Хар хот
Хар хот нь анх цэргийн бэхлэлт хүрээ хэлбэрээр Баруун Сяо буюу Тангудууд 1032 онд байгуулж нийслэл хотоо болгож байсан байна. 1032-1227 оныг хүртэл Тангудын мэдэлд байсан. Хар хот нь Монголын их хаадын сонирхолыг ямагт татсан цэрэг стратегийн түшиц гол хотуудын нэг байсан бөгөөд Чингис, Өгөөдэй, Мөнх хаадын өмнө зүгт хийсэн аян дайны гол түшиц газар байжээ. 1227 онд Чингис хаан Тангуд улсыг дайлаар мордохдоо Хар хотод их цэргийн хүрээг байгуулж байсан байна. Энэ цагаас Хар хот нь 145 жилийн туршид Монголчуудын бүрэн хяналтан дор байжээ. Хар хот нь элсэн цөлийн дундах ногоон арал байсан гэж үздэг. Хотыг тойрсон нутаг нь үржил шимтэй нүүдэлчдэд их тааламжтай нутаг байсан байна.
Монголын эзэнт улсын үед (1280-1368 он Юанийн үе) Хар хот нь Хархорум, Хами, Шанд хотуудыг холбосон чухал дамжлага болж байжээ. Тэр үед Хар хот дамжлагын чухал үүрэг гүйцэтгэж байсан тухай Марко Поло бичихдээ "Эндээс дөчин өдрийн хүнс төхөөрч гараад хойт зүг чиглэн дөчин хоногийн турш орон байр, айл хүнгүй талаар аялан явна" гэж бичсэн байдаг.
Монголын ноёрхолын үед Хар хотын орчин нутагт тарианы талбай услах шинэ суваг шуудуу байгуулжээ. Тэндээс олдсон албан баримтад "Голын сувгийн ажлыг эрхлэх газар" гэж дурдсан байна. Мөн хотын хэрмийг засаж, баруун хойт хэсгийг нийт хэрмийн зохион байгуулалтаас нилээд намхан, өргөн болгожээ. Мөн тэр үед зарим ордыг өөрчлөн засаж, бас бус сүм дуган бариулжээ. Юань улсын сударт тэмдэглэснээр Хар хотод байнга байдаг 1550 орчим өрх айлтай байсан талаар дурдсан байдаг. Хар хотод Монгол, тангуд, хятад хүмүүс гол төлөв амьдарч байсан бөгөөд торгоны замаар зорчих перс, араб худалдаачид түр суурьшиж байжээ. Хар хот нь монголчуудын мэдэлд байх үедээ ид цэцэглэн хөгжин олны хөлийн газар болсон бөгөөд тангудын мэдэлд байх үеэсээ цар хүрээний хувьд 2 дахин томорсон байдаг. Хар хотод буддын, лалын, загалмайтны шашины сүм хийдүүд байсан нь энд Монголын хаадын баримтладаг байсан хүмүүсийн шүтэх бишрэлийг хөнддөггүй зарчим хадгалагдаж байв.
1368 онд Тогоонтөмөр хаан улаан алчууртны бослогыг дарж чадалгүй Бээжингээс хөөгдөж төрөлх Монгол нутагтаа ирсэн бөгөөд Умард Юань улсыг Монгол нутагт байгуулж Мин улсын эсрэг тэмцэх болсон. Түүх эргэж Монголчууд хятадыг дайрдаг байсан бол хятадууд Монгол руу довтлох болов. Мин улс Тогоонтөмөр (1370 онд Инчаны ойролцоо насан эцэслэсэн) хааны болзошгүй довтолгоог таслан зогсоохын тулд түүний цэргийн түшиц газруудыг ээлж дараалан цохиж эхлэв. Тийм газруудын нэг нь Хар хот байлаа. Тогоонтөмөр хаан Бээжингийн эргүүлэн авахын тулд Хар хотод цэргийн хүчийг төвлөрүүлэх, аян дайны бэлтгэл хийж эхэлсэн нь Мин улсад түгшүүр төрүүлж байв. Мингийн цэрэг 1372 онд Хар хотын хэрмэнд тулж ирэв. Хотыг нэвтэршгүй хана хэрмийг Монголын хүчирхэг цэрэг хамгаалан байлдаж байсан тул эзлэн авахад боломжгүй байв. Мингийн цэрэг арми энэ хатмал цөлд удаан хугацаагаар байх боломжгүй тул Мингийн цэргийн жанжин хотын хамгаалалтыг сэтлэх арга сэтгэж, Хар хотын усны эх булгийг таслах шийдвэр гаргасан байдаг. Тэд Эзэн голын усыг суваг шуудуу ухан урсгалын чигийг нь өөрчилж, Эзний голын гольдрилыг элс шороогоор дүүргэж хотыг усгүй болгожээ. Ингэснээр тэд усгүй хатсан ангамал хотод нэвтрэн орж чаджээ. Түүхэн сурвалжид: "Хуньугийн тав дахь жил (1372 он) Фэн Шэн жанжин цэрэг эрсийн хамт Инзинайлу-д хүрчээ. Хот хамгаалагч жанжин Буянтөмөр буужээ" гэж тэмдэглэсэн байдаг.
