүчин чадалтай Зүүнбаяны нефтийн үйлдвэр, 1956 онд Улаанбаатар-Замын-Үүдийн 700 гаруй км төмөр зам ашиглалтанд орсон, жонш олборлох уулын гурван үйлдвэр үйл ажиллагаагаа явуулж эхэлсэн зэрэг нь тус аймгийн төдийгүй Монгол улсын хөгжил дэвшилд түүхэн үүрэг гүйцэтгэх эдийн засгийн томоохон ололтууд байлаа.

Дорноговь аймаг мах, ноос, түүхий эд бэлтгэх ажлыг сайн зохион байгуулж, улсад тэргүүн байр эзэлсэн тул:

• 1942 онд Улсын Бага Хурлын Тэргүүлэгчдийн тогтоолоор Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одонгоор,
• 1974 онд Ардын Их Хурлын Тэргүүлэгчдийн зарлигаар мөн Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одонгоор тус тус шагнагдсан байна.

Түүх

Дорноговь аймаг ХI, ХII зууны үеийн Монголын эзэнт гүрний үед Онгуд аймаг, Манжийн ноёрхлын үед Түшээт хан болон Сэцэн хаан аймаг, Автономит төрийн үед Богд хаан уулын аймагт багтаж байжээ. Чингис хааны төрийн 8 хөлт их цагаан сүлдний дагуул 8 тугийн нэг, бага цагаан тугийг одоогийн Хөвсгөл сумын нутаг Сүлдэн хөх толгойд тахиж байсан түүхтэй. Говийн догшин ноён хутагт Данзанравжаа шашин, түүх, бичиг, соёлын аугаа их өв дурсгалыг үлдээсэн юм. Иргэний уянгын 500 орчим шүлэг, яруу найраг бичиж, 120 гаруй дууны үг аяыг зохиож,50 орчим сүм хийдийн барилгын зургийг зурж, бариулсан болон уран зураг, сийлбэр, жүжгийн зэрэг урлагийн бүхий л хэлбэрийг говь нутагт хөгжүүлсэн гавьяат үйлстэн байлаа.

Эртнээс нааш хилийн хаалга болсон Замын-Үүдээс Чойрыг дамжин их Хүрээ ордог гүнж зам, Чуулалт хаалгаас Улиастай ордог харчин буухиа өртөөний зам гэж хоёр их зам тус аймгийн нутгаар дайран гардаг байв. Энэ нь гадаад худалдаа, соёл нэвтрэх зам болж байсан юм.

1911 онд Монголчууд Манжийн эсрэг тэмцэлдээ ялж, олноо өргөгдсөн Богд хаант Монгол Улсыг байгуулахад Мэргэн вангийн хошуу нэрийг сэргээн тогтоосон байна.

1921 оны Ардын хувьсгалын дараагаар Монголын ард түмэн улс төр, нийгэм, эдийн засаг, соёлын амьдралд шинэ шинэ өөрчлөлт хийж, амжилт олж, хөгжил дэвшлийн замд орсон юм. Орон нутгийн засаг захиргааны зохион байгуулалтыг шинэчлэн, аймаг байгуулах шийдвэрийг 1930 онд Улсын Бага хурлын Тэргүүлэгчид, Засгийн Газар шийдвэрлэж, улмаар 1931 онд Дорноговь аймгийг байгуулснаар тус аймгийн шинэ үеийн түүх эхэлсэн билээ.

Байгаль, цаг агаар

Тус аймаг бүхэлдээ говийн бүсэд хамаардаг, говь хээр хосолсон нутагтай. Эх газрын эрс тэс уур амьсгалтай, зуны улиралд +41 хэм хүртэл халж, өвлийн улиралд -40 хэм хүртэл хүйтэрдэг. Салхины дундаж хурд 4,2-4,6 м/сек, зарим үед 35 м/сек хүртэл ширүүсэх тохиолдол бий. Цаг агаарын тааламжгүй нөлөөлөл болох хүчтэй цасан ба шороон шуурга, ган, зудын аюул цөөн бус удаа тохиодог, сүүлийн жилүүдийн хуурайшилтын улмаас цөлжилтийн явц хурдасч байна. Говийн эмзэг байгалийг нөхөн сэргээх боломж хязгаарлагдмал. Гадаргын усны нөөц бараг үгүйгээс гүний усыг татаж ахуй амьдрал болон мал аж ахуй, газар тариалангийн үйлдвэрлэлд ашигладаг.