Энэ хотыг оросын судлаач Н.М.Пржевалский, Г.Н.Потанин нар энэ хотыг эрж хайсан боловч олоогүй байдаг. Харин энэ хотыг бүхэл бүтэн 500 гаруй жилийн дараа оросын судлаач, хурандаа П.К.Козловын экспедици 1908 онд олж, хотын бүдүүвч зураглалыг хийж аван 1909 оны хавраас эхлэн малтлага хийжээ. Хожим П.К.Козлов Хар хотыг олсон тухайгаа дурсан ярихдаа: Г.Н.Потанины номноос Хар хотын тухай олж уншснаас хойш Хар хотыг олох нь миний амьдралын утга учир болсон гэж хэлсэн байдаг. Монголоос хөдөлсөн П.К.Козловын Монгол-Сычуаний экспедици Юм бэйсийн хүрээ, Шар хулсны баянбүрд, Бага Маажинсан уул гэсэн маршрутаар явж Эзний голын хөндийд орж ирсэн гэдэг. Түүнийг Эзний голд ирэхэд нутгийн ард иргэд түүнд энэ хавийн элсэн дунд чөтгөр шулам шүглэсэн, хий үзэгдэлтэй нэгэн учир битүүлэг балгас байдаг тухай мэдээлжээ. Нутгийнханы үг сонирхолтой байсан тул тэрээр Эзний голын зүүн эрэгт орших уг балгасыг үзжээ. Эндээс шинжлэх ухааны үнэлж баршгүй эрдэнэсийг илрүүлсэн юм. Говийн өмнөд хэсгийн элсэн дунд орхигдсон Хар хотын тухай домог оросын аялагчдыг сонирхолыг ямагт татдаг байлаа. Монгол-Сычуанийн экспидиц 1907 оны 11-р сард Монголыг зорив. Хятад, монголын захиргаа эртний хотын үлдэгдэл байгаа газрыг оросын аялагчдаас чанд нууж байв. Торгууд бэйлийн нутгийн ван, мөн хөтөч Батын дэмжлэгээр Козловын экспидици Эзэн голын тохойд орших сөнөсөн хотод дөхөж очжээ. Аялагчид дөрвөлжин хэлбэртэй өндөр хэрэм ханатай тулсан байна. Баруун хэсэгт нэг нь бүрэн сүйдсэн 2 суварга байв. Ханын баруун хэсгээс бусад нь орой хүртэлээ элсэнд дарагджээ. Археологичид малталгаа хийж эхлэв. Малтлагын эхний өдөр ном, захидал, металл болон цаасан мөнгө, эмэгтэй хүний гоел чимэглэл, гэр ахуйн хэрэгсэл зэрэг үнэ цэнэтэй эд илрүүлсэн байна.Энэ бүхнийг Петербургийн Газар зүйн нийгэмлэгт илгээжээ. Сөнөсөн хот түүхийн ямар үед хамаарах вэ? Ямар хүмүүс оршин суудаг байв. Энэ асуулт экспидицийнхний амраасангүй. Удалгүй Петербургээс хариу иржээ. Хар хот нь эрт дээр үед буддын шашин шүтдэг си-сяо ард түмний тангуд улсын нийслэл байжээ. Ажил нэгт нөхөд нь Козловт шинжлэх ухааны нээлт хийсэнд баяр хүргэв. Козловт малтлага хийхийг зөвшөөрч, 1909 оны 5-р сард экспидицийнхэн Хар хотод ирж, ажлаа сэргээжээ.