Аж үйлдвэр, тээвэр

Төмөр замын Замын-Үүд өртөө

Гадаргад нь кайнозойн эриний хурдас их тархсан бөгөөд хайлуур жоншны орд олонтой. Зэс молибден (цагаан суварга), чулуун нүүрс (Алагтогоо), төмөр (Чандмань уул) болон барилгын түүхий эдийн баялаг нөөц бий. Хайлуур, жонш олборлох уурхай байдаг.

Дорноговь аймгийн нутгаар төмөр зам нэвтрэн єнгөрөх бөгөөд Сайншанд хот нь манай орны төмөр замын чухал зангилаа юм. Дорноговь аймгийн Замын-Үүд нь Монголоос Хятад руу гарах хилийн том боомт юм. 2016 оноос Ханги боомт байнгын ажиллагаанд орсон.

Боловсрол, соёл, эрүүл мэнд

Дорноговь аймагт Ерөнхий боловсролын 5 сургууль, 17 дотуур байр, 21 цэцэрлэг, эрүүл мэндийн 72 байгууллага, Мэргэжлийн сургалт үйлдвэрлэлийн төв, Төмөр замын мэргэжил сургалт үйлдвэрлэлийн төв зэрэг эрүүл мэнд, боловсролын байгууллага үйл ажиллагаагаа явуулдаг.

Соён гэгээрүүлэгч Данзанравжаагийн нэрэмжит "Саранхөхөө" театр, Хүүхдийн ордон, Залуучуудын хөгжлийн төв, Иргэдийн хөгжил төв, Усан спорт сургалтын төв, Нийтийн номын сан, Орон нутгийн судлах музей, Ноён хутагт Данзанравжаагийн музей, "Миний нутаг" фм 101.5 радио, Бизнес радио 93.1, DTV телевиз, DSB телевиз Өнөөгийн Дорноговь, Дорноговийн шуудан сонин зэрэг соёл мэдээллийн байгууллагууд үйл ажиллагаагаа явуулж байна.

Ургамал амьтан

Хар сүүлт, хулан, янгир, аргаль зэрэг ховор ан амьтан элбэг.

Алдартнууд

Улсын баатар

1. Дашийн Данзанваанчиг

Хөдөлмөрийн баатар

1. Наваантаяагийн Цэвэл (Үхэрчин)
2. Сэргэлэнгийн Чимэддорж (Тэмээчин)
3. Одсүрэнгийн Мажиг (Адуучин)
4. Дарамын Даваасамбуу (Сум, нэгдлийн дарга)
5. Насангийн Хүрээт (Тэмээчин)
6. Чимэдийн Дүгэрээ (Эх баригч, бага эмч)
7. Эдэвийн Батсүх (Усжуулагч)
8. Гомбосүрэнгийн Очирбат (Барилгачин)
9. Сэвжидийн Сүхбаатар (Бүжиг дэглээч)

Ардын Жүжигчин

1. Цэрэндуламын Сэвжид
2. Цэндийн Батчулуун
3. Данзанваанчигийн Ухнаа

Ардын Зураач

1. Лувсангийн Гаваа

Ардын Уран Зохиолч

1. Балжирын Догмид

Улсын гавьяат

1. Лувсангийн Нацагдорж (Байгаль орчны гавьяат ажилтан)
2. Данзанваанчигийн Ухнаа (Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн)
3. Майдарын Дорж (Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн)
4. Доржийн Банди (Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн)
5. Лувсандоржийн Буянхишигт(Гавьяат жүжигчин)
6. Доржийн Алтантуяа(Гавьяат жүжигчин)
7. Гунгаагийн Зоригт (Гавьяат жүжигчин)
8. Лувсанжамцын Нарантуяа (Гавьяат жүжигчин)
9. Жамбалын Ёндонжамц (Гавьяат жүжигчин)
10. Лодонгийн Ухнаа /Бүжиг дэглээч/
11. Дугарын Гүрдорж (Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн)
12. Гэнэнгийн Цэрэн (Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн)
13. Дамбадоогийн Нацагдорж (Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн)
14. Цэдэвийн Баатаржав (Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн)
15. Цэдэнгийн Жамсран (Шинжлэх ухаан)
16. Мижидийн Юндэн (Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн)
17. Дамжингийн Нямхүү (багш)
18. Сугирын Цэрэндэжид (эмч)
19. Хайргын Жамбал (хуульч)
20. Балжирын Хэнмэдэх (Эмч)
21. Гэндэнгийн Амгалан (Эмч)
22. Чойрогийн Отгонбаяр (Багш)
23. Зундуйн Алтангэрэл (Соёлын гавьяат зүтгэлтэн)
24. Ч.Дугуйцагаан (Багш)
25. У.Доёд (Багш)
26. Ренчингийн Энхтайван (Малчин)
27. Батдоржийн Бадарч (Багш)
28. Цэрэнхүүгийн Шаравдорж (Хуульч)
29. Шагдарсүрэнгийн Гүрбазар (Сэтгүүлч, Соёлын гавьяат зүтгэлтэн)
30. Лувсангийн Одончимэд (Соёлын гавьяат зүтгэлтэн)
31. Балжирын Догмид (Соёлын гавьяат зүтгэлтэн)
32. Галсангийн Жамьян (Сэтгүүлч, Соёлын гавьяат зүтгэлтэн)
33. Сэвжидийн Сүхбаатар (Соёлын гавьяат зүтгэлтэн)
34. Авидын Шартолгой (Зохиолч, Соёлын гавьяат зүтгэлтэн)

Спортын алдартнууд

• Өлзийбаярын Дүүрэнбаяр, 2014 оны жүдогийн залуучуудын ДАШТ-ний +100 кг-н аварга, Замын-Үүд сум
• Болормаагийн Ууганхүү, 2016 оны Риогийн Паралимпын хүрэл медальт тамирчин

Олны танил хүмүүс

• Няндагийн Цэвээнравдан
• Цэндийн Монгол (Зураач, Алтан гадас одонт)
• Санзайгалсангийн Ууганбаяр (Зохиолч, Алтан гадас одонт)

Улсын их хурлын гишүүд

• Данзандаржаагийн Туяа
• Жагдалын Лхагва
• Яйчилын Батсуурь
• Жамъянсүрэнгийн Батсуурь
• Төмөртогоогийн Энхтүвшин
• Борхүүгийн Дэлгэрсайхан

Дэд бүтэц

• Төмөр замын урт: 531 км
• Сайншанд-Замын-Үүд 232 км
• Сайншанд-Чойр 189 км
• Сайншанд-Зүүнбаян 50 км
• Айраг-Бор-Өндөр 60км
• Тавантолгой-Зүүнбаян-Сайншанд-Баруун-Урт-Чойбалсан 1100 км төмөр зам баригдахаар болж, эхний ажлууд нь хийгдэж эхэлсэн.

Авто зам

2014 онд Чойр-Сайншанд-Замын-Үүдийн 432 км урт сайн чанарын хатуу хучилттай зам ашиглалтанд орсон. Сайншанд-Зүүнбаян-Хөвсгөл-Ханги боомтын 260 км хатуу хучилттай авто замын зураг, төсөв хийгдээд байна.

Агаарын зам

• Улаанбаатар-Бээжин чиглэл дайран өнгөрдөг.
• Олон улсын онгоц буух боломжтой нөөц аэродромтой.

Цахилгаан хангамж

Чойр-Айраг-Сайншанд-Замын-Үүд 110 кВ
Сайншанд-Зүүнбаян 35 кВ,

Томоохон

Барилга

"ТОБЭМ" ХХК.