Шинэ олдворын дунд "Хуурамчаар үйлдсэн хүнийг цаазаар авна" гэсэн бичигтэй Юань гүрний мөнгө олдсон байна. Цайзаас гадна орших 2 суваргад судлаачид ихээхэн анхаарал хандуулжээ. Энэ суварга цайзын хананаас 4 мод газрын зайд байдаг. Гарцаагүй шашны зүтгэлтэнг суугаа чигээр нь оршуулсан байв. Хожмоо "Алдартан" хэмээн нэр зүүх болсон энэ суваргаас эрдэмтэд 2000 орчим боть ном, олон тооны буддын шашны бурханы зураг, гар бичмэл, металл болон модон дүрс олсон байна. Хуурай, цөлөрхөг уур амьсгалд бүх олдвор сайн хадгалагджээ. "Алдартан" суваргын суурийн төв хэсэгт босоо мод бэхэлж, түүнийг тойруулан өндрөөрөө хүнтэй чацуу 20 орчим барималыг нүүрийг нь төв хэсэг рүү харуулан байрлуулжээ. Тэдний урд хэдэн зуугаар нь давхарласан, си-сяо бичээс бүхий асар том гар бичмэл байсан аж.
Хар хотын цайзнаас янз бүрийн агуулгатай монгол бичиг баримт олдсон байна. Тухайлбал Хятад загвараар бүтээсэн мэргийн ном юм. Номын төгсгөлд адууны төрөл бүрийн өвчнийг анагаах эм бэлдэх жорын тухай бичжээ. Хятад хэлтэй монгол малчин их сонирхох учраас их элэгдсэнээс нь үзвэл байнга хэрэглэгддэг байсан байж болзошгүй мэргийн номонд энэ жорыг оруулжээ. Нэг хэсэгт нь Чингис хааны сургаалиаас 14 мөр оруулсан байна. Чингис хааны 1226-1227 оны байлдан дагуулалтын үеэр си-ся буюу тангадууд монголын их гүрний бүрэлдэхүүнд орсон гэж академич В.Котлов Хар хотоос олдсон монголын бичгийн дурсгалын тухай ийнхүү бичжээ. Зовж зүдэрч байсан ч, тус улсын үндэсний, соёлын амьдрал унтраагүй болохыг тангадын өргөн хүрээтэй уран зохиол, бичиг соёл баталж байна. Хар хотоос олдсон баримт бичигт тодорхой он цаг заагаагүй байгаа ч, эдгээр баримтыг тухайн үед монголчуудын Хятадад гаргаж байсан цаасан мөнгөтэй хамт олсон учраас энэ түүхэн дурсгалыг монголчуудыг дэлхийг ноёлж байсан үе буюу 1368 онд хамааруулах үндэслэлтэй юм. Козлов хотын хэрэмнээс баруун тийш 400 орчим метрт орших нэг суваргыг малтах явцдаа олон тооны ном, модон бар олжээ. Үүнээс үзэхэд Хар хот нь хэвлэх үйлдвэр, гар урлал нилээд хөгжсөн суурин байсан гэж дүгнэх үндэстэй. Хэдийгээр Козловын олсон баримт бичгийн дийлэнхийг хятад хэлээр бичсэн байх боловч зарим албан хэрэг, аж ахуйн баримт бичиг, тааврын тайлбар ном, сургаалыг монгол хэлээр бичсэн байдаг байна. Эзний голоос олдсон номын дотор монгол хэлээр уйгар галигаар бичсэн хэвлэмэл ном хоёр байжээ. Баруун зүгийн улстай холбоо харилцаа өргөжсөний үр дүнд Хар хотод лалын шашин нэвтрэн иржээ. Хотын баруун өмнө талд лалын сүм барьжээ. Түүний дэргэдээс Пётр Козлов араб, перс хэл дээр бичигдсэн олон ном мөн олсон