Орд газрууд

• Улаанбадрах сумын Дулаан уулын ураны орд, Францын "Орано" (Хуучинаар Арева) групп.
• Мандах сумын Цагаан суваргын зэс молибдены орд, "МАК" ХХК.
• Хатанбулаг сумын Элстэйн төмрийн хүдрийн орд, “Мон-Лаа” ХХК.
• Даланжаргалан сумын Элдэвийн нүүрсний орд, "МАК" ХХК.
• Өргөн сумын шохой чулуу, цеолитын орд, цементийн үйлдвэр “Сэнж сант” ХХК

Жонш – Монросцветмет нэгдлийн уулын үйлдвэр Өргөн, Айраг, Даланжаргалан суманд ажиллаж Монгол улсын жоншны 30 хувийг үйлдвэрлэж байна.

• Даланжаргалан суманд “Кэйвин инвест” ХХК 98 хүртэл хувийн агуулгатай жонш баяжуулан Америк, Япон улсад экспортолдог.
• Айраг суманд БНХАУ-ын хөрөнгө оруулалттай “Янтай уул” ХХК жонш баяжуулан экспортолж байна.
• Эрдэнэ суманд “Коммод” ХХК жоншны хайгуул, олзворлолт хийж байна.

Газрын тос

1. “Доншен газрын тос /Монгол/” ХХК 97-р талбай
2. “Golden sea petrolium" ХХК Тариач XV
3. “DWM" ХХК, “Манас гоби” ХХК Цагаан элс XIII, Зүүнбаян XIV
4. "Шунхлай энержи" ХХК Сулин хээр XXIII
5. "Сансарын геологи хайгуул" ХХК Төхөм хойд Х
6. “Зон Хэн Юу Тиан” ХХК Галба XI

“Доншен Монгол” ХХК нь Зүүнбаянд 2003 оноос газрын тосны хайгуул явуулж байна. Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээнд заагдсан хайгуулын 5314 кв талбайд жилд 600 мянга орчим баррель түүхий нефть олборлож, экпортолж байна. Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээний нөхцөл ёсоор эрэл хайгуулын үе шат 2010 онд дуусах бөгөөд үүнээс хойш олборлолтын үйл ажиллагааг эхлүүлэхээр төлөвлөгдсөн.

Хөгжлийн тулгуур салбар

1. Ашигт малтмал

• Газрын тос
• Зэс молибден
• Жонш
• Нүүрс
• Уран
• Бусад

2. Боловсруулах үйлдвэр

• Нефть
• Хими
• Кокс
• Хий
• Зэс
• Төмөр

3. Хүний хөгжил

• Техник, технологийн их сургууль байгуулах.
• Мэргэжилтэй ажилчин бэлтгэх сургуулийг өргөтгөх.
• Зам барилга, техникийн чиглэлээр түргэвчилсэн сургалт зохион байгуулах.
• Анагаах ухааны коллежийн статусыг дээшлүүлэх.

4. Хөдөө аж ахуй

• Мал аж ахуй
• Газар тариалан

5. Аялал жуулчлал

• Тур оператор, жуулчны бааз.
• Аялал жуулчлалын үйлчилгээний шинэ бүтээгдэхүүн.
• Бэлэг дурсгал /ЖДҮ/.

Сумд

• Айраг сум
• Алтанширээ сум
• Даланжаргалан сум
• Дэлгэрэх сум
• Замын-Үүд сум
• Иххэт сум
• Мандах сум
• Өргөн сум
• Сайхандулаан сум
• Сайншанд сум
• Улаанбадрах сум
• Хатанбулаг сум
• Хөвсгөл сум
• Эрдэнэ сум

Цахим холбоос

 Commons: Дорноговь аймгийн зураг – Викимедиа дуу дүрсний сан

• Дорноговь аймгийн албан ёсны цахим хуудас
• Дорноговь аймгийн хараат бус мэдээллийн портал цахим хуудас