юм. Тэдгээр номд лалын мөргөлийг гол төлөв бичжээ. Тийм номын нэг нь ойрхи дорнодод их дэлгэрсэн. "Долоон сургаалын ном" гэдгээс хэсэглэн авсан өгүүлэл байв. Хар хотыг Тангудын үед "Хэйшүчен" гэж нэрлэдэг байсан бөгөөд, үгчлэн орчуулбал "Хар усны хот" гэсэн утгатай юм. Хар хотын хамгийн сонирхолтой үлдэц бол гол хэрэм юм. Хар хотын хэрэм нь тэгш өнцөгт хэлбэртэй 374X421 метр хэмжээтэй, хэрмэн хана нь гурван давхар модон бэхэлгээтэй, 9 м өндөр, 12 м өргөн суурьтай бөгөөд дээшлэх тутам нарийсан нарийсаж 4 м өргөн оройтой болно. Хэрмийн оройг тоосгоны босоо өнцгөөр араа шиг арзгар өрсөн байжээ. Мөн хэрэмний дөрвөн өнцөгт цамхаг бариулсан байжээ. Ийм цамхаг хэрэмний хойт талд нь зургаа, өмнө талд нь тав, баруун зүүн талд түс бүр дөрөв байна. Хэрэм нь баруун зүүн тал руу нэвт гарсан 5.5 метр өргөн хаалгатай ба хаалга нь Г үсгийн хэлбэртэй дүнхийж урагшаа гарсан далавчин саравчтай болно.
Козловын судалгааны экспедициэс хойш 1917 онд унгар гаралтай английн археологич Марк Аурел Штейн Хар хотыг 8 өдрийн хугацаатайгаар судлан нилээдгүй олон тооны ховор зүйлсийг олж, Хар хотын нарийвчилсан зураглалыг хийсэн байдаг. Түүний хийгдсэн Козловын экспедици дорвитой томоохон олдворуудыг бараг бүгдийг хамсан тул түүнд зөвхөн хэсэг эмтэрхий, эвдэрч хагарсан зүйлс их олдсон байна. Гэхдээ түүний олсон ховор ном гар бичмэлүүд дотор 1290-1360 оны хооронд холбогдох 9 ширхэг баримт бичиг олдсон нь Тангуд улс мөхснөөс хойш энэ хот цэцэглэн хөгжиж байсныг баталдаг юм. Аурел Штейн мөн хэрэмни суваргуудын хэлбэр хэмжээ зургийг буулган авсан байдаг. Хар хотоос олдсон олон тооны гар бичмэл, модон барын олдворууд нь Тангуд нууцыг тайлахад ихээхэн дөхөм болсон. П.Козловоос гадна Лэнгдон Уорнер (1925), Фольке Бергман (1927), Свен Гедин (1927—1931) нар мөн энэ хотод малтлаг хийж байжээ.
Тангуд нь өөрийн гэсэн бичиг үсэгтэй соёлт улс байв. Тангуд нь ханзтай адил дүрс үсэг ашигладаг улс байсан бөгөөд хятад ханзнаас тэс өөр байжээ. Энэ нь Тангуд нь хятадаас өөр соёлтой, тусгаар тогтносон улс байсныг баталдаг. Тангуд үсэг бичгийг тайлж уншихад Козловын олсон Тангуд - Хятад толь бичиг ихээхэн ач холбогдолтой байв. Тангуд хэл нь Тангуд улс мөхсөнөөс хойш Монголын ноёрхолын хязгаарлагдмал хүрээтэй хэрэглэгдэж байгаад Мингийн цэрэгт Монголчууд цохигдсноос хойш Хятад бүрэлдэхүүнд орж аажмаар уусан алга болж мөхжээ. Козловын үнэтэй олдворууд олдсны дараахнаас Францад Тангудын хэл соёлыг судлах төв байгуулагдаж Тангуд судлал хөгжиж эхэлсэн байна.
Эх сурвалж: http://mongoliaexpeditions.blogspot.com/2011/03/blog-post.html